Καθώς τα τανκς διέσχιζαν την Άγκυρα στην διάρκεια του Σαββατοκύριακου, έμοιαζε σαν η Τουρκία να ήταν έτοιμη να γίνει το πρώτο και μοναδικό μέλος του ΝΑΤΟ από το τέλος του Ψυχρού Πολέμου που υπέστη πραξικόπημα. Στην συνέχεια, μετά από λίγες μόνο ώρες, η συνωμοσία άρχισε να κλονίζεται. Ο πρόεδρος της Τουρκίας, Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν, αντιστάθηκε στην ανατροπή του με μια προκλητική διακήρυξη (έστω και αν μεταδόθηκε δευτερογενώς μέσω τηλεοπτικών καμερών που κατέγραψαν το μήνυμα του Ερντογάν προς το σοκαρισμένος έθνος από το κινητό του).
Τότε άρχισε να διαρρέει η φήμη ότι ο αρχηγός του τουρκικού στρατού δεν ήταν καν μέρος του πραξικοπήματος, αλλά αντ’ αυτού κρατείτο όμηρος από αδίστακτα στοιχεία μέσα στο στρατό. Σύντομα, ένα πολύ μεγαλύτερο μέρος του στρατού άρχισε να αντεπιτίθεται εναντίον της συνωμοσίας.
Τότε άρχισε να διαρρέει η φήμη ότι ο αρχηγός του τουρκικού στρατού δεν ήταν καν μέρος του πραξικοπήματος, αλλά αντ’ αυτού κρατείτο όμηρος από αδίστακτα στοιχεία μέσα στο στρατό. Σύντομα, ένα πολύ μεγαλύτερο μέρος του στρατού άρχισε να αντεπιτίθεται εναντίον της συνωμοσίας.
Σε διάστημα λίγων ωρών, η καταδικασμένη συνωμοσία μετατράπηκε από μια που ήταν έτοιμη να ανατρέψει μια από τις πιο στρατηγικά σημαντικές κυβερνήσεις του κόσμου σε μια που έμοιαζε με ερασιτεχνική προσπάθεια, ή για να δανειστούμε την διαβόητη πλέον φράση του προέδρου των ΗΠΑ, Μπαράκ Ομπάμα, με «κολεγιακή ομάδα νεαρών» πραξικοπηματιών.
Αλλά όταν αποστασιοποιείται κανείς από την Τουρκία και κοιτάζει στον ευρύτερο κόσμο των πραξικοπημάτων, το τουρκικό σχέδιο φαίνεται εξαιρετικά οικείο. Και σε ένα συγκριτικό πλαίσιο, η δυνητικά καταδικασμένη έκβαση του πραξικοπήματος ήταν εξαιρετικά προβλέψιμη λόγω των λίγων αποκαλυπτικών σημείων που σηματοδοτούν από νωρίς αν ένα πραξικόπημα είναι πιθανό να πετύχει ή να αποτύχει.
Τούρκοι της τιμητικής φρουράς του στρατού παρελαύνουν μετά από μια νεκρώσιμη ακολουθία για τα θύματα του αποτυχημένου πραξικοπήματος, στην Άγκυρα, στις 17 Ιουλίου 2016. BAZ RATNER / REUTERS
-----------------------------------------------
Τα πραξικοπήματα έχουν γίνει αισθητά λιγότερο συχνά μετά το τέλος του Ψυχρού Πολέμου, μειούμενα κατά μέσο όρο από περίπου 13 συνωμοσίες σε όλο τον κόσμο ετησίως στην δεκαετία του 1970 σε λιγότερες από 4 ανά έτος σήμερα. Επιπλέον, το ποσοστό των επιτυχημένων πραξικοπημάτων έχει μειωθεί, από περίπου 50%-50% πιθανότητες επιτυχίας στην δεκαετία του 1950, του '60 και του '70, σε λιγότερο από μια στις τέσσερις πιθανότητες μετά το τέλος του Ψυχρού Πολέμου. Αυτές οι αλλαγές οδηγούνται από έναν συνδυασμό παραγόντων, από τους νέους διεθνείς κανόνες κατά των πραξικοπημάτων και τις προϋποθέσεις για [να δοθεί] ξένη βοήθεια μέχρι την αύξηση των εισοδημάτων και τις καλύτερες σχέσεις πολιτικών και στρατιωτικών.
Αλλά ακόμη και καθώς η συχνότητα των πραξικοπημάτων έχει αλλάξει, οι λόγοι που αυτά πετυχαίνουν ή αποτυγχάνουν έχουν παραμείνει περίπου οι ίδιοι. Τα επιτυχή πραξικοπήματα συνήθως ακολουθούν μια από τις δύο οδούς. Είτε το στρατιωτικό κατεστημένο συμφωνεί ομόφωνα από την αρχή ότι ένα στρατιωτικό πραξικόπημα θα πρέπει να προχωρήσει, είτε μια μικρότερη ομάδα τολμηρών πραξικοπηματιών μέσα στον στρατό θα βρει έναν τρόπο για να δημιουργήσει ένα μιμητικό φαινόμενο, όπου οι στρατιώτες και οι αξιωματικοί θα συσπειρωθούν γύρω από το σχέδιο [του πραξικοπήματος]. Μόνο τότε μπορεί ένα μικρότερο στοιχείο στο πλαίσιο του στρατού να εξασφαλίσει την πτώση του καθεστώτος.
Το πραξικόπημα της Ταϊλάνδης το 2014 ήταν ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα της πρώτης εκδοχής. Το στρατιωτικό κατεστημένο συμφώνησε ότι ήρθε η ώρα ο πρωθυπουργός Yingluck Shinawatra να φύγει, και έτσι το πραξικόπημα πέτυχε σχεδόν αμέσως. Το ενωμένο σώμα των αξιωματικών δεν συνάντησε ουσιαστικά καμία αντίσταση καθώς πήρε τα ηνία στην Μπανγκόκ. Σε αντίθεση με τα γεγονότα αυτού του Σαββατοκύριακου στην Τουρκία, η μετάβαση της Ταϊλάνδης στο στρατιωτικό καθεστώς ήταν άμεση και σίγουρη.
Αντίθετα, τα αφρικανικά πραξικοπήματα συχνά ακολουθούν το δεύτερο μονοπάτι. Στο πραξικόπημα της Μαδαγασκάρης το 2009, μια ανταρσία μεσαίου επιπέδου μεταξύ των απλών στρατιωτών μεγάλωσε σε ένα πλήρως ανεπτυγμένο στρατιωτικό πραξικόπημα, όταν οι μετέπειτα δημόσιες διαμαρτυρίες έγιναν τόσο μεγάλες ώστε οι αξιωματικοί του στρατού στράφηκαν εναντίον του καθεστώτος. Ή, ίσως πιο διαβόητα, το 1980, το πραξικόπημα στην Λιβερία από τον πολέμαρχο Samuel Doe – ένας ταπεινός επιλοχίας κατά την χρονική στιγμή- δείχνει το πώς σχετικά κατώτεροι αξιωματικοί μπορούν να πάρουν την εξουσία αν οι άλλοι συσπειρωθούν γύρω τους. Ο Doe και η συνοδεία του σκότωσαν τον πρόεδρο William Tolbert και εκτέλεσαν βάναυσα πολλούς από τους συμμάχους του Tolbert, κάτι που έφερε ένα γρήγορο τέλος του καθεστώτος.
Το αποτυχημένο τουρκικό σχέδιο μοιάζει πολύ περισσότερο με το πραξικόπημα της Ταϊλάνδης από όσο η ανάληψη [της εξουσίας] της Μαδαγασκάρης ή της Λιβερίας. Οι τουρκικές ένοπλες δυνάμεις είναι επαγγελματικές και θεσμοθετημένες, οπότε μια συνωμοσία ενός «μοναχικού λύκου» θα ήταν σχεδόν σίγουρα καταδικασμένη. Χρειάζεται πολύ λιγότερη δύναμη για να ανατραπεί ένα καθεστώς σε αδύναμες, μη θεσμοθετημένες κυβερνήσεις όπως της Μαδαγασκάρης ή της Λιβερίας από όση χρειάζεται για να επιτευχθεί το ίδιο στην Τουρκία ή την Ταϊλάνδη.
Αλλά αυτό που τελικά όντως καταδίκασε την τουρκική συνωμοσία ήταν ένας «συνήθης ένοχος» στα αποτυχημένα πραξικοπήματα: Η διαίρεση στο εσωτερικό της στρατιωτικής ηγεσίας. Αντί να συσπειρωθεί προς την πλευρά των συνωμοτών του πραξικοπήματος, ένα μεγάλο μέρος του τουρκικού στρατού παρέμεινε πιστό στο καθεστώς. Και οι συνωμοσίες που αναδεικνύουν σημαντικές διαιρέσεις εντός του στρατού είναι ταυτόχρονα πιο πιθανό να αποτύχουν και πιο πιθανό να καταφύγουν στην βία λόγω της εξαιρετικά επικίνδυνης προοπτικής της στρατιωτικής εσωτερικής φαγωμάρας.
Από αυτή την άποψη, οι Τούρκοι πραξικοπηματίες υπολόγισαν πολύ άσχημα. Αυτός ο λάθος υπολογισμός μπορεί να φαίνεται περίεργος ή ερασιτεχνικός, αλλά δεν είναι απαραιτήτως έτσι ετούτη η περίπτωση. Στο κάτω-κάτω, είναι σχεδόν αδύνατο οι πραξικοπηματίες να κάνουν μια δημοσκόπηση για να δουν το πώς οι απλοί στρατιώτες ή οι διοικητές τους αισθάνονται για ένα πιθανό πραξικόπημα. Τα σχέδια για πραξικόπημα -που βασίζονται στην μυστικότητα και την έκπληξη- σχεδόν πάντα εκκολάπτονται με πολύ ατελή πληροφόρηση και ως εκ τούτου είναι επιρρεπή σε εσφαλμένη ανάγνωση των προοπτικών επιτυχίας, όπως δείχνουν τα ζοφερά ποσοστά επιτυχίας.
Οι Τούρκοι συνωμότες πιθανόν γνώριζαν ότι οι ελπίδες τους βασίζονταν στην δημιουργία ενός μιμητικού φαινομένου. Και αυτός ακριβώς είναι ο λόγος για τον οποίο η απόπειρα πραξικοπήματος ακολούθησε ένα οικείο στρατηγικό σενάριο. Ο πρώτος κανόνας του σχεδιασμού πραξικοπήματος είναι να χτυπήσεις όταν το καθεστώς είναι πιθανό να ανταποκριθεί αργά στις αστραπιαίες επιθέσεις. Όπως και με τόσες πολλές απόπειρες πραξικοπήματος, αυτό στην Τουρκία ξεκίνησε ενώ ο Ερντογάν ήταν μακριά από την πρωτεύουσα (σε διακοπές, σε αυτή την περίπτωση). Αυτό ήταν σχεδόν με βεβαιότητα σκόπιμο. Το 2014, ένα πραξικόπημα επιχειρήθηκε στην Γκάμπια όταν ο πρόεδρος ήταν στο εξωτερικό. Ο ανατραπείς Τυνήσιος πρώην δικτάτορας Μπεν Αλί, ήρθε στην εξουσία με πραξικόπημα όταν αρρώστησε ο τότε πρόεδρος, Χαμπίμπ Μπουργκίμπα.
Μόλις το καθεστώς του προέδρου μπορεί πιο εύκολα να καταληφθεί εξαπίνης, το επόμενο κλειδί για ένα επιτυχημένο σχέδιο πραξικοπήματος είναι να δημιουργήσει μια αύρα του αναπόφευκτου. Η συμμετοχή στην πλευρά των ηττημένων κατά την διάρκεια ενός πραξικοπήματος είναι επικίνδυνη. Οι άνθρωποι που υπερασπίζονται το καθεστώς είναι τρομερά ευάλωτοι, αν τελικά αυτό ανατραπεί. Ομοίως, οι αποτυχημένοι πραξικοπηματίες και οι συνεργοί τους αντιμετωπίζουν συνήθως φυλακή, ξυλοδαρμούς, εξορία, βασανιστήρια ή θάνατο. Και αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο τα πρώτα στάδια της απόπειρας πραξικοπήματος στην Τουρκία εφάρμοσαν μια συγκλονιστική επίδειξη δύναμης, με μαχητικά να πετούν χαμηλά πάνω από την πόλη και τα τανκς να κυλάνε μέσα σε συνήθως ειρηνικούς δρόμους. Οι συνωμότες ήθελαν να μεταδώσουν [το μήνυμα] ότι ο Ερντογάν ήταν ένα πλοίο που βυθίζεται και ότι ήρθε η ώρα να τον εγκαταλείψουν και να ενταχθούν στην νέα δύναμη στην χώρα αντ’ αυτού.
Ένα θωρακισμένο όχημα με πορτρέτα του προέδρου της Τουρκίας, Ταγίπ Ερντογάν, είναι σταθμευμένο έξω από το κτίριο του κοινοβουλίου στην Άγκυρα, στις 16 Ιουλίου 2016. BAZ RATNER / REUTERS
-----------------------------------------
Αλλά συνήθως δεν παίρνει πολύ για να υπονομευθεί αυτή η τόσο σημαντική αύρα του αναπόφευκτου. Ο Ερντογάν απευθύνθηκε γρήγορα στο έθνος, καλώντας σε αντίσταση. Οι άνθρωποι ανταποκρίθηκαν και βγήκαν στους δρόμους, ανατρέποντας την δυναμική πάλι υπέρ του καθεστώτος. Και όταν κατέστη σαφές ότι ο αρχηγός του στρατού κρατείτο παρά την θέλησή του, υπήρχε ακριβώς η επαρκής αμφιβολία για να σταματήσει τους άλλους από το να συσπειρωθούν στην πλευρά των πραξικοπηματιών.
Το αναπόφευκτο είναι επομένως ο κρίσιμος παράγοντας, και αυτό μπορεί να αλλάξει σε δευτερόλεπτα. Το 1997, για παράδειγμα, ένα σχέδιο πραξικοπήματος στην Ζάμπια εκτυλίχθηκε όταν μεσαίοι αξιωματικοί ήλπιζαν να δημιουργήσουν την αντίληψη της σιγουριάς με την απαγωγή του αρχηγού του στρατού υπό την απειλή όπλου και να τον αναγκάσουν να ανακοινώσει το πραξικόπημα στο ραδιόφωνο. Αργά εκείνο το βράδυ διέρρηξαν θορυβωδώς το σπίτι του. Θορυβημένος από την εισβολή, ο αρχηγός του στρατού έφυγε μέσα από την αυλή και άρχισε να σκαρφαλώνει στην μάντρα του, σε μια προσπάθεια να ξεφύγει. Ένας από τους συνωμότες άρπαξε το παντελόνι του στρατηγού και το τράβηξε, αλλά εκείνος κατάφερε να γλιστρήσει πάνω από τον τοίχο. Αντί να τον πάνε υπό την απειλή όπλου στο ραδιοφωνικό σταθμό, ο ίδιος ειδοποίησε την κυβέρνηση για το πραξικόπημα. Εν τω μεταξύ, οι αποθαρρυμένοι μεσαίοι αξιωματικοί ανακάλυψαν με ευχαρίστηση ότι ο εύπορος αρχηγός είχε εισαγόμενη μπύρα από την Ναμίμπια στο ψυγείο του, οπότε έσωσαν μια πολύ κακή βραδιά με λίγο αλκοόλ. Το σχέδιο για το πραξικόπημα ακυρώθηκε λίγες ώρες αργότερα. Αν ήταν λίγα δευτερόλεπτα πιο γρήγοροι, είναι πιθανό ότι η Ζάμπια θα είχε μια εντελώς διαφορετική πολιτική τροχιά.
Οι παρατηρητές είδαν το ίδιο πράγμα την Παρασκευή το βράδυ στην Τουρκία, αν και με σαφώς λιγότερο κωμικό τρόπο. Οι συνωμότες δεν θα είχαν καμία ιδέα για το τι ακριβώς να περιμένουν. Ακόμα και τα καλύτερα σχέδια πραξικοπήματος συχνά πηγαίνουν στραβά. Και όταν το κάνουν, οι συνωμότες αναγκάζονται να πάρουν πάρα πολλές επακόλουθες αποφάσεις σε κλάσματα δευτερολέπτου με λίγες πληροφορίες και πολύ χάος.
Έτσι, παρ’όλο που οι Τούρκοι συνωμότες ακολούθησαν ένα γνωστό πλέον σενάριο (μέχρι και την ευγενή αλλά κενή ρητορική σχετικά με την αποκατάσταση της δημοκρατίας, των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και της συνταγματικής τάξης), ήταν επίσης καταδικασμένοι σε αποτυχία από το πιο δύσκολο εμπόδιο για ένα επιτυχημένο πραξικόπημα: Την διαίρεση στις στρατιωτικές τάξεις. Όταν αποκαλύφθηκαν αυτές οι διαιρέσεις, οι συνωμότες φαίνονταν λιγότερο πιθανό να κερδίσουν. Και μέσα σε λίγες στιγμές, όπως η Σταχτοπούτα τα μεσάνυχτα, είχαν μετατραπεί από μια αναπόφευκτη δύναμη σε μια ομάδα αναιδών αλλά σοβαρά άστοχων τυχάρπαστων στρατιωτών.
Δυστυχώς, η μακρά ιστορία των πραξικοπημάτων διδάσκει επίσης ένα σαφές μάθημα για το τι είναι πιθανό να έρθει μετά. Ένας από τους πιο ακλόνητους νόμους στην πολιτική είναι ότι οι κυβερνήσεις που αντιμετωπίζουν απόπειρες πραξικοπήματος σχεδόν πάντα γίνονται πιο αυταρχικές ως απάντηση προς αυτά. Ο Ερντογάν είναι πιθανό να γίνει ένα πρόθυμο πρότυπο αυτής της ατυχούς αντίδρασης, χρησιμοποιώντας το αποτυχημένο πραξικόπημα ως πρόσχημα για να επιταχύνει την αμείλικτη δεσποτική πρακτική του να φυλακίζει δημοσιογράφους, να φιμώνει τους διαφωνούντες και να κυβερνά με μια σκληρή γροθιά.
Κατά τα τελευταία 65 χρόνια έχουν γίνει περισσότερα από 500 πραξικοπήματα και απόπειρες πραξικοπήματος σε όλο τον κόσμο. Ακολουθούν ξεκάθαρα μοτίβα. Αν η ιστορία αποτελεί έναν κάποιο οδηγό, λοιπόν, το μέλλον της δημοκρατίας στην Τουρκία θα είναι ζοφερό.
Copyright © 2016 by the Council on Foreign Relations, Inc.
All rights reserved.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου