Πώς είδε ο Τύπος τον πόλεμο στη Γιουγκοσλαβία

Τα αποτελέσματα έρευνας για τον τρόπο με τον οποίο κάλυψαν οι ελληνικές εφημερίδες τη σύγκρουση ΝΑΤΟ - Σερβίας ΠΗΓΗ ΒΗΜΑ

ΠΟΛΛΑ ακούστηκαν και γράφτηκαν για τον τρόπο που ο ελληνικός Τύπος κάλυψε τον πόλεμο στη Γιουγκοσλαβία. Φυσικά οι διαφοροποιήσεις ήταν φανερές, καθώς κάθε μέσο αντέδρασε με τον δικό του τρόπο στη σκληρή πραγματικότητα που συγκλόνισε τη γειτονιά μας. Ωστόσο σε γενικές γραμμές οι ελληνικές εφημερίδες φαίνεται ότι τα πήγαν πολύ καλά. Από την πρώτη στιγμή πρόβαλαν ­ στην πλειονότητά τους ­ τη λύση της ειρήνης ως μόνης διεξόδου στην κρίση. Οσο για τις ενστάσεις που διατυπώθηκαν ότι οι εφημερίδες είδαν περισσότερο σχολιαστικά τα γεγονότα και λιγότερο καθαρά ειδησεογραφικά, κάτι τέτοιο δεν φαίνεται να έχει βάση, αφού τα ρεπορτάζ και οι ανταποκρίσεις από τα μέτωπα του πολέμου αποτέλεσαν τη συντριπτική πλειονότητα των δημοσιευμάτων. Ολα αυτά προκύπτουν από έρευνα του Παντείου Πανεπιστημίου και συγκεκριμένα από το «Σεμινάριο για τα μέσα μαζικής ενημέρωσης και τη διεθνή πολιτική» του Τμήματος Διεθνών και Ευρωπαϊκών Σπουδών (με συμμετοχή πολλών φοιτητών).

Η ΕΡΕΥΝΑ με τίτλο: «Ο πόλεμος στη Γιουγκοσλαβία και η οπτική του ελληνικού Τύπου» έγινε υπό την εποπτεία του καθηγητή κ. Χρ. Γιαλουρίδη και της καθηγήτριας κυρίας Β. Κεφάλα. Στο «μικροσκόπιο» της ερευνητικής ομάδας τέθηκαν τέσσερις εφημερίδες: «Το Βήμα», η «Ελευθεροτυπία», η «Καθημερινή» και ο «Ελεύθερος Τύπος» οι οποίες σύμφωνα με τους ερευνητές «είναι εφημερίδες μεγάλης κυκλοφορίας και αντιπροσωπευτικές των πολιτικών τάσεων». Υπό το πρίσμα αυτό «μπορεί επομένως να λεχθεί ότι τα αποτελέσματα της έρευνας είναι αντιπροσωπευτικά και της στάσης του ελληνικού Τύπου κατά τη διάρκεια του πολέμου, ενώ κατά την έρευνα επιβεβαιώνεται συνεχώς το γεγονός ότι οι εφημερίδες αντικατοπτρίζουν την ελληνική κοινή γνώμη όπως εκφράστηκε με δημόσιες εκδηλώσεις».

Το γεγονός ότι οι εφημερίδες έπιαναν τον σφυγμό της κοινής γνώμης κατά τη διάρκεια της κρίσης φαίνεται να επιβεβαιώνεται και από μια σημαντική παράμετρο της έρευνας που έχει να κάνει με τον χρόνο της «επίθεσης» των δημοσιευμάτων. Συγκεκριμένα, η ερευνητική ομάδα χώρισε σε τρεις περιόδους την κρίση και προσπάθησε να συσχετίσει τον χρόνο με τα δημοσιεύματα. Η πρώτη περίοδος καλύπτει ημερομηνίες λίγο πριν από την έναρξη του πολέμου, η δεύτερη τους έντονους βομβαρδισμούς και η τρίτη την τελική φάση των εχθροπραξιών, όταν πλέον άρχισε να γίνεται λόγος για πολιτική λύση.

Κατά την πρώτη περίοδο οι εφημερίδες αφιερώνουν ποσοτικά λιγότερο χώρο στα δημοσιεύματα για τη γιουγκοσλαβική κρίση. Ο κόσμος παρακολουθεί μουδιασμένος τις εξελίξεις αλλά ελπίζει ότι «δεν θα φθάσουμε στα άκρα». Η ιδέα του πολέμου φαίνεται ένα μακρινό «ιρακινό πείραμα». Ωστόσο η συνέχεια θα είναι δραματική.

Στη δεύτερη περίοδο τα δημοσιεύματα καλύπτουν σελίδες επί σελίδων. Οι βομβαρδισμοί και το δράμα των προσφύγων αποτελούν πλέον ειδήσεις της πρώτης σελίδας. Μήπως όμως την περίοδο αυτή οι εφημερίδες ­ εκτός εξαιρέσεων ­ παρεκκλίνουν από τον ρόλο τους να ενημερώνουν την κοινή γνώμη; Στο κρίσιμο αυτό σημείο επικεντρώθηκε και η προσοχή της ερευνητικής ομάδας. Και ιδού το συμπέρασμα: «Στο σύνολο των δημοσιευμάτων υπερισχύουν τα ρεπορτάζ, ακολουθούν τα άρθρα γνώμης, οι ανταποκρίσεις και τέλος οι γελοιογραφίες. Αυτό καταδεικνύει ότι δίδεται περισσότερη έμφαση στην ενημέρωση παρά στα άρθρα γνώμης. Αξιοσημείωτο είναι ότι από τη δεύτερη περίοδο τα άρθρα γνώμης αυξάνονται, γεγονός που φανερώνει την τάση για βαθύτερη ανάλυση των γεγονότων».
Θετικά και αρνητικά στερεότυπα

ΜΙΑ ΠΟΛΥ ενδιαφέρουσα πλευρά της έρευνας αφορά τα στερεότυπα (θετικά και αρνητικά) που υιοθέτησαν οι εφημερίδες κατά τη διάρκεια της κρίσης. Συχνή ήταν η εμφάνιση σε συγκεκριμένα φύλλα των φράσεων όπως «βρώμικος πόλεμος», «παράλογοι βομβαρδισμοί», «καταιγίδα στα Βαλκάνια», «φονιάδες», «γεράκια του ΝΑΤΟ», «χασάπης των Βαλκανίων», «Χίτλερ», «φασίστας», «υπηρέτες των Αμερικανών», «ταπεινωμένοι Ευρωπαίοι», «υποκριτική πολιτική και αλαζονεία των ΗΠΑ», «τραγωδία», φρίκη» κ.ά.

Σε γενικές γραμμές υπερτερούν κατά πολύ τα αρνητικά στερεότυπα. Είναι χαρακτηριστικό ότι στα δημοσιεύματα των τεσσάρων εφημερίδων που καταμετρήθηκαν και στις τρεις υπό εξέταση περιόδους τα αρνητικά στερεότυπα που χρησιμοποιήθηκαν για να δώσουν «τον τόνο» στα γραφόμενα είναι 747. Τα θετικά στερεότυπα έφθασαν τα 96. Τα περισσότερα αρνητικά στερεότυπα εισέπραξε εν γένει ο πόλεμος αυτός καθεαυτός. Ακολούθησαν ο Σλόμπονταν Μιλόσεβιτς, που κατάφερε να ξεπεράσει κατά πολύ τον Μπιλ Κλίντον. Πάντως, οι εφημερίδες ήταν πολύ προσεκτικές στην αντιμετώπιση των πολιτών της εμπόλεμης ζώνης.

Φυσικά η χρησιμοποίηση των συγκεκριμένων φράσεων διέφερε από εφημερίδα σε εφημερίδα. Για παράδειγμα, όπως προκύπτει από την έρευνα, «Το Βήμα» ακολούθησε μια ψύχραιμη τακτική και απέφυγε να κάνει κατάχρηση των στερεοτύπων, ένα παράδειγμα που ακολούθησαν λίγες εφημερίδες.
Επιχειρήματα, τάσεις και συμπεράσματα

ΟΙ ΕΦΗΜΕΡΙΔΕΣ κατά την περίοδο της κρίσης εμφανίστηκαν ­ σε γενικές γραμμές ­ ώριμες όχι μόνο να καταγράψουν τα γεγονότα και να ερμηνεύσουν καταστάσεις αλλά και να «φωτογραφήσουν» τις βασικές τάσεις που διαμορφώθηκαν στην ελληνική κοινωνία. Ανάλογα βεβαίως με το αναγνωστικό κοινό τους και τις μερίδες της κοινής γνώμης που εξέφραζαν συστηματικοποίησαν την εμφάνισή τους αναπτύσσοντας την επιχειρηματολογία τους κάτω από συγκεκριμένες οπτικές γωνίες. Θα μπορούσαμε να πούμε ­ όπως φαίνεται από την έρευνα ­ ότι υπήρξε μια πολύ σαφής επιχειρηματολογία του κάθε μέσου.

Τι παρατήρησαν οι ερευνητές στο «κεφάλαιο» αυτό; «Αναλύοντας ακόμη περισσότερο τα αποτελέσματα των μετρήσεων, παρατηρήθηκε ότι στην πρώτη περίοδο το κυρίαρχο επιχείρημα και στις τέσσερις εφημερίδες αποτελούσε ο "ανθρωπιστικός λόγος". Στη δεύτερη περίοδο, για την "Ελευθεροτυπία" κυριαρχεί το επιχείρημα της "επιλεκτικής εφαρμογής ανθρώπινων δικαιωμάτων" (σ.σ.: σε σχέση με τους Σέρβους). Στον "Ελεύθερο Τύπο" κυριαρχεί το επιχείρημα του "κύρους και της κυριαρχίας του ηγεμόνα" (σ.σ.: αναφορικά με τον Μπιλ Κλίντον και τις Ηνωμένες Πολιτείες). Για "Το Βήμα" τη σκυτάλη παίρνει η "αστάθεια που προκαλείται από την κρίση". Για την "Καθημερινή" σχεδόν ισοψηφούν τα επιχειρήματα για την "αστάθεια" και τον "ανθρωπιστικό πόλεμο". Τέλος, στην τρίτη περίοδο, στην "Καθημερινή" εμφανίζεται περισσότερες φορές "η επιλεκτική εφαρμογή του διεθνούς δικαίου". Για "Το Βήμα", την "Ελευθεροτυπία" και τον "Ελεύθερο Τύπο" πρωτεύον επιχείρημα είναι ο "ανθρωπιστικός πόλεμος"».

Σημαντικό μέρος των σελίδων τους αφιέρωσαν οι εφημερίδες και στην προβολή της στάσης των πολιτικών παραγόντων, του ελληνικού λαού και ­ όπως είναι φυσικό ­ των δημοσιογράφων που εξέθεταν τις προσωπικές απόψεις τους. Οι ερευνητές διά της «αφαιρετικής μεθόδου» κατάφεραν να συμπτύξουν σε δύο μεγάλες κατηγορίες την επιχειρηματολογία που πέρασε μέσα από τις εφημερίδες για να διαπιστώσουν αν υπήρξε ιδιαίτερη «μεταχείριση» κάποιας θέσης. Ετσι όλα συμπτύχθηκαν σε δύο συγκεκριμένες προτάσεις: πρώτον, «την πρόταση για παύση των βομβαρδισμών και διπλωματική λύση στο πρόβλημα»· δεύτερον, «την Ελλάδα να σχοινοβατεί ανάμεσα στον διεθνή παράγοντα και στη Γιουγκοσλαβία». Ας δούμε στη συνέχεια αν υπήρξε ή όχι ισορροπία μεταξύ των δύο αυτών κατηγοριών.

Οι ερευνητές απαντούν: «Οσον αφορά την πρώτη πρόταση περί "παύσεως των βομβαρδισμών", στην πρώτη περίοδο εμφανίζεται τις λιγότερες φορές, ενώ αυξάνεται η έντασή της κατά τη δεύτερη περίοδο, δηλαδή όταν ξεκινούν οι πρώτες αντιδράσεις και πρωτοβουλίες ­ ακόμη και σε διεθνές επίπεδο ­ για την εξεύρεση πολιτικής λύσης. Η τρίτη περίοδος, όταν έχει πλέον μειωθεί ο αρχικός ενθουσιασμός για την πρόταση της Ελλάδας, παρουσιάζει εκ νέου μείωση της συχνότητας εμφάνισής της. Την ίδια πορεία ακολουθεί και η δεύτερη πρόταση ότι "η Ελλάδα σχοινοβατεί", αφού ουσιαστικά είναι άμεσα συνυφασμένη με την πρώτη και αποτελεί τον αντίλογό της».

Πώς ανέδειξαν το θέμα οι συγκεκριμένες εφημερίδες; Χαρακτηριστικά είναι τα στοιχεία που παρατίθενται στην έρευνα, αν και αφορούν δειγματοληπτική «ανάγνωση» για κρίσιμες ημέρες. Στην «Ελευθεροτυπία» η διαφορά των δύο επιχειρημάτων ανάγεται σε μία μόλις αναφορά. Στην «Καθημερινή» σε οκτώ αναφορές υπέρ των ελληνικών θέσεων. Στο «Βήμα» καταγράφονται 27 αναφορές στις ελληνικές προτάσεις σχετικά με διπλωματική λύση. Τη μεγαλύτερη διαφορά μεταξύ των δύο προαναφερθέντων επιχειρημάτων επιδεικνύει ο «Ελεύθερος Τύπος», αφού η πρώτη πρόταση περί «παύσεως των βομβαρδισμών» εμφανίζεται σε δημοσιεύματα 55 φορές, ενώ η δεύτερη ότι δηλαδή «η Ελλάδα σχοινοβατεί» 119 φορές.

Στα συμπεράσματά τους οι ερευνητές τονίζουν: «Γενικά η έρευνα αποδεικνύει ότι ο ελληνικός Τύπος τήρησε μάλλον φιλοσερβική στάση που στην ακραία μορφή της θα μπορούσε να χαρακτηρισθεί αντινατοϊκή. Αν δεχθούμε ότι ο Τύπος αντικατοπτρίζει αλλά και διαμορφώνει την κοινή γνώμη τότε δικαιολογείται η αλληλεπίδραση και αργότερα η ταύτιση των εφημερίδων με τις εκδηλώσεις διαμαρτυρίας των ελλήνων πολιτών κατά τη διάρκεια των βομβαρδισμών. Αυτό όμως δεν σημαίνει ότι παρουσιάστηκε μονάχα η μία όψη του πολέμου. Αντιθέτως, καταδεικνύει τη σθεναρή αντίδραση της κοινής γνώμης και κατ' επέκταση του Τύπου απέναντι σε μια επέμβαση στα εσωτερικά ενός κυρίαρχου κράτους».

* Στην έρευνα, εκτός από τους προαναφερθέντες καθηγητές, συμμετείχαν και οι φοιτητές: Στ. Μποντάρης, Ι. Νικολαΐδης, Μ. Κυπριώτου, Φ. Ασημακόπουλος, Ι. Βικεντίου, Σ. Ζιάκου, Αν. Κυριάκοβα, Β. Ροκοπούλου, Ελ. Παπαδημητρίου, Ελ. Παυλίδου, Ι. Πήλιουρης, Αν. Παπακωστίδου, Κ. Γεννάρη, Αθ. Μπαλάσκας, Αλ. Γκαράνη, Ορθ. Κάρενου, Ελ. Πρασοπούλου και Π. Φωκαΐδης.