Η γένεση της εθνικοφροσύνης

http://www.tanea.gr
ΡΕΠΟΡΤΑΖ: του Δημοσθένη Κουρτοβικ

«Και μη ξεχνάς ότι ένα πρέπει να είναι το πιστεύω σου: Πατρίς, Θρησκεία, Οικογένεια». Έτσι έκλεισε την (ήπια, είναι αλήθεια) ανάκρισή μου ο διευθυντής του παραρτήματος Ασφαλείας του αστυνομικού τμήματος της περιοχής μου, όπου είχα κληθεί «δι' υπόθεσίν σας» στα μέσα της περιόδου της Χούντας. Έκρινε, και σωστά, ότι ήταν περιττό να γίνει αναλυτικότερος. Για εκείνον, αλλά φυσικά και για μένα, το σύνθημα αυτό συνόψιζε και σηματοδοτούσε τις πρώτιστες αξίες από τις οποίες έπρεπε να εμφορείται ο «νομιμόφρων» υπήκοος, όπως τον αντιλαμβανόταν τότε το κράτος. Εξάλλου το γραφειοκρατικό, μάλλον άτονο ύφος της νουθεσίας του υποδήλωνε ότι το σύνθημα είχε ήδη αρχίσει να φθείρεται με την πληθωρική, χονδροειδή χρήση του από την προπαγάνδα της καραβανάδικης δικτατορίας: ακόμη και οι εντεταλμένοι της είχαν βαρεθεί να το επαναλαμβάνουν.

Για όσους Έλληνες μεγάλωσαν πριν από το 1974, το τρίπτυχο Πατρίς - Θρησκεία - Οικογένεια ήταν η κωδικοποιημένη έκφραση της κρατικής ιδεολογίας, της εθνικοφροσύνης και της συντήρησης. Ήμασταν τόσο πολύ συνηθισμένοι ν' ακούμε και να βλέπουμε αυτό το σλόγκαν σε όλα τα μέσα διοχέτευσης του επίσημου λόγου ώστε δεν περνούσε απ' το μυαλό μας ότι μπορεί να είχε μια ορισμένη ιστορία: το ελληνικό κράτος δίδασκε (επέβαλλε) ανέκαθεν στους υπηκόους του την πίστη σ' αυτή την τριαδική θεότητα.

Νά όμως που η Έφη Γαζή, στην καινούργια μελέτη της, έρχεται να δείξει ότι το σύνθημα αυτό υπήρξε προϊόν μιας ιστορικής διαδικασίας αποκρυστάλλωσης, που κράτησε περίπου πενήντα χρόνια. Στη διάρκειά της οι τρεις έννοιες που το συγκροτούν γνώρισαν διαφορετική έμφαση σε διαφορετικά συμφραζόμενα, ώσπου να συνδεθούν αναπόσπαστα και ισοσθενώς σ' ένα πάγιο σχήμα. Η ιστορικός, με τον εμπεριστατωμένο, νηφάλιο λόγο και τις ψύχραιμες εκτιμήσεις που διακρίνουν γενικά το ερευνητικό έργο της, παρακολουθεί εκ του σύνεγγυς αυτή την πορεία, διακρίνοντας τέσσερα στάδια. Η διάκριση γίνεται κυρίως για αναλυτικούς λόγους, αφού στην πραγματικότητα τα στάδια αυτά συνεχίζονταν εν μέρει το ένα μέσα στο άλλο και αλληλοεπικαλύπτονταν.

Το πρώτο στάδιο, στις τελευταίες δεκαετίες του 19ου αιώνα, ήταν το κίνημα των χριστιανών αναμορφωτών, οι οποίοι επιχείρησαν να ηθικοποιήσουν την ελληνική κοινωνία μ' έναν σχετικά ανανεωμένο χριστιανικό λόγο, που λάμβανε υπόψη ώς ένα σημείο τις κοινωνικές, επιστημονικές και φιλοσοφικές εξελίξεις της εποχής. Αρχικά έδρασαν έξω από τους κόλπους της Εκκλησίας ή κι ερχόμενοι σε προστριβές με αυτήν, αργότερα συνεργάστηκαν μαζί της.

Το δεύτερο στάδιο, που καλύπτει τις αρχές του 20ου αιώνα ώς τους βαλκανικούς πολέμους, ήταν η περίοδος της ανάδυσης του «ηθικού πανικού», όπως τη χαρακτηρίζει η συγγραφέας. Η εξάπλωση νεωτερικών ιδεών όπως ο σοσιαλισμός και ο μαρξισμός, ο δαρβινισμός, ο φεμινισμός, ο δημοτικισμός προκάλεσαν στα συντηρητικότερα στρώματα της ελληνικής κοινωνίας ένα αίσθημα θανάσιμης απειλής κατά των αξιών και της ίδιας της υπόστασης του Έθνους. Κορυφαία και παραδειγματική έκφραση αυτής της αντίδρασης ήταν η υπόθεση των Αθεϊκών του Βόλου, που ξέσπασε το 1911 και οδήγησε σε μια θυελλώδη δίκη στο Ναύπλιο το 1914.

Η πολεμική δεκαετία 1912 - 22 έθεσε προσωρινά σε δεύτερη μοίρα τις ιδεολογικές αντιπαραθέσεις. Αμέσως έπειτα όμως αναζωπυρώθηκαν και κλιμακώθηκαν, σε μεγάλο βαθμό εξαιτίας της μπολσεβίκικης επανάστασης στη Ρωσία και της ίδρυσης του ΚΚΕ. Ο «μαλλιαρισμός» και ο «σωφραζετισμός» συνδέθηκαν τώρα άμεσα με τον μπολσεβικισμό. Τα Μαρασλειακά του 1925 υπήρξαν το κρεσέντο αυτής της νέας φάσης. Ο «μαλλιαρισμός», οι «ελευθεριάζουσες» παιδαγωγικές μέθοδοι και οι «αντεθνικές» ιδέες του Δελμούζου στοχοποιήθηκαν για δεύτερη φορά (μετά τα Αθεϊκά), από περισσότερες τώρα πλευρές και με μεγαλύτερη σφοδρότητα. Η ανάθεση της διδασκαλίας του μαθήματος της Ιστορίας σε μια γυναίκα (Ρόζα Ιμβριώτη) θεωρήθηκε σκανδαλώδης και αντιμετωπίστηκε με επιχειρήματα για τις δήθεν πνευματικές αδυναμίες της γυναικείας φύσης!

Αρχίζει έτσι το τέταρτο στάδιο, στο οποίο οι δυνάμεις που αντιμάχονται τη νεωτερικότητα περνούν σε οργανωμένη αντεπίθεση. Σ' αυτή πρωτοστατούν η Εκκλησία, οι χριστιανοί αναμορφωτές, περισσότερο πολιτικοποιημένοι τώρα, προς αντικομμουνιστική κατεύθυνση, και ιδιαίτερα η χριστιανική αδελφότητα «Η Ζωή», που γεμίζει την Ελλάδα με κατηχητικά σχολεία. Γύρω στο 1930 το τρίπτυχο Πατρίς - Θρησκεία - Οικογένεια κωδικοποιείται πια σε κατ' εξοχήν σύνθημα της «εθνοπρεπούς» ιδεολογίας. Η δικτατορία του 1936 θα είναι το πρώτο καθεστώς που θα το επισημοποιήσει. Η δικτατορία του 1967 θα είναι το τελευταίο που θα το διασαλπίσει, με ύφος, συχνότητα κι αισθητικές επεξεργασίες που το έκαναν καρικατούρα κι επιτάχυναν την έκπτωσή του. Οι καιροί άλλωστε είχαν αλλάξει.

Ή μήπως όχι; Γιατί, διαβάζοντας κανείς το βιβλίο της Γαζή, αισθάνεται πως, όσο και αν η συγγραφέας θέλει να μείνει αυστηρά μέσα στο ιστορικό πλαίσιο του θέματός της, όσο και αν θεωρεί περίπλοκη τη διαδικασία συναρμογής των τριών εννοιών σ' ένα συμπαγές και περιεκτικό ιδεολογικό σχήμα, οι έννοιες αυτές αποτελούν τη μόνιμη βάση της φοβικά συντηρητικής σκέψης, που βλέπει απειλές σε κάθε πραγματοποιημένη ή επιχειρούμενη αλλαγή. Μπορεί στις μέρες μας το τρίπτυχο να μη χρησιμοποιείται πια ως σύνθημα, αλλά είναι τα συστατικά μέρη του που επικαλείται, σε τελική ανάλυση, η αντίσταση σε οποιαδήποτε μεταρρυθμιστική απόπειρα στο εσωτερικό της χώρας, σε οποιαδήποτε μεταβολή στο διεθνές περιβάλλον: κινδυνεύει η πατρίδα από τους κοσμοπολίτες και τους προσκυνημένους, κινδυνεύει με αφελληνισμό ο λαός από την αποδυνάμωση των πολιτισμικών παραδόσεών του, που ταυτίζονται με τις θρησκευτικές, κινδυνεύει η κοινωνία («ο κοινωνικός ιστός») από τη χαλάρωση των οικογενειακών δεσμών, την οποία προξενούν τα «ελευθεριάζοντα» ήθη. Και είναι ιδιαίτερα ενδιαφέρον ότι ο λόγος αυτού του τύπου διαπερνά σήμερα ολόκληρο το πολιτικό φάσμα, δείχνοντας ότι οι πολυκαιρισμένες ετικέτες «Δεξιά» και «Αριστερά» συγκαλύπτουν τώρα πια άλλες, ουσιαστικότερες διχοτομίες της ελληνικής κοινωνίας.

Ας μου επιτραπεί πάντως μια παρατήρηση, για να ελαφρύνουμε λίγο το κλίμα. Από τις τρεις πλευρές που σχημάτιζαν κάποτε ένα σιδηρούν εθνικό τρίγωνο και σήμερα είναι τα συνδετικά σύρματα της συντηρητικής σκέψης, μόνο μία παίρνουν πραγματικά, και όχι απλώς στα λόγια και τους τύπους, σοβαρά οι Νεοέλληνες: την οικογένεια. Για καλό ή για κακό.