Η ΑΝΤΙΣΤΑΣΗ ΤΩΝ ΝΕΩΝ ΣΤΗΝ ΚΑΤΟΧΗ

news.kathimerini.gr

Την 28η Οκτωβρίου του 1941, πρώτη επέτειο του πολέμου, στην ιταλοκρατούμενη Αθήνα το Πανεπιστήμιο ήταν σε αναβρασμό. Από την παραμονή γίνονταν αντιστασιακές εκδηλώσεις στο προαύλιο που συγκέντρωσαν 1.500 φοιτητές, και τα συνθήματα του νεοϊδρυμένου ΕΑΜ καλούσαν σε αγώνα κατά των κατακτητών. Ο καθηγητής Κωνσταντίνος Τσάτσος εκφώνησε ομιλία που του στοίχισε την απόλυσή του και ομάδες φοιτητών κατέθεσαν στεφάνι στον Αγνωστο Στρατιώτη. Εγκαινίαζαν έτσι τις κινητοποιήσεις των επόμενων χρόνων που ήταν όλο και μαζικότερες. Πριν ακόμη από την ίδρυση των αντιστασιακών οργανώσεων των νέων, η φοιτητική πρωτοπορία είχε δώσει πρώτη το «παρών». Στις 17 Νοεμβρίου του 1941 έγινε και η πρώτη απεργία φοιτητών του Πολυτεχνείου με 4.000 συμμετέχοντες.

Στα χρόνια που ακολούθησαν, η συγκυρία της Κατοχής και η δυναμική της Αντίστασης πυροδότησαν την ανάπτυξη ενός πολύ σημαντικού αντιστασιακού κινήματος μέσα από το οποίο η νεολαία συγκροτήθηκε και ως πολιτικό και κοινωνικό υποκείμενο. Η ιδιοσυγκρασία των νέων της εποχής, επιρρεπής στην εξέγερση και γενναιόδωρη μπροστά στις απαιτούμενες θυσίες, τολμηρή απέναντι στα τρομερά ρίσκα, βρήκε έκφραση στις αντιστασιακές οργανώσεις των νέων. Στην αρχή υπήρχε ένας μεγάλος πλουραλισμός. Μπορεί να φανταστεί κανείς πολλές εκατοντάδες ρυάκια που ξεκινούν πραγματικά από κάθε γωνιά της χώρας ήδη από τους πρώτους μήνες της Κατοχής και τα οποία σιγά σιγά συγκλίνουν δημιουργώντας χειμάρρους και τελικά τον τεράστιο ποταμό της Αντίστασης στην Ελλάδα, που υπήρξε ένα από τα μαζικότερα και δυναμικότερα κινήματα της Ευρώπης. Ετσι εξηγείται και η εξάπλωση της ΕΠΟΝ αργότερα, η οποία απορροφά τις κατά τόπους και περιοχές οργανώσεις και αποκτά γρήγορα μια πράγματι πανελλαδική βάση. Σε κάθε, σχεδόν, πόλη και χωριό, στις γειτονιές, στα σχολεία και ιδιαίτερα στα Ανώτατα Εκπαιδευτικά Ιδρύματα της Αθήνας, άτυπες ομάδες, παρέες, βαφτίζονταν «εθνικοαπελευθερωτικές οργανώσεις». Πολλές εμπνέονταν από τον αγώνα του 1821 και γι’ αυτό συχνά ονομάζονταν «Φιλική Εταιρεία». Πέρα από τον κοινό παρονομαστή της Αντίστασης, είχαν τις πολιτικές καταβολές τους σ’ ένα ευρύ πολιτικο-ιδεολογικό φάσμα από το φιλελεύθερο Κέντρο ώς την Αριστερά.

Σε δύο κατευθύνσεις πρέπει να αναζητήσουμε τα βασικότερα ιδεολογικά φυτώρια στελεχών των πρώτων οργανώσεων νεολαίας: στον χώρο του φιλελεύθερου Κέντρου και συγκεκριμένα στη νεολαία του Εθνικού Ενωτικού Κόμματος του Παναγιώτη Κανελλόπουλου, και στον χώρο της Αριστεράς, στο νεοϊδρυμένο ΕΑΜ και στην ΟΚΝΕ, τη νεολαία δηλαδή του ΚΚΕ, η οποία πριν από την Κατοχή είχε ήδη ιδρύσει το Αντιδικτατορικό Μέτωπο Νέων σε μια λογική ανοίγματος και συνεργασίας. Μέσα σε τρία χρόνια, από την άνοιξη του ’41 ώς την άνοιξη του ’44, ένα τεράστιο νεολαιίστικο κίνημα θα συγκροτηθεί και θα απλωθεί σ’ όλη την Ελλάδα με άξονα τον «εθνικοαπελευθερωτικό αγώνα», όπως λεγόταν τότε η Αντίσταση, αλλά και με παράλληλα πολιτικά, κοινωνικά και πολιτισμικά αιτήματα ιδιαίτερα προωθημένα. Ορισμένα από αυτά, λόγου χάριν την ψήφο από τα 18 που πρέσβευε η ΕΠΟΝ, θα περάσουν πολλές δεκαετίες για να τα δούμε να υλοποιούνται.

Πρώτη έδρασε η αστική Στρατιά Σκλαβωμένων Νικητών

Αστικές χαρακτηρίζονται οι αντιστασιακές οργανώσεις της πόλης που αναπτύχθηκαν κυρίως στην Αθήνα, αντλούσαν τα μέλη τους από μεσαία κοινωνικά στρώματα της αστικής τάξης και δεν ανήκαν στην Αριστερά. Θυμίζω τις σημαντικότερες: η Στρατιά Σκλαβωμένων Νικητών (ΣΣΝ) υπήρξε μία από τις πρώτες αστικές αντιστασιακές οργανώσεις, αφού ιδρύθηκε το φθινόπωρο του ’41. Ετσι το πνεύμα που τη διέπνεε ήταν ένα πνεύμα «πρώιμης» αντίστασης. Η ίδια η ονομασία της εξέφραζε ακριβώς το πνεύμα του πρώτου καιρού της Κατοχής, την οργή του στρατού που, ενώ είχε νικήσει τους Ιταλούς, βρέθηκε υπό την κατοχή τους. Στην πρώτη, λοιπόν, αυτή φάση της Κατοχής το κυρίαρχο συναίσθημα, που δεν ανήκε μόνο στον στρατό αλλά το μοιραζόταν η πλειονότητα του πληθυσμού, ήταν η οργή και όχι η ταπείνωση του ηττημένου που οφείλει να υποταχθεί. Η ΣΣΝ θα είναι βραχύβια και τα μέλη της θα περάσουν γρήγορα στην Πανελλήνιο Ενωσι Αγωνιζομένων Νέων (ΠΕΑΝ).

Σαμποτάζ

Η ΠΕΑΝ, η σημαντικότερη από τις συναφείς οργανώσεις, υπήρξε μία από τις πρώτες αστικές αντιστασιακές οργανώσεις νέων και συσπείρωσε μερικές εκατοντάδες νέους και νέες. Ζωτικός της χώρος ήταν η Αθήνα, επρόκειτο δηλαδή για μια οργάνωση της πόλης, που δεν ξεπέρασε ποτέ τα όριά της. Η δράση της και η φυσιογνωμία της είναι απόλυτα συνδεδεμένες με την Αθήνα της Κατοχής ως οικισμένο χώρο και ως χώρο ανθρώπινων σχέσεων και προσδιορισμένες απ’ αυτήν. Χώρος δράσης της οργάνωσης υπήρξε η πρωτεύουσα και σε ορισμένες περιπτώσεις η ευρύτερη περιοχή της Αττικής και το λιμάνι της, ο Πειραιάς. Πρόκειται για μια κατ’ εξοχήν οργάνωση «αντίστασης των πόλεων». Με σαμποτάζ αθηναϊκών κτιρίων συνδέονται τα σημαντικότερα επιτεύγματα της οργάνωσης. Κορυφαία τα δύο σαμποτάζ κατά των δωσίλογων οργανώσεων ΟΕΔΕ και ΕΣΠΟ, που στοίχισαν τη ζωή στον πρωτεργάτη της αξιωματικό Κωνσταντίνο Περρίκο και σε άλλα στελέχη, μεταξύ των οποίων και μιας γυναίκας, της Ιουλίας Μπίμπα. Καίριο πλήγμα για τις δωσίλογες οργανώσεις, που διαλύθηκαν και δεν συνέχισαν τη δράση τους. Καίριο ήταν όμως το πλήγμα και για την ΠΕΑΝ, από το οποίο η οργάνωση δεν συνήλθε ουσιαστικά ποτέ. Δεν έπαψε όμως να εκδίδει την εφημερίδα της, τη «Δόξα», από τα σημαντικότερα παράνομα έντυπα καθ’ όλη τη διάρκεια της Κατοχής. Τρίτη οργάνωση του ίδιου χώρου, που έδρασε κυρίως στον χώρο των φοιτητών, η Ιερή Ταξιαρχία. Το έντυπό της, τα «Ελληνικά Νειάτα», είχαν σταθερή και σοβαρή παρουσία στον χώρο του παράνομου Τύπου. Δεν θα λείψουν βέβαια οι αντιπαραθέσεις και η πόλωση ανάμεσα στις οργανώσεις των δύο αντίπαλων ιδεολογικών χώρων, οι οποίες θα κορυφωθούν την άνοιξη του ’43.

Πιο μαζική ήταν η ΕΠΟΝ από τον χώρο της Αριστεράς

Η πορεία στον χώρο της Αριστεράς, που σήκωσε και το μεγάλο βάρος της Αντίστασης, σηματοδοτείται από τρεις σταθμούς. Φεβρουάριο του 1942 ιδρύεται το Εθνικό Απελευθερωτικό Μέτωπο Νέων (ΕΑΜΝ), με πρωτοβουλία της ΟΚΝΕ, στα χνάρια του ΕΑΜ. Μάιο του 1942 ιδρύεται η Λεύτερη Νέα και, τέλος, 23 Φεβρουαρίου του 1943 ιδρύεται με πρωτοβουλία του ΕΑΜΝ και της ΟΚΝΕ η Ενιαία Πανελλαδική Οργάνωση Νέων (ΕΠΟΝ). Το ΕΑΜΝ συσπείρωσε αρκετές οργανώσεις νεολαίας. Ο χώρος που έδρασε δυναμικά ήταν κυρίως αυτός των μαθητών και φοιτητών σε Αθήνα και Θεσσαλονίκη και των εργαζομένων σε εργοστάσια του Πειραιά. Η Λεύτερη Νέα, η μοναδική αμιγώς γυναικεία οργάνωση του αριστερού χώρου, με τη δεκάμηνη βραχύβια παρουσία της, έβγαλε από τα σπίτια τους χιλιάδες κοπέλες της Αθήνας και του Πειραιά που μέσα στην οικειότητα του γυναικείου αποκλειστικά περιβάλλοντος μυήθηκαν σε τελείως καινούργιες γι’ αυτές έννοιες όπως ήταν η παρανομία, η στράτευση, η Αντίσταση. Η ΕΠΟΝ θα αντλήσει από αυτές τα πρώτα γυναικεία στελέχη της και χιλιάδες μέλη της.

Στις 5 Μαρτίου του 1943, όταν η κορυφαία διαδήλωση εναντίον της πολιτικής επιστράτευσης, που κατόρθωσε να ματαιώσει την αποστολή Ελλήνων στη Γερμανία για τα στρατόπεδα καταναγκαστικής εργασίας, συγκλόνισε την κατοχική Αθήνα και τον Πειραιά, εμφανίστηκαν για πρώτη φορά τα πανό με τα αρχικά «ΕΠΟΝ», που γρήγορα θα κάλυπταν τους τοίχους της πόλης με πράσινο χρώμα. Η ΕΠΟΝ είχε ιδρυθεί λίγες μόλις μέρες πριν, στις 23 Φεβρουαρίου του 1943, από τη συγχώνευση και την αυτοδιάλυση δέκα οργανώσεων νεολαίας, μεταξύ των οποίων της ΟΚΝΕ και του ΕΑΜ Νέων, που είχαν την πρωτοβουλία της ίδρυσής της. Φιλόδοξος ο στόχος της: η συσπείρωση όσο το δυνατόν περισσότερων νέων (αγοριών και κοριτσιών) σε μια οργάνωση που δεν θα υπηρετούσε μόνο την Αντίσταση, αλλά που θα γινόταν ο πραγματικός εκφραστής της νεολαίας ως ιδιαίτερης κοινωνικής κατηγορίας. Η ιδιομορφία αυτή της ΕΠΟΝ, ο συνδυασμός της Αντίστασης και της νεολαιίστικης οργάνωσης, υπήρξε ένας από τους παράγοντες της τεράστιας απήχησης της ΕΠΟΝ. Η ΕΠΟΝ υπήρξε πράγματι η κορύφωση του αντιστασιακού κινήματος των νέων στα χρόνια της Κατοχής, συσπειρώνοντας στις τάξεις της εκατοντάδες χιλιάδες νέους και νέες. Ορισμένοι απάρτισαν τις υποδειγματικές ανταρτοεπονίτικες ομάδες του ΕΛΑΣ και συμμετείχαν στην ένοπλη δράση του βουνού. Οι περισσότεροι όμως Επονίτες έδρασαν παράνομα στις πόλεις και στην «Ελεύθερη Ελλάδα», γιατί η ΕΠΟΝ αγκάλιασε πρώτη τα αγροτικά στρώματα. Η εμπειρία για τους Επονίτες και τις Επονίτισσες ελέγχεται ως ανεκτίμητη. Συνέβαλε σ’ αυτό, πέρα από την αίσθηση της συλλογικότητας και της συμμετοχής στα «ωραιότερα ιδανικά», και η πολιτιστική τους αφύπνιση, ιδιαιτερότητα κι αυτή μόνο της ΕΠΟΝ. Μια πραγματική πολιτιστική «άνοιξη», που πνίγηκε λίγο αργότερα στις διώξεις και στην αγριότητα του ανελέητου Εμφυλίου και στην κατάθλιψη της μετεμφυλιακής Ελλάδας.

* Η κ. Οντέτ Βαρών-Βασάρ είναι ιστορικός και διδάσκει Ιστορία στο Ελληνικό Ανοιχτό Πανεπιστήμιο. Είναι συγγραφέας του βιβλίου «Η ενηλικίωση μιας γενιάς. Νέοι και νέες στην Κατοχή και στην Αντίσταση» (εκδ. Εστία, Αθήνα 2009).