Γενάρης 1927: Όταν απαγόρευαν στην Ελλάδα την προβολή της ταινίας «Το θωρηκτό Ποτέμκιν»

Επιμέλεια Αλέκος Χατζηκώστας

Πρόκειται για την ασπρόμαυρη κινηματογραφική ταινία του Σεργκέι Αϊζενστάιν (1898 – 1948), σοβιετικής παραγωγής 1925. Θεωρείται ότι είναι ίσως η πληρέστερη ταινία του βωβού κινηματογράφου και ένα από τα αριστουργήματα της έβδομης τέχνης, μεταξύ των 10 σημαντικότερων ταινιών, όλων των εποχών.
Δημιουργήθηκε με αφορμή τα 20 χρόνια από την αστικοδημοκρατική επανάσταση του 1905 και στηρίζεται σε πραγματικό γεγονός, την εξέγερση στο θωρηκτό Ποτέμκιν, οι ναύτες του οποίου στασίασαν κατά των αξιωματικών τους και το οδήγησαν στην Οδησσό. Η ταινία είναι διάρκειας 65 λεπτών και αποτελείται από πέντε επεισόδια: «Άνδρες και Σκουλήκια» (οι ναύτες διαμαρτύρονται για το χαλασμένο φαγητό), «Δράμα στο Λιμάνι» (οι ναύτες επαναστατούν), «Ένας νεκρός καλεί για Δικαιοσύνη» (ο λαός της Οδησσού κλαίει το νεκρό αρχηγό), «Τα σκαλιά της Οδησσού» (Οι στρατιώτες του Τσάρου αιματοκυλούν την Οδησσό), και «Συνάντηση με τη ναυτική μοίρα» (οι τσαρικές δυνάμεις ενώνονται με τους στασιαστές του Ποτέμκιν). Ο Αϊζενστάιν χρησιμοποίησε ερασιτέχνες ηθοποιούς για να αποδώσουν καλύτερα τους χαρακτήρες της ταινίας.

Η ταινία βραβεύτηκε το 1926 με το χρυσό μετάλλιο της Έκθεσης του Παρισιού και την ίδια χρονιά θεωρήθηκε ως η καλύτερη ταινία από την Αμερικανική Ακαδημία Κινηματογράφου, η οποία απονέμει τα «Οσκαρ».

Η ιδεολογική του επίδραση (πέρα από την άριστη και πρωτοπόρα κινηματογραφική τεχνική του) ήταν τόσο έντονη ώστε ακόμη και ο διαβόητος Γιόζεφ Γκέμπελς σημείωνε . «Είναι ένα καταπληκτικό φιλμ, χωρίς όμοιό του στην ιστορία του κινηματογράφου. Ένας άνθρωπος χωρίς σταθερό πολιτικό υπόβαθρο, εύκολα θα μπορούσε να γίνει Μπολσεβίκος».

Το «Θωρηκτό Ποτέμκιν» έκανε πρεμιέρα στη Μόσχα στις Δεκεμβρίου 1925. Σε μια σειρά όμως χώρες τα αστικά καθεστώτα απαγόρευσης την προβολή του όπως π.χ στο Παρίσι, η γαλλική λογοκρισία που απαγόρευσε την προβολή της ταινίας ή όπως στην Αγγλία, ένα χρόνο μετά την ταινία του Ρώσου σκηνοθέτη, οι βρετανικές αρχές αποφάσισαν να μην εξωθήσουν τους εργάτες σε εξέγερση (!) και απαγόρευσαν την προβολή της ταινίας.

Στη χώρα μας εφαρμόστηκε και εδώ πολιτική της λογοκρισίας με αποτέλεσμα αυτή να πρωτοπροβληθεί μόλις στις 21 Ιανουαρίου του 1952 !

Ας δούμε όμως ένα μικρό χρονικό της απαγόρευσης της ταινίας και των αντιδράσεων που προκλήθηκαν αξιοποιώντας δημοσιεύματα του ΡΙΖΟΣΠΑΣΤΗ της εποχής.

Στις 7 Γενάρη του 1927 ο ΡΙΖΟΣΠΑΣΤΗΣ με πρωτοσέλιδο ρεπορτάζ μεταφέρει τη σχετική είδηση: «ΑΙ «ΕΛΕΥΘΕΡΙΑΙ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ. ΑΠΗΓΟΡΕΥΘΗ ΧΘΕΣ Η ΠΡΟΒΟΛΗ ΤΟΥ ΚΙΝΗΜΑΤΟΓΡΑΦΙΚΟΥ ΜΕΓΑΛΟΥΡΓΗΜΑΤΟΣ «ΠΟΤΕΜΚΙΝ».ΟΙ ΕΛΛΗΝΕΣ ΤΣΑΡΙΚΟΙ ΤΡΕΜΟΥΝ ΤΟ ΦΩΣ ΤΗΣ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗΣ ΤΟΥ 1905».

Το μακροσκελές ρεπορτάζ (που φέρει και ΦΩΤΟ της ταινίας) αναφέρει ανάμεσα στ’ άλλα: «Νέο δείγμα χθες της ελευθερίας η οποία, των «πέντε» πρωθυπουργευόντων, βασίλευσε στη κλασική γη της…Ελευθερίας.

Ενώ σε όλους τους κινηματογράφους προβάλλονται άθλιες πορνογραφικές ταινίες και κανένας έλεγχος δεν έγινε για όλα τα αντιδραστικά, τα συκοφαντικά για τη Σοβιετική Ρωσία έργα,οι αρμόδιοι απαγόρευσαν χθες το «Ποτέμικν»,το κινηματογραφικό αυτό μεγαλούργημα που δεν είνε παρά πιστή αναπαράσταση μιας δραματικωτάτης ιστορίας από τη επανάσταση του 1905. Εάν μια αντιδραστική οργάνωση έφτιαχνε διαστρεβλώνοντας την ιστορία, μια τανία στην οποία παριστάνοντο ως αιμοβόροι οι ναύτες του ρωσσικού στόλου, ασφαλώς τότε όχι μόνο θα επετρέπονταν αλλά και οι μαθητές και οι στρατιώτες θα οδηγούντο εκεί για να ιδούν την ανύπαρκτο στην πραγματικότητα μπολσεβικική κόλαση. Τώρα που πρόκειται να γίνη φως σε μια μαύρη σελίδα της τσαρικής Ρωσσίας, ανταριάζονται οι άνθρωποι που στην Ελλάδα δεν κάμνουν τίποτε άλλο παρά να συνεχίζουν το έργο των τσαρικών. Και νομίζουν ότι με την απαγόρευση της προβολής ενός έργου θα σώσουν το καθεστώς των…Πόσο είνε πρόστυχοι, βάρβαροι και μωροί;

ΠΩΣ ΕΓΙΝΕ Η ΑΠΑΓΟΡΕΥΣΙΣ

Χθες το μεσημέρι πρωτού να αρχίση η προβολή του έργου στο κινηματοθέατρο «Ολύμπια» η διεύθυνση του θεάτρου επήρε τη διαταγή ότι δε θα προβληθή το «Ποτέμκιν» προτού λογοκριθή. Ανκαι η είδηση αυτή εγγράφη στις απογευματινές εφημερίδες την ώρα που αρχίζουν οι παραστάσεις πλήθος κόσμου είχε συγκεντρωθή έξω από το θέατρο. Βλέποντας ότι πραγματικά είχε απογορευθή η προβολή όλο εκείνο το πλήθος εξέφραζεν με έντονες εκφράσεις την αγανάκτησή των και έφευγαν για να τα διαδεχθούν και νέα πλήθη. Εάν δεν απαγορευόνταν- όπως ομολογούν και οι αντιδραστικώτεροι από τους ειδικούς- το «Ποτέμικιν» θα εσημείωναν ρεκόρ συρροής άγνωστο μέχρι σήμερα στους κινηματογράφους της Ελλάδας, των Βαλκανίων και γενικά όλης της Ανατολής. Εξαιρετική ήταν η συρροή εργατών, την αγανάκτηση των οποίων καταλαβαίνει ο καθένας για τη σκανδαλώδη απαγόρευση.»

Στη συνέχεια αφού κάνει αναλυτική αναφορά στην υπόθεση του έργου καταλήγει:

«Καταπληκτική επιτυχία παντού όπου προεβλήθη.

Όσες αστικές εφημερίδες ούρλιαζαν εναντίον της προβολής του «Ποτέμικιν» έγραψαν ότι αυτό απαγορεύθη στις πολιτισμένες χώρες. Βρέθηκαν στην αρχή στενοκέφαλοι αντιδραστικοί οι οποίοι σκέφτηκαν να το απαγορέψουν. Τώρα όμως αυτό παίζεται με εξαιρετική επιτυχία σχεδόν παντού. Στο Βερολίνο παίζεται σε 10 κινηματογράφους ταυτοχρόνως. Στην Ελβετία εσημείωσε ρεκόρ εισπράξεων. Στην Ολλανδία ο υπουργός των Στρατιωτικών θέλησε να απαγορεύση την είσοδο στους αξιωματικούς και τους στρατιώτες. Στο τέλος όμως ούτε αυτό δεν έκαμε. Στην Αμερική θέλησαν να αφαιρέσουν τη σκηνή που οι αξιωματικοί επιβάλλουν τους ναύτες να φαν το σκουληκιασμένο φαί. Η διεύθυνση του θεάτρου για να μη κουτσουρευθή το έργο ανέβαλε τος προβολή και έκανε έφεση εναντίον της αποφάσεως.

Η γνώμη της κριτικής

Ποια είναι η γνώμη της κριτικής γι’ αυτό; Και οι πιο λυσσασμένοι εχθροί της Σοβιετικής Ρωσσίας μένουν έκθαμβοι μπρος στο κινηματογραφικό αυτό μεγαλούργημα. Οι κινηματογραφικές εφημερίδες δεν βρίσκουν λόγια να εκφράοσυν τους θαυμασμούς τους. Οι κινηματογραφικοί αστέρες Ντάγκλας Φερμπανκς και Μαίρη Πικφορντ όταν είχαν πάει στη Ρωσσία και είδαν το Ποτέμκιν συνεκινήθησαν μέχρι δακρύων και εδήλωσαν ότι η κινηματογραφική τέχνη δεν έχει παράγει έργα καλύτερα από το Ποτέμικν. Η αναγνώριση της καλλιτεχνικής του αξίας είνε τέτοια που έγινε πρόταση να του απονεμηθή το βραβείον Νόμπελ».

Στις 8 Γενάρη 1927 και πάλι πρωτοσέλιδα, με ΦΩΤΟ από σκηνή του έργου και με τίτλο «Η ΛΟΓΟΚΡΙΣΙΑ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ ΕΝΕΚΡΙΝΕ ΤΗΝ ΑΠΑΓΟΡΕΥΣΙΝ ΤΗΣ ΠΡΟΣΒΟΛΗΣ ΤΟΥ ΠΟΤΕΜΚΙΝ» ο ΡΙΖΟΣΠΑΣΤΗΣ αναφέρει: «Χθες την πρωϊαν η ορισθείσα υπό του υπουργείου υποεπιτροπή λογοκρισίας αποτελουμένη κατά πλειοψηφίαν υπό αστυνομικούς αξιωματικούς ενέκρινε χθες την απαγόρευση της προβολής του Ποτέμικν.Η δικαιολογία η οποία εδημοσιεύθηκε εις τας απογευματινάς εφημερίδας της χθες είνε ότι η προβολή αυτού θα εγίνετο πρόξενος ταραχών και …διασαλεύσεως της τάξεως.

Η επικύρωσις της προχθεσινής απαγορεύσεως προκάλεσε την αγανάκτησιν όχι μόνο των εργατών αλλά και των μη αντιδραστικών διανοουμένων. Πληροφορούμεθα ότι γίνεται μεταξύ τούτων κίνησις όπως προβώσιν εις κοινόν διάβημα παρά τοις αρμοδίοις ζητούντες όπως αρθή η απαγόρευσις καθόσον αύτη θα εδημιούργει κακόν προηγούμενον.

Χθες την εσπέραν υπήρχεν η πληροφορία ότι η παρά τω υπουργείω των Εσωτερικών εδρεύουσα μεγάλη επιτροπή ελέγχου θεατρικών και κινηματογραφικών έργων συνερχομένη σήμερον θα εξετάση εκ νέου το ζήτημα της ταινίας «Ποτέμικν» διά την οποίαν η υποεπιτροπή εγνωμοδότησεν όπως μη προβληθή.

Εις την Αμερική

Αι δια του χθεσινού ταχυδρομείου αφιχθείσαι αμερικανικαία εφημερίδες δημοσίευσαν εικόνας από το «Ποτέμκιν» και αναγγέλουν την έναρξιν της προβολής του τονίζοντας ότι πρόκειται περί κινηματογραφικού θαύματος»

Στον ΡΙΖΟΣΠΑΣΤΗ της 9ης Γενάρη 1927 υπάρχει και πάλι πρωτοσέλιδη αναφορά (με ΦΩΤΟ ξανά από το έργο) και τον χαρακτηριστικό τίτλο: «ΚΑΙ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΝΕΑΝ ΛΟΓΟΚΡΙΣΙΑΝ ΑΠΗΓΟΡΕΥΘΗ Η ΠΡΟΒΟΛΗ ΤΟΥ ΜΕΓΑΛΟΥΡΓΗΜΑΤΟΣ ΠΟΤΕΜΙΚΝ ΠΑΡΑ ΤΑΣ ΓΝΩΜΑΣ ΚΑΙ ΑΥΤΩΝ ΤΩΝΑΣΤΩΝ ΔΙΑΝΟΟΥΜΕΝΩΝ». Στη συνέχεια αναφέρει:

«Ως εγράψαμεν και εις το χθεσινόν μας φύλλον επρόκειτο χθες την πρωίαν να εξετασθή ενώπιον μεγάλης επιτροπής το ζήτημα της κινηματογραφικής ταινίας «Ποτέμικν» δια την οποίαν ως γνωστόν η υποεπιτροπή εγνωμοδότησεν όπως μη προβληθή διότι υπήρχε… κίνδυνος ταραχών και διασαλεύσεως της τάξεως. Λόγω όμως της παρελκυστικής τακτικής του υπουργείου Εσωτερικών η επιτροπή αυτή δεν κατωρθώθη να συγκροτηθή ούτως ώστε να συνέλθη την πρωίαν ως είχε αποφασισθή, αλλά περί την μεσηβρίαν και κατόπιν ενεργειων των ενδιαφερομένων. Αποτελέσθη δε εκ των κ. Βλαστάρη της διευθύνσεως της αστυνομίας πόλεων του υπουργείου των Εσωτερικών, Καλυβίτη διευθυντού της αστυνομίας πόλεων, Κανιωτάκη εισαγγελέως πρωτοδικών, Μενάρδου και Κουγέα καθηγητών του Πανεπιστημίου, Καλαποθάκη του γραφείου Τύπου του υπουργείου των Εξωτερικών και λογογράφων κ.κ. Ξενοπούλου, Παπαντωνίου, Νιρβάνα και Γρυπάρη.

Εις την προβολήν επίσης αυτήν εκλήθησαν υπό της διευθύνσεως του κινηματογράφου όπως παραστούν συντάκται των Αθηναϊκώνεφημερίδων ως και οι διανοούμενοι. Εκ των αποτελούντων όμως την επιτροπήν δεν προσήλθον οι κ.κ Παπαντωνίου, Νιρβάνας και Γρυπάρης και τούτο διότι η αστυνομία δι’ ευνοήτους λόγους δεν διένειμεν εις αυτούς τας προσκλήσεις εγκαίρως. Δια του τρόπου αυτού εδημιουργήθη μία πλειοψηφία εκ των κυρηγμένων εναντίον της προβολής του «Ποτέμικν».

Η προβολή

Ούτω την 3ην απογευματινήν ενώπιον της επιτροπής αυτής και ολίγων συντακτών και διανοουμένων εγένετο η προβολή της ταινίας. Ήταν άτι αφαντάστως μεγαλοπρεπές εις τας εναλλασομένας τραγικάς εικόνας. Οι θεαταί

ευρέθησαν προ ενός έργου εις το οποίον δεν υπήρχε ένας η δυο ηθοποιοί κάνοντας μορφασμούς και ζητούντας να προσελκύσουν την προσοχήν των θεατών. Ήτο μια ατελείωτη μεγαλειώδης δράση των πλατειών μαζών αι οποίαι ζητούσαν την επανάστασην. Το επεισόδιον με τον ιατρό του πλοίου ο όποιος το βρώμικο κρέας το βρίσκει καλόν δια τους ναύτας, η στάσις του κυβερνήτου ηταν τόσον αληθιναί που και οι θεαταί θα μπορουσε κανεις να πει ότι ζούσαν και αυτοί εν τινί τρόπο την επανάστασιν. Όταν διετάχθη ο τυφεκισμός μιας ομάδος ναυτών, όταν η φρουρά αρνείται να πυροβόληση και οι άλλοι ορμούν και τους απελευθερώνουν και κηρύσσεται η εξέγερσις και οι πλέον αντιδραστικοί των ναυτών – όπως οι ίδιοι ωμολόγουν ερρίγησαν. Υπέροχοι ήσαν επίσης αι σκηναί εις τας οποίας φαίνονται οι κάτοικοι της Οδησσού οι οποίοι περνούν εμπρός από την σκηνήν οπου κείται ο νεκρός του ηρωικού ναύτη αδύνατον δε να περιγραφή η συναδέλφωσις των ναυτών και του πληθυσμού της Οδησσού. Επίσης ασύγκριτος ήτο και η σκηνη εις την οποίαν οι ναύται της λοιπής μοίρας διατάσσονται να βάλλουν του «Ποτέμκιν» από τους αξιωματικούς των να συμμορφωθούν προς την διαταγήν. Καταβιβάζουν τα στόμια των γιγαντιαίων τηλεβόλων και αφήνουν το « Ποτέμκιν» να περάσει. Καθώς όλα τα πληρώματα επάνω στο κατάστρωμα χαιρετώνται αδελφωμένα οι θεαταί νομίζουν ότι και ακόμα ακούουν τας φωνάς των Ρώσων ναυτών.

Και όμως απηγορευθη

Ολοι οι παρευρεθέντες λόγιοι και δημοσιογράφοι εξερχόμενοι του Θεάτρου εκφράζοντες τον θαυμασμόν των δια το κινηματογραφικόν αριστούργημα δεν απέκρυπτον ότι η γνώμη των ήτο υπέρ της ελεύθερης προβολής του. Η επιτροπή όμως επικαλούσα τας διαταγάς της κυβερνήσεως περί τας εσπερινάς ώρας απεφάνθη εναντίον της προβολής με την δικαιολογίαν ότι υπο τας παρούσας περιστάσεις δυνατόν να επέλθη διατάραξις της τάξεως εκ της προβολής του έργου.

Η είδησις της απαγορεύσεως επροκάλεσε τας διαμαρτυρίας των συγκεντρωμένων έξωθεν του θεάτρου « Ολύμπιον» οι οποίοι ανυπομόνως ανέμενον την απόφασιν της επιτροπής. Όλοι εξεδήλουν την αγανάκτησιν των δια την απαγόρευσιν αυτήν επιτιθέμενοι εναντίον της κυβερνήσεως η οποία αντιγράφει τας τσαρικάς μεθόδους. Ας σημειωθή δε ότι αστυνομικά όργανα απήτησαν ακόμη από την διεύθυνσιν του κινηματόγραφου να αφαιρέση τα τοποθετημένα εις την κύριαν είσοδον του θεάτρου υπερμεγέθη ξύλινα ομοιώματα ναυτών του «Ποτέμκιν».

http://atexnos.gr