"Καμαρωτά περνούν τα φανταράκια μας, γεμάτο λεβεντιά το ιππικό. οι πυροβολητές και τα γεράκια μας, παντού σκορπούν θανατικό". Το εμβατήριο δεν είναι πλήρες, αφού δεν περιλαμβάνει στους παρελαύνοντες και τα σχολεία, τα οποία εδώ και κάμποσες δεκαετίες συμμετέχουν στους στρατιωτικούς εορτασμούς. Υποτίθεται ότι η συμμετοχή των μαθητών είναι προαιρετική. Οσοι, όμως απουσιάζουν τιμωρούνται.
Προαιρετικά και με το ζόρι
Οσο κι αν μοιάζει περίεργο, μια φαινομενικά αθώα μαθητική δραστηριότητα, όπως είναι η παρέλαση στις εθνικές επετείους, προκαλεί πολλών ειδών εντάσεις. Μπορεί οι λόγοι και η έκταση των αντιπαραθέσεων να είναι κάθε φορά διαφορετικοί, η ουσία όμως παραμένει η ίδια. Πρόκειται για την αμφισβήτηση του δικαιώματος του κράτους να συμπαρατάσσει υποχρεωτικά τους μαθητές πλάι στο στρατό, τις εθνικές οργανώσεις και τα σώματα ασφαλείας, εν ονόματι μάλιστα των εκπαιδευτικών τους καθηκόντων. "Υπάρχει κανείς από μας τους παριστάμενους εδώ που να έχει σκεφτεί ότι η παρέλαση των σχολείων στους δρόμους ενδεχομένως να αποτελεί έναν πειθαναγκασμό;" είχε ρητορικά διερωτηθεί ο συνταγματολόγος Νίκος Αλιβιζάτος σε μια επιστημονική ημερίδα (18.12.1992), δείχνοντας ότι τα πράγματα δεν είναι "αυτονόητα".
Αν δούμε την παρέλαση από τη σκοπιά των δικαιωμάτων των μαθητών, αλλά και των καθηγητών τους, η εικόνα αντιστρέφεται. Ατομικά ή συλλογικά κάποιοι δεν θεωρούν ότι μιά μιλιταριστική εκδήλωση είναι απαραιτήτως ο καλύτερος τρόπος γιορτασμού των μεγάλων στιγμών του έθνους. Αλλοι, ηπιότεροι, δεν βρίσκουν ότι το σχολικό "εν δυό" μπροστά στις πολιτικές και λοιπές αρχές αποτελεί μέρος της μαθησιακής διαδικασίας. Και κάμποσοι εκαιδευτικοί αρνούνται να σαλαγάνε τους μαθητές τους χάνοντας μεταξύ άλλων και μια επίσημη αργία. Από την πλευρά της η πολιτεία, η οποία δέχεται επικρίσεις για το "κατάντημα" που κατά καιρούς παρουσιάζει η παρελαύνουσα νεολαία μας, αγωνίζεται να αναστρέψει το κλίμα χαλάρωσης. Προφανώς δεν είναι δυνατό να επιστρατεύσει τις μεθόδους του Μεταξά ή της χούντας προκειμένου να επιτύχει τους "αρτιότερους σχηματισμούς" των μαθητικών τμημάτων.
Μια επίσκεψη στην αρμόδια Διεύθυνση Φυσικής Αγωγής του υπουργείου Παιδείας αποτυπώνει με τον πιο γλαφυρό τρόπο αυτές τις αντιφάσεις. "Δεν υποχρεώνουμε κανέναν μαθητή ή εκπαιδευτικό να συμμετάσχει στις παρελάσεις", μας λέει ο υπεύθυνος υπάλληλος. "Ακόμα κι αν υπάρχουν παλαιότερες σχετικές εγκύκλιοι που επιβάλλουν την υποχρεωτική συμμετοχή, έχουν ατονήσει". Ομως στην ίδια διεύθυνση ανακαλύπτουμε επείγον έγγραφο του πρώην υφυπουργού Ν. Λεβογιάννη, ο οποίος θεωρεί "αδιανόητη τη μη συμμετοχή εκπαιδευτικών" στις παρελάσεις και προβλέπει για τους συμμετασχόντες "ισόχρονη απαλλαγή από τις λοιπές εξωδιδακτικές εργασίες" (Δ2/4445/24.3.89). Στο ίδιο έγγραφο ο τότε Διευθυντής Φυσικής Αγωγής έχει προσθέσει ιδιοχείρως ότι "Σύμφωνα με το άρθρο 1 παρ. α και β του νόμου 1566/85 είναι υποχρεωτική η συμμετοχή των μαθητών στις παρελάσεις". Ανατρέξαμε στο εν λόγω άρθρο και διαπιστώσαμε ότι πρόκειται για το προοίμιο του νόμου που αναφέρεται γενικά στους σκοπούς της εκπαίδευσης και δεν περιλαμβάνει ούτε λέξη για παρέλαση ή εθνική εορτή. Η ερμηνεία του ανώτερου υπαλλήλου ήταν ασφαλώς πολύ υποκειμενική, αν όχι αυθαίρετη. Πάντως κι αυτή η εντολή δεν ισχύει πλέον κατά την εκτίμηση του γραφείου Φυσικής Αγωγής.
Αυτή η ομιχλώδης και κάπως χαλαρή εικόνα που αποκομίζει κανείς από τις αρμόδιες υπηρεσίες του υπουργείου Παιδείας ανατρέπεται καθημερινά από τη σκληρή πειθαρχία που διέπει συχνά την εκπαιδευτική πράξη: Τα παιδιά που αρνούνται να συμμετάσχουν στις παρελάσεις -συνήθως μάρτυρες του Ιεχωβά που διαφωνούν με τον στρατιωτικό χαρακτήρα των εκδηλώσεων αυτών- υφίστανται σε πολλές περιπτώσεις όχι μόνον αυθαίρετες πειθαρχικές ποινές, αλλά και τον εντεταλμένο χλευασμό του σχολικού τους περιβάλλοντος. Του λόγου το αληθές μαρτυρεί ο εκτενής κατάλογος με τις περιπτώσεις μαθητών που τιμωρήθηκαν αυστηρά γιατί δεν θέλησαν να συμμετάσχουν στην παρέλαση. Είναι εξάλλου χαρακτηριστικό ότι το Συμβούλιο Επικρατείας απέρριψε το 1990 (απόφαση 1651) την αίτηση των Θεόδωρου και Σωτηρίας Νικολαϊδη για ακύρωση της τριήμερης αποβολής που είχε επιβληθεί στα παιδιά τους από το συμβούλιο των καθηγητών του γυμνασίου Χέρσου Κιλκίς επειδή δεν συμμετείχαν στον εορτασμό της 28ης Οκτωβρίου 1988.
Σήμερα, ωστόσο, τα πράγματα εμφανίζονται διαφορετικά και η ελληνική κυβέρνηση καλείται να αιτιολογήσει με σαφήνεια τις θέσεις της ενώπιον ενός ανώτατου ευρωπαϊκού οργάνου. Πράγματι, η απόφαση της Επιτροπής Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων του Συμβουλίου της Ευρώπης να παραπέμψει την υπόθεση Βαλσαμή στο Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Δικαιωμάτων του Ανθρώπου συνιστά ρητή αναγνώριση ενός προβλήματος που χρονίζει στα ελληνικά εκπαιδευτικά πράγματα. Και ενώ αναμένεται σύντομα να οριστεί η ημερομηνία της σχετικής συζήτησης στο Ευρωπαϊκό Δικαστήριο, μία αντίστοιχη υπόθεση, η προσφυγή της οικογένειας Ευστρατίου, βρίσκεται στην πρώτη φάση της διερεύνησής της από τα αρμόδια ευρωπαϊκά όργανα. Το ερώτημα τίθεται πλέον με τον πιο επίσημο τρόπο: Η τιμωρία των μαθητών που αρνούνται να συμμετάσχουν στις παρελάσεις αποτελεί ή όχι παραβίαση της Ευρωπαϊκής Σύμβασης για τα Ανθρώπινα Δικαιώματα;
Ας θυμίσουμε συνοπτικά τα γεγονότα, όπως προκύπτουν και από τα επίσημα σχολικά έγγραφα: Η (τότε) μαθήτρια του Γυμνασίου Μελισσίων Βικτωρία Βαλσαμή, μάρτυρας του Ιεχωβά, αρνήθηκε να συμμετάσχει στην παρέλαση της 28ης Οκτωβρίου 1992 για λόγους θρησκευτικής συνείδησης. Την επομένη, 29η Οκτωβρίου, η Βικτωρία τιμωρήθηκε από τον διευθυντή του σχολείου με αποβολή μιας ημέρας γιατί "οι μαθητές μάρτυρες του Ιεχωβά δεν απαλλάσσονται από άλλες εκδηλώσεις, ιδιαίτερα εθνικού περιεχομένου, παρά μόνον θρησκευτικού". Κατόπιν αυτών, οι γονείς της μαθήτριας Ηλίας και Μαρία, αλλά και η ίδια η Βικτωρία προσέφυγαν στην Επιτροπή Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων του Συμβουλίου της Ευρώπης τον Απρίλιο του 1993. Η απόπειρα της Επιτροπής να επιτύχει "φιλικό διακανονισμό" των δύο πλευρών, όπως προβλέπει η σχετική διαδικασία, απέτυχε, καθώς η ελληνική κυβέρνηση αρνήθηκε να δεχθεί ότι η παρουσία των μαθητών στις παρελάσεις μπορεί να θεωρηθεί προαιρετική και να δεσμευτεί ότι στο εξής δεν θα τιμωρούνται τα παιδιά που δεν θέλουν να συμμετάσχουν σε αυτές. Στη συνέχεια της διαδικασίας, η Επιτροπή Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων εξέτασε την υπόθεση και, όπως ήδη αναφέρθηκε, αποφάσισε την παραπομπή της στο Ευρωπαϊκό Δικαστήριο.
Στο μεταξύ, και ενώ αναμένεται η συζήτηση στο Ευρωπαϊκό Δικαστήριο, η διευθύντρια του 2ου Λυκείου Βριλησσίων, απαντώντας προ ημερών σε εξώδικη διαμαρτυρία της οικογένειας Βαλσαμή για το ίδιο θέμα, αφού εξηγεί πώς κατά τη γνώμη της εξασφαλίζεται πλήρως η ελευθερία της θρησκευτικής συνείδησης των μαθητών, σημειώνει και τα εξής: " Για τον εθνικό όμως φρονηματισμό και την τόνωση των εθνικών αξιών των μαθητών εκτός των άλλων μέσων έχει θεσπιστεί και η συμμετοχή τους στις εθνικές γιορτές και τις παρελάσεις επ' ευκαιρία των εθνικών επετείων, όπως είναι η 28η Οκτωβρίου και η 25η Μαρτίου. Η συμμετοχή όλων των μαθητών στις εθνικές εορτές είναι υποχρεωτική (εγκύκλιος 200.21/16/139240/26.11.77)".
Καθώς οι σχετικές εγκύκλιοι των διαφορετικών διευθύνσεων του υπουργείου είναι ασαφείς και αντιφατικές, αλλά και δεν προβλέπουν συγκεκριμένες πειθαρχικές κυρώσεις, η τιμωρία των μαθητών που αρνούνται να συμμετάσχουν στις παρελάσεις επαφίεται συνήθως στον πατριωτισμό των καθηγητών τους. Στην περίπτωση της φετινής μονοήμερης αποβολής τριών μαθητών από το Γυμνάσιο Σκάλας, σύμφωνη ήταν και η γνώμη των εκπροσώπων των μαθητών. "Υπαινίχθηκαν ότι λόγοι θρησκευτικοί τους εμποδίζουν να συμμετάσχουν στις παρελάσεις των εθνικών επετείων", αναφέρει το πρακτικό της συνεδρίασης. "Παρευρίσκοντο και εκπρόσωποι των μαθητικών συμβουλίων που διατύπωσαν την άποψη ότι η συμμετοχή στην παρέλαση είναι υποχρεωτική για όλους τους μαθητές. Επακολούθησε διεξοδική συζήτηση και πλειοψηφικά απεφασίσθη η αποβολή των τριών μαθητών για μια ημέρα".
Δεν πρόκειται για μεμονωμένο γεγονός. Αντίστοιχα περιστατικά έχουν σημειωθεί σε σχολεία όλης της χώρας. Μόνο το 1994, τιμωρήθηκαν μαθητές στην Καστοριά, την Κομοτηνή, τα Σέρβια κ.α. Η "ταρίφα" μοιάζει συγκεκριμένη: μία ημέρα αποβολή για κάθε παρέλαση. Αυτό δεν αποκλείει βέβαια τους αυτοσχεδιασμούς: ένας γυμνασιάρχης απειλούσε πέρσι τα παιδιά ότι θα τα μηδενίσει στο μάθημα της γυμναστικής και ότι θα τα αποβάλει για τρεις ημέρες.
Στο δικτάτορα Μεταξά οφείλουμε τη θεσμοθέτηση των μαθητικών παρελάσεων
Πότε άρχισε να χαίρεται ο κόσμος
Η παράδοση των μαθητικών παρελάσεων είναι πολύ παλιά στη χώρα μας. Οι ρίζες της φθάνουν στον προηγούμενο αιώνα. Οι πρώτοι που παρέλαυναν ήταν οι φοιτητές σε στιγμές εθνικής κινητοποίησης. Τα σχολεία εμφανίζονται παραταγμένα στην εθνική εορτή της 25ης Μαρτίου 1924, ημέρα που συνέπιπτε με την ανακήρυξη της Δημοκρατίας. Τα επόμενα χρόνια ανφέρονται μόνο πρόσκοποι και μαθητές στρατιωτικών σχολών που πλαισιώνουν τη στρατιωτική παρέλαση. Το 1932 στην Αθήνα τα σχολεία συμμετέχουν μαζί με τους προσκόπους, τη "φρουρά της πόλης" και τις "εθνικιστικές οργανώσεις" σε παρέλαση ενώπιον επισήμων στον Αγνωστο Στρατιώτη.
Ομως για πρώτη φορά η μαθητική παρέλαση παίρνει χαρακτήρα επίσημο και συμπληρωματικό ως προς τη στρατιωτική, από το 1936. Το Μάρτιο της χρονιάς αυτής παρελαύνουν τα σχολεία επικεφαλής της πομπής, μπροστά στον Μεταξά και τον Βασιλιά. "Πρώτον παρήλασαν τα σχολεία, άι οργανώσεις, οι τροχιοδρομικοί, αντιπροσωπεία χωρικών Μακεδόνων με τας εθνικάς των ενδυμασίας, οι παλαιοί πολεμισταί", διαβάζουμε στο 'Εθνος' της 25.3.36. Ακολούθησε το στράτευμα. Ηταν μια πρώτη δοκιμή για τον επίδοξο δικτάτορα. Λίγους μήνες αργότερα, το καθεστώς της 4ης Αυγούστου θα ασχοληθεί ιδιαίτερα με την ανάπτυξη της στρατιωτικής συνείδησης της νεολαίας και θα χρησιμοποιήσει γιορτές και παρελάσεις ως όργανα για την επίτευξη των σκοπών της. Το φασιστικό μοντέλο που θαύμαζε ο δικτάτορας πρόβλεπε κάθετη στρατιωτική οργάνωση της νεολαίας και έδινε ιδιαίτερο βάρος στις "γυμναστικές επιδείξεις", στις "παρατάξεις", στις "παρελάσεις" και στις "λαμπαδηφορίες". Η ελληνική μίμηση δεν έφτασε βέβαια την εφιαλτική επιβλητικότητα των γιορτών που οργάνωνε ο Μουσολίνι ή ο Χίτλερ , αλλά ακολουθούσε πιστά τη συνταγή τους. Στο διάστημα αυτό, η προσοχή δόθηκε κυρίως στην οργάνωση της ΕΟΝ, και δια μέσου αυτής επιβάλλονταν στα σχολεία οι επιδιωκόμενοι καταναγκασμοί.
Ο ίδιος ο Μεταξάς σημειώνει στο Ημερολόγιό του στις 25 Μαρτίου 1938: "Τι όνειρο ήταν χθες και σήμερα! -Χθες στο πεδίον του Αρεως με την Εθνική Νεολαία. Το έργον μου! Εργον που ενίκησε μέσα σε τόσες αντιδράσεις! Σχεδόν 18 χιλιάδες παιδιά από Αθήνας και Πειραιά, περίχωρα και από πολλές επαρχίες. Φάλαγξ "Ι.Μεταξά" Πατρών! (...) -Σήμερα. Τελετή. Ενθουσιασμός. Αποθέωσις. Παρέλασις στρατού θαυμασία. Απόγευμα παρέλασις Σχολείων Προσκόπων κτλ. και Εθνικής Νεολαίας με τα Τάγματα εις την ουράν. Αι φάλαγγες της ΕΟΝ ατέλειωτοι! Ολοι ντυμένοι! Περίπου 12-14 χιλιάδες! Εντύπωσις εις τον κόσμον καταπληκτική!"
Σε μια από τις δεκάδες παρελάσεις μαθητών-φαλαγγιτών που οργάνωσε η 4η Αυγούστου στο Παναθηναϊκό Στάδιο, ο Μεταξάς απευθύνθηκε προς τον Γεώργιο Γλίξμπουργκ: "-Ιδού, Μεγαλειότατε, ο στρατός σας, εις τον οποίον και μόνον πρέπει να στηρίζεσθε." Ο Βασιλιάς θυμόταν το μάθημά του. Και στον εορτασμό της 25ης Μαρτίου 1941 συνεχάρη με ημερήσια διαταγή του την ΕΟΝ, η οποία "με πλήρη συνείδησιν της μεγάλης ημέρας, παρήλασεν ενώπιόν μου εις αρτίους σχηματισμούς και παρετάχθη κατά την δοξολογίαν με υπερηφάνειαν και κατανόησιν (...) Δια της τοιαύτης εμφανίσεώς της, ελάμπρυνε την ημέραν της Εθνικής μας Εορτής, αναπληρώσασα τον Στρατόν μας, όστις γενναίως μάχεται δια την τιμήν και Ελευθερίαν της Πατρίδος."
Από τότε η σχολική παρέλαση συνδέθηκε απόλυτα με τη στρατιωτική, και η απουσία των μαθητών θεωρήθηκε αξιόποινη πράξη, ισοδύναμη με την παράβαση στρατιωτικού καθήκοντος. Η εμφυλιοπολεμική περίοδος δεν βελτίωσε φυσικά τις συνθήκες. Η δικτατορία δε χρειάστηκε να κάνει τίποτα περισσότερο απ' το να κοντύνει λίγο τα μαλλιά των αγοριών και να μακρύνει τις φούστες των κοριτσιών. Ηδη στην πρώτη παρέλαση της επταετίας, ο τότε "αντιπρόεδρος" Σπαντιδάκης δήλωνε πολύ ευχαριστημένος: "Είμαι άπολύτως ικανοποιημένος από την εν γένει εμφάνισιν των παρελασάντων τμημάτων (sic) της μαθητιώσης νεολαίας Θεσσαλονίκης. Κατεδείχθη, ότι οι εκπαιδευτικοί λειτουργοί, ενστενισθέντες τας αρχάς της Επαναστάσεως της 21ης Απριλίου, δίδουν ιδιαιτέραν προσοχήν εις την εκπαίδευσιν και μόρφωσιν της μαθητιώσης νεολαίας, της οποία το φρόνημα και το ήθος είναι λίαν υψηλά σήμερα."
Και οι κυβερνήσεις της μεταπόλίτευσης δεν διανοήθηκαν να αμφισβητήσουν την αναγκαιότητα των υποχρεωτικών μαθητικών παρελάσεων. Φρόντισαν μόνο να απαλύνουν τις ακρότητες του στρατιωτικού καθεστώτος και να προσαρμόσουν τον καταναγκασμό στα "δημοκρατικά ήθη". Αλλωστε και η Αριστερά που είχε απήχηση εκείνη την εποχή δεν ζήτησε ποτέ να καταργηθούν οι μαθητικές παρελάσεις. Απαίτησε μόνο να συμπεριληφθούν στους παρελαύνοντες και τα σωματεία των αγωνιστών της εθνικής αντίστασης.
Για μία και μόνο φορά ετέθη θέμα κατάργησης των μαθητικών παρελάσεων ως αναχρονιστικού θεσμού, αλλά αμέσως η ιδέα απερρίφθη κατηγορηματικά. Ηταν τον Φεβρουάριο του 1984, όταν δημοσιεύθηκε η είδηση. Η φιλοκυβερνητική εφημερίδα "Ειδήσεις" επιδοκίμασε την απόφαση: "Αξια για κάθε έπαινο η πρωτοβουλία του υπουργείου Παιδείας να θέσει τέρμα στις παρελάσεις των μαθητών. Το ολοκληρωτικής νοοτροπίας έθιμο της στρατιωτικοποίησης των νέων, ακόμα και των εξάχρονων παιδιών, με τη 'ζύγιση' και τη 'στοίχιση', με την 'κεφαλή δεξιά', με την απόδοση τιμών στον υπουργό, στο νομάρχη ή στο δεσπότη, δεν συναντάται στις περισσότερες χώρες του κόσμου. Οχι πάντως στις κοινοβουλευτικές δημοκρατίες. Γιατί καλλιεργεί στη νεά γενιά ψυχολογία μαζικής πειθαρχίας, τέτοια που ελάχιστα συμβάλλει στη διαμόρφωση ελεύθερων κι ανεξάρτητων συνειδήσεων."
Η εφημερίδα καλά τα έλεγε. Μόνο που την ίδια μέρα, ο τότε υπουργός Παιδείας Απόστολος Κακλαμάνης έσπευδε να διαψεύσει την είδηση, δηλώνοντας κατηγορηματικά ότι ούτε απόφαση ούτε καν παρόμοια σκέψη δεν υπήρχε. Από τότε κανείς υπουργός δεν διανοήθηκε να αναρωτηθεί για τη σχέση μιας στρατιωτικής επίδειξης με τη διαδικασία της εκπαίδευσης.
(Ελευθεροτυπία, 29/10/1995)
www.iospress.gr ΣΥΝΕΧΕΙΑ ΣΤΟ ΔΕΥΤΕΡΟ ΜΕΡΟΣ
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου