Με μια καθυστέρηση 73 χρόνων τιμήθηκε ουσιαστικά ένα κορυφαίο ιστορικό γεγονός που αφορά την ιστορία της παραγωγής ενέργειας στη χώρα μας. Η ημέρα (13 Οκτωβρίου 1944) που τα αντιστασιακά ένοπλα σώματα του ΕΛΑΣ απέτρεψαν την καταστροφή του εργοστασίου της Ηλεκτρικής στο Κερατσίνι από τους Γερμανούς κατακτητές που αποχωρούσαν. Η τιμητική αναγνώριση συνέβη με τη φετινή καθιέρωση της 13ης Οκτωβρίου σε επίσημη αργία για τη ΔΕΗ. Υλοποιήθηκε έτσι η εκτίμηση του τότε διευθυντή της Ηλεκτρικής: «… Κλαίμε μαζί σας τους ένδοξους νεκρούς και η μνήμη τους, ας είσθε βέβαιοι, δεν θα σβηστεί από το χρόνο που φθείρει τους θνητούς…»
Η σωτηρία της Ηλεκτρικής οφείλεται σε μεγάλο βαθμό στους πρόσφυγες της Μικρασιατικής Καταστροφής (Ίωνες, Πόντιοι, Καππαδόκες κ.ά.) που είχαν εγκατασταθεί από το 1922 σ’ εκείνες της συνοικίες του Πειραιά (Κερατσίνι, Κοκκινιά κ.ά.) και επάνδρωσαν τα τμήματα του ΕΛΑΣ που έδωσαν τον μεγάλο αγώνα.
Οι πρόσφυγες του '22 στην Εθνική Αντίσταση
Μια από τις πλέον άγνωστες πλευρές της αντιστασιακής δράσης την περίοδο της Κατοχής στην Αθήνα και τον Πειραιά είναι η μαζική εμπλοκή σ’ αυτήν των προσφύγων του 1922. Ως γνωστόν ο πληθυσμός του Λεκανοπεδίου διπλασιάστηκε μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή. Νέες συνοικίες δημιουργήθηκαν περιμετρικά των παλαιών οικιστικών συνόλων για να φιλοξενήσουν τους πρόσφυγες. Τα προβλήματα επιβίωσης, όπως και οι αντιθέσεις του Μεσοπολέμου είχαν διαμορφώσει τις συνθήκες την παραμονή της Κατοχής. Σχηματικά οι αντιθέσεις μπορούν να διακριθούν σε α) κοινωνικές εφόσον οι πρόσφυγες ήταν το φτωχότερο τμήμα του πληθυσμού, αλλά και β) ιδεολογικές εφόσον οι πρόσφυγες ήταν φιλελεύθεροι αντιμοναρχικοί, ενώ οι ιθαγενείς κατά πλειονότητα δεξιοί φιλοβασιλικοί.
Ο εφιαλτικός κατοχικός λιμός που προκάλεσαν οι κατακτητές με την οικειοποίηση των παραγόμενων προϊόντων της υπαίθρου, προκάλεσε δεκάδες χιλιάδες θύματα στις μεγάλες πόλεις. Ο πλέον εκτεθειμένος πληθυσμός ήταν οι πρόσφυγες, οι οποίοι σε αντίθεση με τους παλαιούς κατοίκους, δεν κατείχαν ακίνητη περιουσία να εκποιήσουν, ούτε διέθεταν πρόσβαση σε κάποια επαρχία. Έτσι, η μοναδική ελπίδα για την επιβίωσή τους ήταν η συμμετοχή στο αντιστασιακό κίνημα και στους μηχανισμούς κοινωνικής αλληλεγγύης. Η κοινωνική αλληλεγγύη και η διεκδίκηση συσσιτίων, φαρμάκων κ.λπ. υπήρξε κεντρικό στοιχείο της Αντίστασης. Άρα και προνομιακό χώρο για τη δράση της Αριστεράς.
Όπως γράφει ο Μενέλαος Χαραλαμπίδης που έχει μελετήσει την περίοδο αυτή: «Οι Μικρασιάτες πρόσφυγες αποτέλεσαν τη ραχοκοκαλιά του ΕΑΜικού αντιστασιακού κινήματος στην πρωτεύουσα. Οι πρόσφυγες ήταν το πλέον πολυπληθές και παράλληλα συμπαγές κομμάτι των κατώτερων κοινωνικών στρωμάτων στην Αθήνα. Εχοντας απολέσει σχεδόν το σύνολο των περιουσιών τους, δεν είχαν προλάβει, στα 18 χρόνια που είχαν μεσολαβήσει από τη Μικρασιατική Καταστροφή, ν’ ανασυγκροτηθούν οικονομικά. Επιπρόσθετα, ένα μεγάλο ποσοστό τους δεν είχε ακόμη ενσωματωθεί στην ελληνική κοινωνία, εξακολουθώντας να ζει κοινωνικά, οικονομικά και πολιτισμικά περιθωριοποιημένο. Οι πρόσφυγες αποτελούσαν συνεπώς ίσως το πιο ευάλωτο τμήμα τής σκληρά δοκιμαζόμενης ελληνικής κοινωνίας κατά τη διάρκεια της Κατοχής…
…Πέρα από τον αγώνα για την επιβίωση, ακόμη μια από τις βασικές αιτίες που οδήγησαν στη μαζική ένταξη των προσφύγων στο ΕΑΜ ήταν η στοχοποίηση των προσφυγικών συνοικιών από την τελευταία κυβέρνηση δωσιλόγων του Ιωάννη Ράλλη. Οι πρόσφυγες είδαν πίσω από τη δημιουργία των Ταγμάτων Ασφαλείας τη συμμαχία προσωπικοτήτων από τα δύο κύρια αντίπαλα προπολεμικά πολιτικά στρατόπεδα, όπως του σφόδρα αντιβασιλικού στρατηγού Θεοδώρου Παγκάλου, του βασιλόφρονα Ιωάννη Ράλλη και του βενιζελικού Στυλιανού Γονατά. Ετσι σε επίπεδο συμβολισμών αλλά και ουσίας, η συμμαχία προσωπικοτήτων του αστικού πολιτικού χώρου στη δημιουργία των προδοτικών Ταγμάτων Ασφαλείας καθιστούσε το ΕΑΜ ως τη μοναδική αξιόλογη πατριωτική επιλογή.»
Η μεσοπολεμική κοινωνική αντίθεση στην Αθήνα (φιλελεύθεροι πρόσφυγες-φιλομοναρχικοί ντόπιοι) θα εκφραστεί την περίοδο της Κατοχής μέσα από τις νέες οργανώσεις. Τα Τάγματα Ασφαλείας, η οργάνωση Χ κ.λπ. που εξέφραζαν τις φιλοκατοχικές δυνάμεις θα συγκροτηθούν από εκείνες τις πληθυσμιακές ομάδες που είχαν αντιταχθεί στους Μικρασιάτες πρόσφυγες και εξέφραζαν έναν γηγενή αντιπροσφυγικό φανατισμό. Έτσι θα διαμορφωθεί μια κατάσταση δύο πόλων, όπου η Αντίσταση στην Αθήνα θα βασιστεί σε μεγάλο βαθμό στους πρόσφυγες του 1922, ενώ οι συνεργάτες των κατακτητών θα προέρχονται κυρίως από τη βασιλόφρονα αντιπροσφυγική ομάδα.
Αυτό το διπολικό σχήμα θα βρει την εφαρμογή του στην πολιτική της κατοχικής κυβέρνησης και των συνεργατών της. Όπως γράφει ο Μεν. Χαραλαμπίδης: «…όλα τα μεγάλα μπλόκα που σχεδιάστηκαν από αξιωματούχους του υπουργείου Εσωτερικών και της Χωροφυλακής και υλοποιήθηκαν από τα Ευζωνικά Τάγματα Ασφαλείας υπό την εποπτεία Γερμανών αξιωματικών, πραγματοποιήθηκαν σε προσφυγικές συνοικίες το καλοκαίρι του 1944: σε Νέα Ιωνία, Γούβα, Περιστέρι, Βύρωνα, Κατσιπόδι, Δουργούτη, Νέα Σμύρνη, Κοκκινιά και Καλλιθέα, σε διάστημα μόλις δύο μηνών θα συλληφθούν περίπου 10.500 και θα εκτελεστούν επί τόπου περίπου 430 άτομα.
Η πολιτισμική γεωγραφία των μπλόκων, η οποία καταδεικνύει με τον πλέον χαρακτηριστικό τρόπο ότι οι προσφυγικές συνοικίες βρίσκονταν στο επίκεντρο της αντιΕΑΜικής δράσης των Σωμάτων Ασφαλείας, ώθησε τους κατοίκους τους, είτε για λόγους προστασίας είτε για λόγους εκδίκησης, σε μαζική ένταξη στις ΕΑΜικές οργανώσεις.»
Η απελευθέρωση
Στις 12 Οκτωβρίου του 1944 -ήταν Πέμπτη- απελευθερώθηκε η Αθήνα. Τα ναζιστικά στρατεύματα αποχώρησαν από το κέντρο της πόλης νωρίς το πρωί, έχοντας υποστείλει πρώτα από την Ακρόπολη τη σημαία του γερμανικού εθνικοσοσιαλιστικού κράτους. Η υποστολή της ναζιστικής σημαίας θα αναδειχθεί στο συμβολικό χρονικό σημείο της Απελευθέρωσης. Ομως η πραγματική αποχώρηση των Γερμανών από την πρωτεύουσα της Ελλάδας θα γίνει την επόμενη μέρα.
Οι τελευταίες ημέρες της Κατοχής δεν ήταν αναίμακτες. Πολιτική των κατακτητών ήταν η καταστροφή των υποδομών της χώρας. Την παραμονή της αναχώρησής τους και κατ’ απαίτηση των δωσίλογων συνεργατών τους, είχαν επιτεθεί στην προσφυγική Καισαριανή, που αποτελούσε εστία της αντιφασιστικής αντίστασης, δολοφονώντας με απαγχονισμό τους αγωνιστές που συνέλαβαν.
Αρχικά οι Γερμανοί είχαν αφήσει να διαρρεύσει ότι διαμηνύσει ότι θα έφευγαν χωρίς να κάνουν καταστροφές, μάλλον για να αποπροσανατολίσουν τις αντιστασιακές οργανώσεις. Ήδη από το πρωί της 12ης Οκτωβρίου ο Πειραιάς ο οποίος ήταν υπονομευμένος από άκρου εις άκρον, συνταράχτηκε από τις απανωτές εκρήξεις των ανατινάξεων των κτιρίων του Τελωνείου, του Λιμεναρχείου, των εγκαταστάσεων του ΟΛΠ κ.ά. ενώ οι μαχητές του ΕΛΑΣ έδιναν σκληρές μάχες με τους αποχωρούντες Γερμανούς.
Η αποχώρηση άρχισε το βράδυ της 12ης προς 13η Οκτωβρίου. Αποχωρώντας οι γερμανικές δυνάμεις από την περίμετρο της πόλης αρχίσουν τις καταστροφές και τις ανατινάξεις. Την ίδια στιγμή που οι δεκάδες χιλιάδες των κατοίκων βγαίνουν στους δρόμους για να γιορτάσουν την απελευθέρωση, τα γερμανικά στρατεύματα καταστρέφουν κάθε βιομηχανική υποδομή, από τα εργοστάσια του Πειραιά έως το αεροδρόμιο Τατοΐου.
Από την κηδεία των νεκρών ΕΛΑΣιτών
Η Μάχη της Ηλεκτρικής
Η σημαντικότερη προσπάθεια των Γερμανών θα γίνει στον Πειραιά, το πρωί της 13ης Οκτωβρίου. Οι Γερμανοί είχαν παγιδεύσει με εκρηκτικές ύλες από πριν τα κυριότερα κτήρια του Πειραιά, ώστε να μπορούν να διαχειριστούν την καταστροφή τους κεντρικά. Οι δυνάμεις του ΕΛΑΣ κατάφεραν να κόψουν τα καλώδια, σώζοντας πολλά από τα παγιδευμένα κτήρια. Στις 4.30 το πρωί, οι Γερμανοί ανατίναξαν τις εγκαταστάσεις υγρών καυσίμων της Shell στο Ικόνιο-Πέραμα. Το γερμανικό απόσπασμα στη συνέχεια κατευθύνθηκε προς την Ηλεκτρική, ενώ είχε εντολή να καταστρέψει στη συνέχεια τα εργοστάσια του Αγίου Γεωργίου και του Νέου Φαλήρου.
Πριν από τη Μάχη της Ηλεκτρικής είχε αποτραπεί η καταστροφή των περισσότερων κτιρίων του εργοστασίου ΚΟΠΗ. Σ’ εκείνη τη μάχη σκοτώθηκαν οι Παναγιώτης Κοσμίδης, Παναγιώτης Μαυρομάτης, ενώ ο Ακρίτας Τοροσιάδης, που τραυματίστηκε βαριά πέθανε το Δεκέμβριο.
Η Ηλεκτρική, δηλαδή το θερμοηλεκτρικό εργοστάσιο, ανήκε στην αγγλική εταιρεία Πάουερ (Power) και στη θυγατρική της «Ηλεκτρική Εταιρεία Αθηνών-Πειραιώς» (εξαγοράστηκε από τη ΔΕΗ το 1961). Είχε τεθεί σε λειτουργία το 1929 και παρήγαγε την ηλεκτρική ενέργεια για όλον τον αστικό χώρο του Λεκανοπεδίου.
Η γερμανική φρουρά του εργοστασίου της Ηλεκτρικής Εταιρείας ανερχόταν σε 40 άνδρες. Αφού απομόνωσαν τους εργαζόμενους (περί τα 300 άτομα) στους θαλάμους και υπονόμευσαν με καλωδιώσεις ανατίναξης το εργοστάσιο, στο οποίο είχαν τοποθετηθεί από πριν τεράστιες ποσότητες εκρηκτικών, περίπου 4 τόνοι. Την προσπάθεια αποτροπής της ανατίναξης είχε το 6ο Σύνταγμα του ΕΛΑΣ με καπετάνιο τον Νίκανδρο Κεπέση, από τη Μάκρη της Μικράς Ασίας. Σε πρώτη φάση οι αντάρτες του ΕΛΑΣ κατάφεραν να εκδιώξουν τη γερμανική φρουρά και να αποτρέψουν την ανατίναξη. Όμως, φοβούμενοι την επάνοδο των Γερμανών, οργάνωσαν την άμυνα. Το εργοστάσιο το προστάτευε πλέον το 1ο Τάγμα του 6ου Συντάγματος, ενώ το 2ο τάγμα (Κοκκινιάς) του 6ου Συντάγματος κάλυπτε τα νώτα στην περιοχή μεταξύ Νίκαιας και Αιγάλεω.
Κατά το ξημέρωμα της 13ης Οκτωβρίου 1944, οι Γερμανοί προσπάθησαν να προσεγγίσουν και πάλι το εργοστάσιο της ΔΕΗ. Οι τρεις λόχοι του ΕΛΑΣ (περίπου 90 μαχητές) είχαν πιάσει τους λόφους, είχαν δηλαδή το πλεονέκτημα μιας και οι Γερμανοί βρέθηκαν στο στόχαστρο των ελασιτών. Έτσι, έπεσαν στην παγίδα. Μόλις έφτασαν στην είσοδο του εργοστασίου δέχτηκαν τα πυρά των ανταρτών. Η μάχη κράτησε περισσότερο από τρεις ώρες και ήταν σκληρή. Οι Γερμανοί έχασαν έντεκα στρατιώτες ενώ άλλοι 45 συνελήφθησαν. Άλλη εκτίμηση αναφέρει εννέα νεκρούς και δεκαέξι τραυματίες. Ο ΕΛΑΣ είχε 11 νεκρούς. Το εργοστάσιο σώθηκε. Στη μάχη, εκτός από το 6ο Σύνταγμα του ΕΛΑΣ Πειραιά, έλαβαν μέρος οπλισμένοι εργάτες του εργοστασίου της Ηλεκτρικής υπό τον μηχανικό υπηρεσίας Βενιζέλο Αποστολίδη. Ο εξοπλισμός των Γερμανών που κατασχέθηκε με τη λήξη της μάχης, ήταν η απόδειξη της πρόθεσής τους να ανατινάξουν την Ηλεκτρική, αφού ήταν εφοδιασμένοι με αρκετά εκρηκτικά.
Ο Νίκανδρος Κεπέσης εκτίμησε ότι: «…αν καταστρεφόταν το εργοστάσιο, η Αθήνα και ο Πειραιάς για πολλούς μήνες θα βυθίζονταν στο σκοτάδι. Για περισσότερο χρόνο δεν θα δούλευαν τα εργοστάσια . Δεν θα λειτουργούσε κανονικά το λιμάνι. Δεν θα κινούνταν ο Ηλεκτρικός Σιδηρόδρομος Αθηνών-Πειραιώς…»
Οι νεκροί στη μάχη της Ηλεκτρικής ήταν οι: Αντώνης Καλαποθάκος (γραμματέας της εργοστασιακής οργάνωσης του ΕΑΜ), Νίκος Γεωργιάδης (εργάτης της Ηλεκτρικής), Δημήτρης Μαργαρώνης, Ιωάννης Ηλιόπουλος, Παναγιώτης Κοσμίδης, Γρηγόρης Μεγγίσογλου, Συρίγος Παπάζογλου, Γιώργος Γκιόρδας, Ανδρέας Κουνούπας, Παναγιώτης Μαυρομμάτης, Ακρίτας Τοροσιάδης. Στη μάχη συμμετείχαν ο ποδοσφαιριστής του Ολυμπιακού Νίκος Γόδας από το Αϊβαλί και ο πατέρας του Θανάση Βέγγου, Βασίλης Βέγγος. Ο Νίκος Γόδας θα εκτελεστεί λίγα χρόνια αργότερα από τα Έκτακτα Στρατοδικεία του Εμφυλίου ενώ ο πατέρας του Βέγγου θα απολυθεί από την Ηλεκτρική ένεκα της συμμετοχής του στη Μάχη, ενώ ο γιός του θα αποσταλεί για «εθνική επιμόρφωση» στη Μακρόνησο. Αντίστοιχη ήταν η μεταχείριση όλων των αγωνιστών μετά το τέλος της τραγικής Δεκεμβριανής εμφύλιας σύγκρουσης.
Η κηδεία των νεκρών μαχητών της ΚΟΠΗ και της Ηλεκτρικής πραγματοποιήθηκε στις 14 Οκτωβρίου υπό την επιβλητική παρουσία των ενόπλων τμημάτων του ΕΛΑΣ και είχε μεγάλη συμμετοχή κόσμου που θέλησε να τιμήσει τους ήρωες που έπεσαν στη μάχη.
Για τη μεταχείριση των Γερμανών αιχμαλώτων ο Νώντας, διοικητής του 1ουΤάγματος του ΕΛΑΣ (Πέτρος Ευσταθόπουλος) αναφέρει: «Με το τέλος της μάχης, ο λαός των γύρω περιοχών κατέβηκε προς το Κερατσίνι εξαγριωμένος για να λυντσάρει τους Γερμανούς. Τότε αναγκάστηκα και ανέβηκα σ’ ένα μαντρότοιχο και μίλησα στο λαό να σταματήσει τις βιαιότητες, γιατί τώρα οι Γερμανοί είναι αιχμάλωτοι κι εμείς λαός πολιτισμένος. Έτσι συνεχίστηκε η πορεία των αιχμαλώτων προς την έδρα του τάγματος… Μετά από λίγες ημέρες τους παραδώσαμε στην τότε Εθνική Κυβέρνηση».
Ο διευθυντής του εργοστασίου της Ηλεκτρικής Γεωργιάδης, στην επιστολή που απεύθυνε στις 18 Οκτωβρίου προς τον διοικητή του ΕΛΑΣ Πειραιά, αναφέρει μεταξύ άλλων: «Με μεγάλη συγκίνηση σπεύδουμε να εκφράσουμε τη βαθύτατη ευγνωμοσύνη του προσωπικού του Εργοστασίου της Ηλεκτρικής Εταιρείας για την πολύτιμη και σωτήρια βοήθεια που πρόσφερε ο ηρωικός στρατός του ΕΛΑΣ κατά την ημέρα της 13Ης Οκτωβρίου για την απόκρουση της βαρβάρου γερμανικής επιθέσεως… Και η συναίσθηση ότι εκάματε το καθήκον σας προς την πατρίδα είναι η μόνη σας ικανοποίηση. Κλαίμε μαζί σας τους ένδοξους νεκρούς και η μνήμη τους, ας είσθε βέβαιοι, δεν θα σβηστεί από το χρόνο του φθείρει τους θνητούς…»
«Η υπογραφή του κτήνους»
Ετσι επιγράφεται το πρωτοσέλιδο άρθρο της εφημερίδας «Ελευθερία» που κυκλοφόρησε στις 14 Οκτωβρίου. Είναι πολύ ενδιαφέρουσα η περιγραφή της νύκτας από τη 12η έως τη 13η Οκτωβρίου: «Καθ’ όλην τη νύκτα της Πέμπτης προς Παρασκευήν εμαίνοντο τα κακούργα ένστικτα των ούνων. Από του πολυπαθούς Πειραιώς μέχρι του Περάματος τίποτε δεν έμεινεν όρθιο. Τίποτε.
»Η καταστροφή είναι απερίγραπτος και είναι η μεγαλυτέρα απ’ όσας επέφεραν οι Βάρβαροι εις τον τόπον αυτόν… Συντρίμματα μόχθου εκατό ετών ηπλώθησαν εις του Βασιλειάδου, εις τα «σιλό», εις τα κρηπιδώματα, εις τας αποθήκας «Σελλ» και της «Σοκοπελ» – παντού. Πόσον μεγάλη είναι η καταστροφή και πόσον δίκαια η λύσσα μας και πόσον κολοσσιαίον το αίτημά μας διά μία ολοκληρωτικήν εκδίκησιν μόνον αν αναλογισθή κανείς ότι ο Πειραιεύς ως λιμήν δεν υφίσταται, ότι η οικονομίαν της Χώρας, ο επισιτισμός μας, η ευημερία της Αύριον υπέστησαν τεράστιον πλήγμα υπολογιζόμενα εις εκατομμύρια χρυσών λιρών -αυτά τα οποία γενεαί και γενεαί Ελλήνων εμαζεύαμε δεκάραν δεκάραν- θα ημπορέσει να εννοήσει».
Τιμώντας σήμερα τη θυσία των αγωνιστών
Η φετινή επέτειος τιμήθηκε με την ανακήρυξη της 13ης Οκτωβρίου σε επίσημη αργία για τη ΔΕΗ, σε αντικατάσταση της αργίας του Αγίου Νικολάου (6 Δεκεμβρίου).
Ενδιαφέρον έχει το μήνυμα του προέδρου της ΔΕΗ Μανώλη Παναγιωτάκη: «Η Μάχη της Ηλεκτρικής διδάσκει πως ό,τι έχουμε καταχτήσει σήμερα, παρά τις πρόσκαιρες δυσκολίες και προβλήματα, δεν ήταν ούτε νομοτελειακά δεδομένο, ούτε αυτονόητο. Απαιτήθηκαν τεράστιες προσπάθειες, κόποι και κάποτε θυσίες των εργαζομένων και όλου του λαού.
Η θυσία των παλαιών μας συναδέλφων στις 13 Οκτωβρίου 1944, που μαζί με το 6ο Σύνταγμα του ΕΛΑΣ πολέμησαν σκληρά τους αποχωρούντες Γερμανούς καταχτητές και έσωσαν το εργοστάσιο του Αγ. Γεωργίου από την ανατίναξη, είναι ο χρυσός κρίκος στη μακρά αλυσίδα των αγώνων των εργαζομένων του ηλεκτρισμού…
Σήμερα τιμώντας επί τέλους αυτή τη μεγάλη επέτειο όπως αρμόζει σε μια εταιρεία του μεγέθους, του βεληνεκούς και της αποστολής της ΔΕΗ, αλλά και σε ένα λαό που με ωριμότητα και καθαρό πνεύμα εξετάζει την ιστορία του, επιδιώκουμε να αντλήσουμε τα αναγκαία διδάγματα, οδηγούς για το παρόν και το μέλλον…
Αυτό είναι το μήνυμα της 13ης του Οκτώβρη, το οποίο στο εξής θα εκπέμπεται κάθε χρόνο από τους εργαζομένους της ΔΕΗ».
-----------
* Διδάκτωρ Σύγχρονης Ιστορίας, μαθηματικός, https://kars1918.wordpress.com/
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου