Η βιοπολιτική της επιδημίας (3): Επιστήμη, Αντιστάσεις

AP Photo/Vincent Thian

Οι συνταγματολόγοι που καταδίκασαν την προσπάθεια της προηγούμενης Βουλής να ανανεώσει το Σύνταγμα και υποστήριξαν τη διατήρηση της ασυλίας των πολιτικών βρήκαν πάλι ευκαιρία να δώσουν πολιτικά διαπιστευτήρια.

Η κυβέρνηση παραβιάζει όλα τα βασικά ατομικά, πολιτικά και οικονομικά δικαιώματα και περιορίζει τη δημοκρατία. Εντούτοις «όλες οι μέχρι στιγμής ρυθμίσεις βρίσκονται εντός της αρχής της νομιμότητας και του κράτους δικαίου» λέει ένας. Αλλος θεωρεί ότι όσοι εκφράζουν κόσμιες και τεκμηριωμένες αντιρρήσεις στην αναστολή των ελευθεριών λένε «ανοησίες» που «κανείς σοβαρός νομικός» δεν συμμερίζεται και «θέτουν σε κίνδυνο τη ζωή εκατοντάδων αν όχι χιλιάδων συνανθρώπων μας».

Οπως και με τα μνημόνια, το Σύνταγμα, φτιαγμένο για μια πιο αθώα εποχή, είναι αρκετά ελαστικό και επιτρέπει πολλές ερμηνείες –και τις αντίθετές τους. Στις δύσκολες υποθέσεις δεν υπάρχει μια «ορθή» συνταγματική λύση. Οι αντιτιθέμενες ερμηνείες ακολουθούν ιδεολογικές προτιμήσεις που όλες αποδίδονται στο συνταγματικό κείμενο (https://www.efsyn.gr/themata/politika-kai-filosofika-epikaira/149644_o-mythos-tis-dikastikis-oydeterotitas). Πώς γίνεται;

Εξηγήσαμε στα προηγούμενα τη λειτουργία της βιοπολιτικής και τον περιορισμένο ρόλο των δικαιωμάτων (https://www.efsyn.gr/themata/politika-kai-filosofika-epikaira/239065_i-biopolitiki-tis-epidimias-2-dikaiomata). Τα κυβερνητικά μέτρα συνδυάζουν την εξουσία του κυρίαρχου με τη βιοεξουσία. Τα δικαιώματα προστατεύουν τον πολίτη από τις επεμβάσεις του κυρίαρχου, η βιοπολιτική αδιαφορεί για τον πολίτη και ελέγχει πληθυσμούς.

Για τους φελελεύθερους, τα ατομικά δικαιώματα αποτελούν περιορισμό, εκλογίκευση και νομιμοποίηση της εξουσίας. Για να παραφράσουμε τον Φουκό, στο συνταγματικό δίκαιο το κεφάλι του βασιλιά δεν έπεσε ακόμη μια και ασχολείται αποκλειστικά με το δίπολο κυρίαρχος-δικαιώματα. Η βιοεξουσία, από την άλλη, διαχειρίζεται ομάδες, τάξεις, συλλογικά υποκείμενα.

Στο προσφυγικό, οι δυο λογικές οδήγησαν σε αντίθετα αποτελέσματα. Η εξατομικευμένη αίτηση πολιτικού ασύλου είναι χαρακτηριστικό των νομικών δικαιωμάτων. Αλλά η κυβέρνηση αδιαφορεί για τα νομικά δικαιώματα των προσφύγων. Δεν τους αντιμετωπίζει ως άτομα αλλά ως ομάδα που πρέπει να πειθαρχηθεί για το καλό των Ελλήνων. Κάτι ανάλογο γίνεται και με τους ντόπιους στα μέτρα της πανδημίας. Ο κυρίαρχος επιβάλλει την κατάσταση έκτακτης ανάγκης αναστέλλοντας τα ατομικά δικαιώματα αλλά και την ανάγκη για δουλειά και εισόδημα. Αλλά το κάνει για να υπερασπίσει συνολικά τη ζωή του πληθυσμού, όχι τις ζωές και τα δικαιώματα του κάθε πολίτη.

Στις διαλέξεις «Για την υπεράσπιση της κοινωνίας», ο Μισέλ Φουκό υποστηρίζει ότι χρειαζόμαστε μια νέα μορφή δικαιώματος απέναντι στη βιοεξουσία που πρέπει να αποστασιοποιηθεί και από την κυριαρχία και από την πειθάρχηση. Δεν μπορούμε να προστατευτούμε από τη βιοεξουσία χρησιμοποιώντας δικαιώματα που περιορίζουν την κυριαρχία. Χρειαζόμαστε, επομένως, ένα βιοπολιτικό δικαίωμα, ένα «δικαίωμα των κυριαρχουμένων».

Δεν απορρέει από τη σχέση κυρίαρχου και πολίτη, αλλά εκφράζει την ανεξαρτησία των υπηκόων. Υποστηρίζοντας τους Βιετναμέζους boat people που έφευγαν με πλοιάρια από τη χώρα, ο Φουκό έλεγε ότι η παγκόσμια κοινότητα των κυβερνωμένων έχει καθήκον να παρεμβαίνει δυναμικά όταν παραβιάζονται βασικά δικαιώματα ομάδων. Τα δικαιώματα αυτά αποτελούν άμυνα κατά της εξουσίας αλλά, αντίθετα από τα ανθρώπινα, δεν είναι φυσικά, έξω από την ιστορία, και δεν αντλούν τη δύναμή τους από τον κυρίαρχο και το μονοπώλιο βίας του. Αντίθετα παράγονται σε συγκεκριμένες ιστορικές στιγμές από συλλογικότητες των κυριαρχουμένων και χρησιμοποιούνται στρατηγικά, όταν οι άνθρωποι προσπαθούν να αμυνθούν απέναντι στην εξουσία.

Τι δικαιώματα έχουμε σήμερα;

Στην κατάσταση έκτακτης ανάγκης τα ανθρώπινα δικαιώματα καταργήθηκαν από την πρώτη στιγμή, όπως είχε γίνει νωρίτερα και για τους πρόσφυγες. Μπορούμε όμως να ασκήσουμε το δικαίωμα των κυβερνωμένων, όπως το κάναμε στις αντιστάσεις του 2010-2015 και στα πολύμορφα κινήματα αλληλεγγύης στους πρόσφυγες και τους κοινωνικά περιθωριοποιημένους. Δεν επικαλεστήκαμε τότε τα ανθρώπινα δικαιώματα αλλά την κοινωνική δικαιοσύνη.

Σήμερα, ως υπήκοοι με ελάχιστα δικαιώματα, πρέπει πρώτα να απαιτήσουμε τη μεγαλύτερη δυνατή διαφάνεια για τις κυβερνητικές πολιτικές. Τα μέτρα των κυβερνήσεων διαφέρουν σημαντικά. Ολες ισχυρίζονται ότι ακολουθούν τις συμβουλές των επιστημόνων και ποντάρουν στην εμπιστοσύνη που δημιουργεί η επιστημονική «αλήθεια». Αλλά οι επιστήμονες διαφωνούν μεταξύ τους για τα επιδημιολογικά δεδομένα και τα στατιστικά μοντέλα. Μόνο ένα εκτεταμένο testing του πληθυσμού μπορεί να δώσει ικανοποιητικά στοιχεία.

Οσο δεν γίνεται, οι προβλέψεις είναι προβληματικές. Η πολιτική της βίαιας «ανοσίας αγέλης» της βρετανικής κυβέρνησης, για παράδειγμα, ήταν επιλογή των επιστημόνων της. Οσοι διαφωνούσαν την αμφισβήτησαν, όπως γίνεται και στη Σουηδία, και επέβαλαν τη ριζική αλλαγή πολιτικής. Η επιστημολογία, από τον Πόπερ (Popper) μέχρι τον Λάκατος (Lakatos) και τον Κουν (Kuhn), θεωρεί τη διαφάνεια και τη «διαψευσιμότητα» απαραίτητα συστατικά της επιστήμης. Χρειάζεται, επομένως, δημοσιοποίηση όλων των data που έχει η κυβέρνηση, επιδημιολογικών, στατιστικών, ψυχολογικών και οικονομικών, για να εξεταστούν από τους αρμόδιους επιστήμονες.

Περνώντας στα οικονομικά μέτρα, πρέπει να απαιτήσουμε την πλήρη οικονομική υποστήριξη του συστήματος υγείας και του υγειονομικού προσωπικού. Ολοι οι εργαζόμενοι πρέπει να έχουν τα απαραίτητα μέσα προστασίας. Πρέπει να απαιτήσουμε την αγορά των τεστ που χρειάζονται για τον έλεγχο της επιδημίας. Πρέπει οι ιδιωτικές επιχειρήσεις υγείας να επιταχθούν όπως έκαναν πολλά ευρωπαϊκά κράτη. Οσο κρατάει η αναστολή εργασίας, το κράτος πρέπει να δώσει ένα βασικό εισόδημα σε όλους, εργαζόμενους, αυτοαπασχολούμενους και άνεργους. Το έκανε η Βρετανία, η μητέρα του νεοφιλελευθερισμού, αλλά δεν το κάνουν οι Ελληνες μαθητευόμενοι μάγοι.

Ενας φόρος στη μεγάλη περιουσία, κινητή και ακίνητη, θα βοηθήσει στη χρηματοδότηση αυτών των μέτρων. Το βιοπολιτικό δικαίωμα στη ζωή πρέπει να μπει πάνω από τα συμφέροντα της ιδιοκτησίας. Το ίδιο με το δικαίωμα στην ιδιωτικότητα. Πολλά κράτη, ακολουθώντας την Κίνα, επιβάλλουν ή προετοιμάζουν εκτεταμένα μέτρα ηλεκτρονικής παρακολούθησης των πολιτών. Η καταστολή πάντα άρεσε στη Δεξιά. Η πανδημία την περιβάλλει με κοινωνική αποδοχή. Αλλά ο συνδυασμός καταστολής και ηλεκτρονικής παρακολούθησης βάζει τις βάσεις του μελλοντικού αυταρχικού κράτους. Αποφεύγουμε, λοιπόν, να δίνουμε προσωπικά δεδομένα στο κράτος ή σε ιδιωτικές επιχειρήσεις, εκτός αν είναι απολύτως προστατευμένα και θα διαγραφούν μετά το τέλος της κατάστασης εξαίρεσης.

Γενικότερα, παρότι συμμορφωνόμαστε με τα μέτρα, θυμίζουμε συνεχώς στην εξουσία ότι δεν δικαιούται να εισάγει τέτοια μέτρα ούτε να τα επεκτείνει μετά τη λήξη της κατάστασης ανάγκης. Δεν ζητάμε την αναστολή τους αλλά και δεν σταματάμε να τονίζουμε τη βαθιά τους παραβατικότητα. Εφαρμόζουμε μια ψυχαναλυτική αρχή: «Καταδικάζουμε τους περιορισμούς της ελευθερίας. Αλλά κανένας δεν πρέπει να τους παραβιάζει».

Στην κατάσταση ανάγκης υπερασπιζόμαστε τους συμπολίτες μας όχι επειδή υπάρχουν νόμοι και δικαιώματα. Αντίθετα, επειδή αμυνόμαστε υπάρχουν δικαιώματα και μας σέβεται η εξουσία. Τα δικαιώματα επιβιώνουν μόνο λόγω της επίκλησης και χρήσης τους, Η «Εφ.Συν.» και άλλες εφημερίδες που αποκάλυψαν το φιάσκο της διεφθαρμένης και εξευτελιστικής τηλεκατάρτισης, τα κόμματα και οι σύλλογοι που κινητοποιήθηκαν και τα ακύρωσαν δείχνουν ότι μόνο αν αντισταθούμε διατηρούμε την αξιοπρέπεια της δημοκρατίας. Κανένα Σύνταγμα ή νόμος δεν την εγγυάται.

Πώς θα οργανωθούν οι εκστρατείες των κυριαρχουμένων; Εχουμε ένα παράδειγμα από την περίοδο του AIDS. Μέλη της ΛΟΑΤΚΙ κοινότητας και αλληλέγγυοι υπερασπίστηκαν τους άρρωστους και τους οροθετικούς και αποδαιμονοποίησαν την ασθένεια και την κοινότητα. Στο Λονδίνο που βρίσκομαι δίκτυα μέριμνας και αλληλεγγύης από τα κάτω οργανώνουν σε κάθε γειτονιά την προμήθεια φαγητού, φαρμάκων και συναισθηματικής αρωγής για τους ευάλωτους συνανθρώπους μας. Φτιάχνουμε παντού δίκτυα αλληλοβοήθειας και αντίστασης, είναι ώρα να ενεργοποιήσουμε μια νέα αλληλέγγυα κοινωνία πολιτών.

Τέλος, μια και είμαστε ακόμη Δημοκρατία, η κυβέρνηση πρέπει να ενημερώνει συνεχώς την αντιπολίτευση και να ζητεί τη συμφωνία της. Αν σχολεία και πανεπιστήμια προσαρμόστηκαν και οργανώνουν τα μαθήματά τους με τηλεδιασκέψεις, γιατί να μην το κάνει η Βουλή με τις μεγάλες οικονομικές και τεχνικές δυνατότητες; Τα θεμελιώδη δικαιώματα αναστάλθηκαν· ας διατηρήσουμε τις βασικές εγγυήσεις της δημοκρατίας. Είναι ο μόνος τρόπος για να μη μεταβάλλει ο κυρίαρχος τη βιοπολιτική εξαίρεση σε αυταρχική κανονικότητα.

* Καθηγητής του Πανεπιστημίου του Λονδίνου και πρόεδρος του Ινστιτούτου «Νίκος Πουλαντζάς»

https://www.efsyn.gr