Άρθρο που δημοσιεύτηκε στην ιστοσελίδα Balkan Insight. Η Ivana Nikolic είναι δημοσιογράφος. Μετάφραση Δημήτρης Πλαστήρας
Ήταν νωρίς το πρωί της 29ης Οκτωβρίου 1941, όταν οι ναζιστικές δυνάμεις περικύκλωσαν τη γειτονιά Μαρίνκοβα Μπάβα που ζούσαν οι Ρομά στο Βελιγράδι. Περίπου στις 5 το πρωί, οι δυνάμεις της αστυνομίας και χωροφυλακής της δωσιλογης σερβικής κυβέρνησης εισέβαλαν στον οικισμό των Ρομά, παίρνοντας τους άνδρες κατοίκους. Στους έντρομους άντρες και στις οικογένειές τους, τους είπαν πως θα επέστρεφαν σύντομα τελείωναν τη δουλειά ή μετά από τυπικό έλεγχο στοιχείων.
Κανένας όμως δεν επέστρεψε.
Ο σύζυγος της Milena Stankovic, οι αδερφοί και ο γαμπρός της ήταν μεταξύ εκείνων που συνελήφθησαν.
«Τους άρπαξαν από το διαμέρισμα και τους πήγαν στο στρατόπεδο στην Οτοκομάντα [στρατόπεδο συγκέντρωσης Τοπόφσκε Σούπε]. Μετά από δύο μέρες που παρέμειναν εκεί, μεταφέρθηκαν προς άγνωστη κατεύθυνση. Δεν έχω ξανακούσει τίποτα για αυτούς μέχρι και σήμερα», αναφέρει η κατάθεση της Milena, η οποία ήταν 48 την στιγμή των συλλήψεων, που έδωσε στην Επιτροπή για τον Καθορισμό των Εγκλημάτων των Δυνάμεων Κατοχής και των Συνεργατών τους στις 26 Ιουνίου 1945.
Η Επιτροπή, που αναζήτησε στοιχεία σε ολόκληρη τη Γιουγκοσλαβία, ιδρύθηκε για να καταγράψει τα εγκλήματα και τις άλλες θηριωδίες που διαπράχθηκαν από τους Ναζί και τους ντόπιους συνεργάτες τους, αλλά και για να υπολογίσει τα θύματα. Οι μαρτυρίες της Milena Stankovic και πολλών άλλων φυλάσσονται σήμερα στα Γιουγκοσλαβικά Αρχεία στο Βελιγράδι.
Στην αρχή του 2ου Παγκοσμίου Πολέμου, 60.000 Ρομά κατοικούσαν στη Σερβία και 300.000 στη Γιουγκοσλαβία συνολικά.
Ερευνητές και ειδικοί λένε ότι δεν υπάρχουν ακόμα τα ακριβή στοιχεία για τον αριθμό των Ρομά που σκοτώθηκαν κατά τη διάρκεια του 2ου Παγκοσμίου Πολέμου, αλλά σύμφωνα με εκτιμήσεις, κάπου μεταξύ 12.000 έως 20.000 από αυτούς έχασαν τη ζωή τους στη Σερβία.
Οι θάνατοι τους ήταν η άμεση ή η έμμεση συνέπεια των σκληρών νόμων κατά των Ρομά των Ναζί κατακτητών, οι οποίοι εφαρμόστηκαν από το συνεργατικό καθεστώς της Σερβίας υπό την ηγεσία του πρωθυπουργού Milan Denic και της κυβέρνησης μαριονέτας της περιόδου, που αναφέρονταν ως Κυβέρνηση Εθνικής Σωτηρίας.
Από τον Οκτώβριο του 1941 έως τις αρχές του 1942 σε αρκετές πόλεις και χωριά της κατεχόμενης Σερβίας, οι άνδρες Ρομά συνελήφθησαν, κλείστηκαν σε στρατόπεδα και εκτελέστηκαν μαζί με τους άνδρες Εβραίους.
Γυναίκες και παιδιά Ρομά συνελήφθησαν και φυλακίστηκαν στο στρατόπεδο συγκέντρωσης Στάρο Σαμίστε στο Βελιγράδι, μαζί με τους Εβραίους.
Περίπου το ένα τρίτο από αυτούς πέθαναν, αν και η πλειοψηφία κατάφεραν να επιβιώσουν – εν μέρει λόγω της χαλάρωσης των κανονισμών και εν μέρει επειδή σταμάτησαν να είναι ψηλά στις προτεραιότητες των Ναζί.
Την Κυριακή, πραγματοποιήθηκε μνήμη στο μνημείο του Στράτιτσε κοντά στη σερβική πόλη Πάντσεβο για την καθιερωμένη Ημέρα Μνήμης για τα Θύματα Ρομά του Β ‘Παγκοσμίου Πολέμου, που οργανώθηκε από το Υπουργείο Εργασίας, Απασχόλησης, Βετεράνων και Κοινωνικών Υποθέσεων της Σερβίας.
«Είναι καθήκον μας, να θυμόμαστε όλους όσοι σκοτώθηκαν εδώ, ότι δεν επιτρέπουμε στα θύματα να ξεχαστούν και να σχετικοποιηθούν. Πρέπει να καταθέσουμε τη μαρτυρία μας για αυτό το φρικτό έγκλημα και να προειδοποιούμε την ανθρωπότητα, ώστε αυτές οι φρικαλεότητες να μην συμβούν σε κανένα έθνος και σε κανένα ανθρώπινο ον οπουδήποτε», είπε στη διάρκεια της τελετής ο Dalibor Nokic, πρόεδρος του Εθνικού Συμβουλίου Ρομά της Σερβίας.
Ακτιβιστές, συγγενείς των θυμάτων και ειδικοί λένε πως το «Samudaripen» (Σαμουνταρίπεν) ή «Porajmos» (Ποϊράμος) – οι λέξεις που χρησιμοποιούν οι Ρομά για το Ολοκαύτωμα – είναι ένα σχεδόν ξεχασμένο έγκλημα στη Σερβία, και πως ελάχιστα πράγματα έχουν γίνει για τη διατήρηση της μνήμης αυτών που σκοτώθηκαν ή διώχθηκαν.
«Υπάρχει ένα ερώτημα, γιατί δεν δόθηκε ιδιαίτερη προσοχή στις [διώξεις και δολοφονίες] των Ρομά. Κανένας δεν ενδιαφέρθηκε πραγματικά», δήλωσε στο BIRN ο Dragoljub Ackovic, μέλος του Παγκόσμιου Κοινοβουλίου Ρομά, ο οποίος έχει κάνει εκτενή έρευνα για το Ολοκαύτωμα των Ρομά στη Γιουγκοσλαβία. «Έτσι φαίνεται πως οι Ρομά δεν υπέφεραν καθόλου».
Ζήτημα Ευθύνης
Οι άμεσες διώξεις των Ρομά στη Σερβία ξεκίνησαν στα τέλη του Μαΐου του 1941, όταν εφαρμόστηκαν και σε αυτούς οι νόμοι που θέσπισαν τους διωγμούς των Εβραίων.
Από εκείνη τη στιγμή, οι Ρομά ήταν υποχρεωμένοι να κάνουν καταναγκαστική εργασία και να φορούν κίτρινο περιβραχιόνιο με τη λέξη «Zigeuner» (Τσιγγάνος στα γερμανικά), απαγορεύονταν να εργάζονται σε κρατικές υπηρεσίες, να πηγαίνουν σε νοσοκομεία και άλλα δημόσια ιδρύματα και να χρησιμοποιούν τη δημόσια συγκοινωνία.
Έπρεπε να παρουσιάζονται στην αστυνομία και σε μερικές περιπτώσεις απαγορεύονταν ακόμη και να βγουν από τα σπίτια τους.
Ο Milovan Pisarri, ιστορικός από το Κέντρο Δημόσιας Ιστορίας με έδρα το Βελιγράδι και αυθεντία στο Ολοκαύτωμα των Ρομά, υποστήριξε ότι παρόλο που οι Γερμανοί ήταν υπεύθυνοι, είχαν σημαντική βοήθεια από τις δωσιλογικές αρχές της Σερβίας.
«Οι δωσιλογικές αρχές της Σερβίας διατάχτηκαν να παρακολουθούν τους Εβραίους και τους Ρομά και να διασφαλίζουν ότι τηρούνται όλοι οι επιβαλλόμενοι κανονισμοί. Και το έκαναν καλά», είπε ο Pisarri στο BIRN.
Τον Ιούνιο του 1941, οι δωσιλογικές αρχές υιοθέτησαν αρκετές διατάξεις που στοχοποιούσαν τους Ρομά και τους Εβραίους.
Ένας από αυτούς εκδόθηκε από την Ένωση Μουσικών της Σερβίας, ενημερώνοντας τους μουσικούς εβραϊκής και τσιγγάνικης καταγωγής πως τους απαγορεύθηκε να εργάζονται στο μέλλον. Πολλοί Ρομά στη Σερβία παραδοσιακά βγάζουν τα προς το ζην παίζοντας μουσική και τραγούδια.
«Έτσι, δεν μπορούσαν να κάνουν τίποτα άλλο εκτός από το να μείνουν στα σπίτια τους και στα τμήματα της πόλης στην οποία ζούσαν», εξηγεί ο Pisarri.
Ωστόσο, το χειρότερο δεν είχε έρθει ακόμη – από τα μέσα Οκτωβρίου του 1941 και μετά, οι άνδρες Ρόμα συλλαμβάνονταν, κρατούνταν όμηροι και δολοφονούνταν σε ολόκληρη την κατεχόμενη Σερβία.
Περίπου 1.500 άνδρες κλείστηκαν στο στρατόπεδο συγκέντρωσης Τοπόφσκε Σούπε και σύντομα εκτελέστηκαν στη Γιαμπούκα κοντά στο Πάντσεβο. 200 Ρομά σκοτώθηκαν στη δυτική πόλη Σαμπάτς μαζί με Εβραίους, ενώ αρκετές εκατοντάδες σκοτώθηκαν στις πόλεις Κραγκούγεβατς και Λέσκοβατς.
«Γίνονταν πάντοτε με τον ίδιο τρόπο: οι Ναζί θα διέταζαν τις συλλήψεις των Ρομά, οι δυνάμεις τους θα περικύκλωναν τις γειτονιές τους και στη συνέχεια η σερβική αστυνομία και η χωροφυλακή θα εισέβαλλε σπίτια στις 4 με 5 το ξημέρωμα, ξυπνούσαν τους ανθρώπους και θα έλεγαν πως οι άνδρες έπρεπε να πάνε μαζί τους, επικαλούμενοι την αναγκαστική εργασία ή τον τυπικό έλεγχο, ως τους βασικούς λόγους για αυτό», δήλωσε ο Pisarri.
Οι συλληφθέντες περνούσαν πρώτα από τα τοπικά αστυνομικά τμήματα και στη συνέχεια η σερβική αστυνομία θα τους μετέφερε στα στρατόπεδα συγκέντρωσης.
«Οι Γερμανοί διέταξαν [συλλήψεις], αλλά όλα έγιναν από τις Σερβικές δωσιλογικές αρχές», δήλωσε ο Pisarri.
Υπήρχαν επίσης περιπτώσεις στις οποίες οι τοπικοί συνεργάτες των Ναζί διαπραγματεύονταν τους Ρομά για συλληφθέντες Σέρβους, κυρίως στη νότια πόλη Λέσκοβατς τον Δεκέμβριο του 1941, πρόσθεσε ο Pisarri.
«Οι Γερμανοί συνέλαβαν τους Σέρβους πρώτα, όμως οι τοπικές αρχές παρενέβησαν και είπαν: ‘Αφήστε τους Σέρβους να φύγουν, θα σας δώσουμε Ρομά », ανέφερε.
Το Αίμα Ήταν Παντού
Μετά τις συλλήψεις και τις εκτελέσεις των ανδρών Ρομά, οι Ναζί άρχισαν να στρέφουν τη προσοχή τους στις γυναίκες και τα παιδιά Ρομά από το Βελιγράδι. Από τις 8 Δεκεμβρίου 1941 συλλαμβάνονταν και μεταφέρονταν στο στρατόπεδο Στάρο Σαμίστε.
Μερικοί πέθαναν εκεί, ενώ πολλοί από αυτούς που απελευθερώθηκαν αργότερα πέθαναν ως συνέπεια της βάναυσης μεταχείρισης και κακών συνθηκών στο στρατόπεδο, συμπεριλαμβανομένου του κρύου και της πείνας.
Εκείνοι που επέζησαν έδωσαν λεπτομερείς περιγραφές της ζωής μέσα στο στρατόπεδο συγκέντρωσης. Ένας από αυτούς ήταν ο Milorad Dekic, ο οποίος φυλακίστηκε όταν ήταν 14 ετών.
«Μας πήγαν σε ένα τεράστιο υπόστεγο, σαν αποθήκη, μπορούσες να δεις τον ουρανό ψηλά και όλα ήταν σπασμένα. Υπήρχαν τέσσερα ή πέντε επίπεδα κρεβατιών… ξύλινες σανίδες τοποθετημένες σε κύκλο και τίποτα περισσότερο… Δεν υπήρχε φούρνος, δεν υπήρχε σόμπα και το υπόστεγο ήταν γεμάτο μόνο από Ρομά… Νομίζω ήμασταν 700 με 800», έλεγε η μαρτυρία του Dekic, που παραχωρήθηκε στο BIRN από το Κέντρο Έρευνας και Μελέτης του Ολοκαυτώματος στο Βελιγράδι.
«Έφερναν φαγητό και το μοίραζαν στο υπόστεγο μας, αλλά αν δεν ήσουν εκεί, ένα ξύλο περίμενε το κεφάλι σου, να σε χτυπήσει, να σου ανοίξει το κεφάλι, και αίματα ήταν παντού, αλλά δεν υπήρχε γιατρός, τίποτα», ανέφερε ο Dekic.
«Και τότε ήρθε τυφός, ψείρες· κάθε βράδυ πέθαναν δέκα έως δεκαπέντε άτομα».
Παρόλο που το λεγόμενο «Τσιγγάνικο ζήτημα» ήταν υψηλά στην ατζέντα των Ναζί, τον Ιούλιο του 1941 υιοθέτησαν μια διάταξη που ανέφερε ότι όλοι όσοι μπορούσαν να αποδείξουν τη διαμονή τους στη Σερβία πριν από το 1850 θα εξαιρούνταν προσωρινά από τους νόμους κατά των Ρομά.
Υπήρχαν πολλοί λόγοι για αυτήν την απόφαση, εξήγησε ο Pisarri.
«Έχει σχέση με άλλες προτεραιότητες εκείνη την εποχή, όπως ο πόλεμος με τους [Γιουγκοσλάβους Κομμουνιστές] Παρτιζάνους και το γεγονός ότι οι Γερμανοί συνειδητοποίησαν ότι υπήρχαν πολλοί Ρομά που ζούσαν στη Σερβία και δεν ήταν η κατάλληλη στιγμή να ξεκινήσει η επίλυση του λεγόμενου Τσιγγάνικου ζητήματος», είπε.
«Έτσι οι Ρομά που θα μπορούσαν να το αποδείξουν αντιμετωπίστηκαν σαν Σέρβοι, για αυτό πολλές γυναίκες και παιδιά Ρομά απελευθερώθηκαν από το στρατόπεδο συγκέντρωσης Στάρο Σαμίστε στο διάστημα από τον Δεκέμβριο μέχρι τον Φεβρουάριο του 1942», πρόσθεσε.
Αν και οι Ναζί είχαν την πρόθεση να συνεχίσουν με την εκτέλεση όλων των Ρομά μετά από αυτή την προσωρινή διακοπή, από το 1943 και μετά έστρεψαν τη προσοχή τους στο πόλεμο στο Ανατολικό Μέτωπο.
Καμία ενσυναίσθηση για το μαρτύριο των Ρομά
Μετά την λήξη του 2ου Παγκόσμιου Πολέμου το 1945, τα δικαστήρια του πολέμου της Γιουγκοσλαβίας κατηγόρησαν πολλές δεκάδες άτομα για εγκλήματα πολέμου, αλλά το Ολοκαύτωμα των Ρομά δεν συμπεριλήφθηκε ποτέ στα κατηγορητήρια. Οι δολοφονίες και οι διωγμοί των Ρομά μνημονεύονταν μόνο σποραδικά σε ετυμηγορίες, ενώ η κύρια προσοχή εστιάστηκε στα θύματα σερβικής και εβραϊκής καταγωγής.
Στα χρόνια που ακολούθησαν, το Ολοκαύτωμα των Ρομά έλαβε μικρή προσοχή από το ευρύ κοινό και τους ερευνητές, και δεν έχει διδαχθεί ποτέ σε πανεπιστημιακές σχολές ή στα σχολεία, δήλωσε ο Nikola Radic Lucati από το Κέντρο Έρευνας και Μελέτης του Ολοκαυτώματος, που σύντομα θα δημοσιεύσει την πρώτη βάση δεδομένων με μαρτυρίες για το Ολοκαύτωμα των Ρομά, έναν κατάλογο των δολοφονημένων και ένα διαδραστικό χάρτη της κατεχόμενης Σερβίας.
Ο Radic Lucati δήλωσε στο BIRN ότι «απλώς δεν υπάρχει ενσυναίσθηση [προς τα δεινά των Ρομά] που σε μεγάλο αριθμό περιπτώσεων υπάρχει προς το Ολοκαύτωμα [των Εβραίων]».
Πιστεύει ότι αυτό είναι «είτε ζήτημα άγνοιας, είτε προκατάληψης, ή απλά δεν αναγνωρίζεται από το ευρύτερο κοινό».
Ο ενσυναίσθηση υποστήριξε επίσης ότι η δίωξη των Ρομά στη Σερβία δεν τελείωσε ποτέ στη πραγματικότητα και συνεχίζεται και σήμερα με την οικονομική και κοινωνική τους περιθωριοποίηση.
«Συνεχίστηκε με τον σοσιαλισμό και μετά από αυτόν, και οι Ρομά αποτελούν ένα ιδιαίτερα καλό παράδειγμα για το πώς ορισμένες μεθοδολογίες του φασισμού δεν εξαλείφθηκαν ποτέ», είπε.
Η Marija Mitrovic από το Συνασπισμό Νεολαίας Ρομά της Σερβίας, συμφώνησε ότι οι μαθητές στη Σερβία «δεν έχουν την ευκαιρία να μάθουν την ιστορία των Ρομά στην επίσημη εκπαίδευση ως κομμάτι της θεματικής ιστορίας».
Η Mitrovic είπε επίσης ότι η μεγάλη πλειοψηφία των ανθρώπων στη Σερβία – συμπεριλαμβανομένων των Ρομά – δεν γνωρίζουν τη δίωξη και τη δολοφονία Ρομά κατά τη διάρκεια του 2ου Παγκοσμίου Πολέμου. Ο Συνασπισμός Νεολαίας Ρομά θα προσπαθήσει να το αντιμετωπίσει αυτό ξεκινώντας μια σειρά διαλέξεων τον επόμενο χρόνο σχετικά με το Σαμουνταρίπεν, τις σύγχρονες διακρίσεις κατά των Ρομά, και αυτά που πέρασαν κατά τη διάρκεια των συγκρούσεων της δεκαετίας του 1990.
Ο Ackovic υποστήριξε, ωστόσο, ότι τα μέλη της κοινότητας των Ρομά γνωρίζουν για τις διώξεις κατά τη διάρκεια του 2ου Παγκοσμίου Πολέμου, αλλά όσα γνωρίζουν μεταφέρονται προφορικά μόνο.
«Δεν υπάρχει ένα τέτοιο πράγμα όπως η [οργανωμένη] συλλογική μνήμη», είπε. «Και αυτή η στάση είναι ευπρόσδεκτη εδώ στη Σερβία», πρόσθεσε, δείχνοντας έτσι ότι η έλλειψη ενοχλητικών ερωτήσεων για την τύχη των Ρομά κατά τη διάρκεια του 2ουΠαγκοσμίου Πολέμου βολεύει τις σερβικές αρχές.
Ο Ackovic, ο οποίος συμμετείχε σε μια νομική υπόθεση που διέταξε τη Γερμανία το 2000 να καταβάλει αποζημίωση σε άτομα που αναγκάστηκαν να κάνουν καταναγκαστική εργασία στη Σερβία κατά τη διάρκεια του 2ου Παγκοσμίου Πολέμου, δήλωσε ότι εξακολουθεί να ελπίζει ότι οι κρατικές αρχές θα εκπληρώσουν την υπόσχεσή τους να μετατρέψουν τον Στάρο Σαμίστε σε κέντρο μνήμης, η οποία υποτίθεται ότι περιλαμβάνει ένα μουσείο για τους Ρομά.
Μέχρι να συμβεί αυτό, το κτίριο στο οποίο κρατήθηκαν και κακοποιήθηκαν οι συγγενείς του στο Βελιγράδι μπορεί να παραμείνει όπως είναι σήμερα – εστιατόριο που ειδικεύεται στη σερβική εθνική κουζίνα, που περιβάλλεται από στάσεις λεωφορείων.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου