Αποδράσεις από τα χέρια των ναζί

ΝΗΣΙΔΕΣ

Dreamstime.com

Αποδράσεις από τα χέρια των ναζί

Σταύρος Μαλαγκονιάρης

Μία από τις όχι ευρέως γνωστές αποδράσεις αιχμαλώτων των Γερμανών έγινε τον Σεπτέμβριο του 1941, στο Ηράκλειο της Κρήτης.

Δραματικές αποδράσεις από γερμανικά στρατόπεδα αιχμαλώτων πολέμου ή εξόντωσης Εβραίων έχουν καταγραφεί στη διάρκεια του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου. Κρατούμενοι, που γνώριζαν ότι δεν είχαν εκεί ελπίδα επιβίωσης, περνούσαν τα συρματοπλέγματα των στρατοπέδων και έτρεχαν προς την ελευθερία, αψηφώντας ακόμα και τα δολοφονικά πυρά των ναζί.

Πολλές αποδράσεις αποτυπώθηκαν σε αυτοβιογραφικά βιβλία, ορισμένες ενέπνευσαν και σενάρια κινηματογραφικών ταινιών, ενώ άλλες έχουν μείνει στη λήθη… Μία από τις όχι ευρέως γνωστές αποδράσεις αιχμαλώτων των Γερμανών έγινε τον Σεπτέμβριο του 1941, στο Ηράκλειο της Κρήτης.

Αντίθετα, μια από τις πιο «διάσημες» αποδράσεις, που απεικονίστηκε στην ταινία «Η μεγάλη απόδραση» («The Great Escape», 1963), με πρωταγωνιστή τον Στιβ Μακ Κουίν, είχε γίνει από το στρατόπεδο αιχμαλώτων πολέμου «Stalag Luft III», κοντά στην πόλη Σαγκάν (τώρα Żagań, στην Πολωνία). Σε αυτήν είχε πάρει μέρος και ο Ελληνας ανθυποσμηναγός Σωτήρης Σκάντζικας, που δολοφονήθηκε εν ψυχρώ από τους ναζί μετά τη σύλληψή του. Αλλες μεγάλες αποδράσεις έγιναν:

● Από το στρατόπεδο εργασίας Raid at Ožbalt, στη Σλοβενία, απ’ όπου απελευθερώθηκαν, έπειτα από επιχείρηση Σλοβένων ανταρτών, περίπου 100 αιχμάλωτοι πολέμου.

● Από το στρατόπεδο εξόντωσης του Soribor, στα ανατολικά σύνορα της Πολωνίας, απ’ όπου δραπέτευσαν περίπου 300 Εβραίοι κρατούμενοι, από τους οποίους καταγράφτηκαν, μετά τον πόλεμο, ως διασωθέντες μόλις 50.

Η απόδραση του Ηρακλείου έγινε, το βράδυ της 25ης προς την 26η Σεπτεμβρίου 1941, από το «Καπετανάκειο», απ’ όπου διέφυγαν 71 κρατούμενοι, Κρήτες στην πλειονότητά τους αλλά και 19 άτομα από άλλα μέρη, που είχαν συμμετάσχει στη Μάχη της Κρήτης.

Το «Καπετανάκειο», στο οποίο στεγάζεται σήμερα το 1ο Γυμνάσιο Ηρακλείου, είναι από τα σπουδαιότερα κτίρια της πόλης. Η ανέγερσή του έγινε για να χρησιμοποιηθεί ως διδακτήριο. Ομως, μετά την αποπεράτωσή του, το 1938, η δικτατορία του Μεταξά το χρησιμοποίησε ως Φρουραρχείο για τη στέγαση στρατιωτικών μονάδων. Μετά την κατάληψη της Κρήτης από τους Γερμανούς, τον Μάιο του 1941, χρησιμοποιήθηκε ως χώρος κράτησης αιχμαλώτων πολέμου.

Εκεί μεταφέρονταν συλληφθέντες από τους Νομούς Χανίων, Ρεθύμνου και Ηρακλείου, στρατιώτες και πολίτες, προκειμένου να χρησιμοποιηθούν σε αγγαρίες.

Τέσσερις μήνες μετά το τέλος της Μάχης της Κρήτης είχαν συγκεντρωθεί περίπου 500 κρατούμενοι. Οι συνθήκες κράτησης ήταν άθλιες.

«Το φαγητό μας ήτανε δυο τρία ροβίθια που πλέγανε σε μια κουταλιά ζουμί που μας το βάνανε στην καραβάνα. Μας δίνανε και μια κουραμάνα για τέσσερα άτομα κάθε τρεις μέρες. Πρωί εξεκινούσαμε τη δουλειά και το βράδυ εγυρίζαμε πίσω. Κοιμούμαστε κάτω στο τσιμέντο. Είχα βγάλει τα παπούτσια μου και τα ’βαζα για μαξιλάρι. Μου τα πήρε κάποιος από κει και έμεινα ξυπόλυτος και πήγαινα στην αγγαρεία ξυπόλυτος».

Με αυτά τα λόγια περιέγραφε, πολλά χρόνια αργότερα, τις συνθήκες κράτησης ο Γιώργος Πολεμαρχάκης μιλώντας στον Γιώργο Καλογεράκη, εκπαιδευτικό από το Καστέλλι Πεδιάδος Ηρακλείου, όπως τα μετέφερε σε ιστορική έρευνα, η οποία δημοσιεύτηκε (φ. 2.8.2005) στην εφημερίδα του Ηρακλείου «Πατρίς». (1) Ετσι, το βράδυ της 25ης Σεπτεμβρίου, χωρίς όπως φαίνεται προηγούμενο σχεδιασμό, γίνεται η παράτολμη απόδραση.

Η μαρτυρία του Γ. Πολεμαρχάκη, ενός από τους δραπέτες, όπως την αποτύπωσε ο κ. Καλογεράκης, στην ίδια έρευνά του, είναι συγκλονιστική: «Κάθε μέρα σκεφτόμουνα τι κάθομαι εγώ εδώ, τι κάθομαι. Μια μέρα ενώ ήμουνε στα τείχη βλέπω εκεί που είχανε βάλει οι Γερμανοί τση δικούς μας με τούβλα να κάμουνε ένα χώρισμα, ένα είδος μαγειρείου, αντιλαμβάνομαι από τα τείχη τση απόστρατους αξιωματικούς της Αλβανίας που ήτανε από την περιοχή μας εδώ, και σκαρφαλώνανε. Βοηθούσανε ο ένας τον άλλο με τα στιβάνια που φορούσανε και επέφτανε απ’ έξω. Θυμούμαι ένα Κοιλιαράκη από το Αρκαλοχώρι, ένα Ρογδάκη, ένα Τερζάκη. Λέω κι εγώ ήντα κάθομαι. Επήγα και βοήθησα δυο τρεις. Εβαζα τα χέρια μου και τση πετούσα απ’ έξω. Η ώρα ήτανε βραδάκι. Πιάνω κι εγώ το τοιχιό, δίνω μια και πέφτω και γυρίζω από πέρα. Κάθομαι και αφουκρούμαι λίγο. Μετά άρχισα να προχωρώ, να προχωρώ. Μόλις είχε αρχίσει να “μουχλιάζει”. Μόλις έφυγα και είδα ότι δεν έρχεται στρατός από την πύλη να με πιάσουνε, προχωρώ προς την έξοδο να πάω αριστερά προς την εκκλησία, να απομακρυνθώ από το στρατόπεδο […]».

Η απόδραση αιφνιδιάζει αλλά και εξοργίζει τους Γερμανούς, που απειλούν με αντίποινα. Ο κατοχικός νομάρχης Ηρακλείου Ιωάννης Πασσαδάκης εκδίδει, στις 8 Οκτωβρίου 1941, διαταγή, την οποία ονομάζει «έκκληση» και ζητάει από τους «προέδρους των κοινοτήτων» και τους κατοίκους του Νομού να… συνεργαστούν για τον εντοπισμό των δραπετών.

Μάλιστα, έδινε και συγκεκριμένες «οδηγίες», καλώντας, προκλητικά, τους κατοίκους «να τους συμβουλεύσουν να επανέλθουν εις την θέσιν των, και εάν ούτοι αρνηθούν να τους συλλάβουν και να τους παραδώσουν εις τας αρχάς ως εχθρούς της ησυχίας του νομού»!

Η αντεθνική «έκκληση» δημοσιεύτηκε στις 10 Οκτωβρίου στην καθημερινή πρωινή εφημερίδα «Κρητικός Κήρυξ» και από αυτήν επιβεβαιώνεται πως η απόδραση έγινε το βράδυ της 25ης προς 26 Σεπτεμβρίου και ότι έφυγαν από το στρατόπεδο αιχμαλώτων 71 κρατούμενοι, μεταξύ των οποίων τέσσερις αξιωματικοί.

Ακόμα, παρατίθεται ονομαστικός κατάλογος των δραπετών, σύμφωνα με τον οποίο υπήρχαν και 48 Κρήτες. Στον ίδιο κατάλογο αναφέρονται και 19 «εκ παλαιάς Ελλάδος», αλλά ίσως να ήταν λιγότεροι, διότι έλειπε ένα όνομα, είχε γίνει λάθος στην αρίθμηση και αναφερόταν κάποιος ο οποίος πιθανόν ήταν από την Κρήτη. Πάντως, για τον καθένα από τους αξιωματικούς υπήρχε και περιγραφή των χαρακτηριστικών του, όπως π.χ. «μικρόσωμος, ξανθός, οφθαλμοί μπλε», για να αναγνωριστούν ευκολότερα από… υποψήφιους καταδότες.

Την επόμενη μέρα θα δημοσιευτεί νέα «σύσταση» προς τους δραπέτες για να επιστρέψουν από τον επίσης διορισμένο δήμαρχο Ηρακλείου Μάνθο Πλεύρη και θ’ ακολουθήσει η «έκκληση» μιας «Λαϊκής Επιτροπής», την οποία εκτός από τον δήμαρχο συνυπογράφουν ο Μητροπολίτης Κρήτης Βασίλειος (!), διευθυντές τραπεζών κ.ά.

Με απειλές για τη ζωή των οικείων τους ή με υποσχέσεις για ατιμωρησία κ.ά., κάποιοι δραπέτες παραδίδονται και άλλοι συλλαμβάνονται. Ολα αυτά αποδεικνύονται ψέματα. Ολοι επέστησαν φρικτά βασανιστήρια και κανένας δεν απολύθηκε…

Η «μεγάλη απόδραση»

Η «μεγάλη απόδραση» έγινε, το βράδυ της 24ης προς την 25η Μαρτίου 1944, από το βόρειο περίβολο του στρατοπέδου αιχμαλώτων πολέμου «Stalag Luft III», κοντά στην πόλη Σαγκάν, που ανήκει σήμερα στην Πολωνία. Νωρίτερα, στις 29 Οκτωβρίου 1943, είχε γίνει άλλη μια απόδραση τριών Βρετανών κρατουμένων από το στρατόπεδο, το οποίο διαχειριζόταν η γερμανική πολεμική αεροπορία.

Ωστόσο, στη δεύτερη απόδραση, για τις ανάγκες της οποίας ξεκίνησαν να σκάβονται τρία τούνελ, ο αρχικός σχεδιασμός του Βρετανού σμηναγού Roger Bushell προέβλεπε να δραπετεύσουν 200 κρατούμενοι. Τελικά, η απόδραση έγινε από ένα τούνελ, από το οποίο κατάφεραν να βγουν 76 άνδρες. Μόλις άρχισε να βγαίνει ο 77ος έγινε αντιληπτός από τους σκοπούς.

Οσοι δραπέτες βρίσκονταν ήδη στα δέντρα του κοντινού δάσους άρχισαν να τρέχουν ενώ ένας Νεοζηλανδός σμηναγός, που μόλις είχε φτάσει στην γραμμή των δένδρων παραδόθηκε. Ανάμεσα στους δραπέτες, όπως αναφέρθηκε, ήταν και ο Ελληνας ανθυποσμηναγός Σωτήρης Σκάντζικας, που όπως όλοι οι δραπέτες φορούσε εργατικά ρούχα και είχε εφοδιαστεί με πλαστά χαρτιά.

Ο ηρωικός ανθυποσμηναγός, που ανήκε στην 336 Μοίρα Βομβαρδισμού, με διακριτικό τίτλο «Ολυμπος», είχε πιαστεί αιχμάλωτος, στις 23 Ιουλίου 1943, όταν χτυπήθηκε το αεροπλάνο του, στη διάρκεια επιχείρησης πάνω από την Κρήτη, και υποχρεώθηκε να πέσει με το αλεξίπτωτό του.

Οπως έγραψε ο Δημήτρης Βάλλας σε ιστορική έρευνα για την εφημερίδα της Θεσσαλίας «Ελευθερία», ο Σκάντιζικας μετά τη σύλληψή του οδηγήθηκε στο στρατόπεδο «Stalag Luft III», πήρε αριθμό κρατουμένου 1.822 και τοποθετήθηκε στον βρετανικό τομέα του στρατοπέδου του. (2) Συμμετέχοντας στην προετοιμασία της απόδρασης, με το ψευδώνυμο «Νικ», ο Σκάντζικας έφυγε μαζί με τον βρετανό σμηναγό Jimmy James και κατευθύνθηκαν προς τα σύνορα της Τσεχοσλοβακίας για να επιβιβαστούν σε τρένο, με προοπτική να περάσουν στην Ελλάδα και μέσω Τουρκίας στη Μέση Ανατολή.

Ομως, στον σιδηροδρομικό σταθμό έφτασαν με καθυστέρηση και, καθώς το τρένο είχε φύγει, δεν απέφυγαν τον έλεγχο δύο αστυνομικών, οι οποίοι τους οδήγησαν στο τοπικό Αστυνομικό Τμήμα. Από εκεί στο παράρτημα του Μπρέσλαου (σήμερα Βρότσλαβ, πόλη της Πολωνίας) της Γκεστάπο, της κρατικής μυστικής αστυνομία της ναζιστικής Γερμανίας.

Αρχηγός του παραρτήματος ήταν ο Βίλχελμ Σκαρπβίνκελ (Wilhelm Scharpwinkel). Σύμφωνα με την ιστοσελίδα της 392ης Ομάδας Βομβαρδιστικών της βρετανικής RAF, αυτός με τον στενό συνεργάτη του, ονόματι Λουξ, εκτέλεσαν τουλάχιστον 27 από τους δραπέτες, ανάμεσά τους και τον Σωτήρη Σκάντζικα.

Οι πρώτες εκτελέσεις έγιναν την Πέμπτη 30 Μαρτίου, με θύματα 6 Βρετανούς, που οδηγήθηκαν σε ένα δάσος και εκεί εκτελέστηκαν από τον Λουξ και το απόσπασμά του. Την επόμενη μέρα, με τον ίδιο τρόπο εκτελέστηκε και ο Ελληνας ανθυποσμηναγός μαζί με τους Πολωνούς Κιεβνάρσκι - Παουλούκ και τον Καναδό Βέρναμ.

Οπως αναφέρει ο Δ. Βάλλας, ο θάνατός του ανακοινώθηκε στην 336η ΒΕΜΔ με τηλεγράφημα τον Μάιο του 1944, το οποίο έγραφε: «Μετά λύπης σάς γνωρίζουμε ότι ο ανθυποσμηναγός Σωτήρης Σκάντζικας της Ε.Β.Α., ανήκων στη μονάδα σας, απολεσθείς την 23-7-1943 και αιχμαλωτισθείς, φέρεται νυν ως αποθανών, εν αιχμαλωσία. Οπως πληροφορήθηκε το υπουργείο Αεροπορίας, ο ανωτέρω αξιωματικός εφονεύθη βληθείς την 25η Μαρτίου 1944, καθ’ ον χρόνον προσεπάθη να δραπετεύσει εκ του στρατοπέδου αιχμαλώτων Stalag Luft ΙΙΙ». Να σημειωθεί ότι για όλους σχεδόν τους εκτελεσθέντες δραπέτες αναφερόταν, ψευδώς, ότι πυροβολήθηκαν στη διάρκεια της απόδρασης. Πολύ αργότερα, μετά το τέλος του πολέμου, θα αποκαλυφθεί η αλήθεια για τις εκτελέσεις.

Για την ιστορία να πούμε ότι μόνο τρεις από τους 76 δραπέτες κατάφεραν, τελικά, να ξεφύγουν από τους διώκτες τους.

Ο «εγκέφαλος» των δολοφονιών, Βίλχελμ Σκαρπβίνκελ, μετά το τέλος του πολέμου, παρότι προσπάθησε να διαφύγει φορώντας τη στολή ενός υπολοχαγού στο νοσοκομείο του Μπρεσλάου, εντοπίστηκε από Σοβιετικούς στρατιώτες και συνελήφθη. Τον Αύγουστο του 1946 έδωσε κατάθεση στη Μόσχα σε Βρετανούς για την απόδραση και όπως έγινε γνωστό πέθανε κρατούμενος στις 17 Οκτωβρίου 1947. Ο εκτελεστής Λουξ σκοτώθηκε στη διάρκεια των μαχών γύρω από το Μπρεσλάου μεταξύ των Γερμανών και του Κόκκινου Στρατού.

Διάγραμμα της σήραγγας Χάρι στο Stalag Luft III, από όπου διέφυγαν οι κρατούμενοι

1. Σόμπα - Είσοδος τούνελ

2. Κάθετο τούνελ εισόδου

3. Θάλαμος διαχείρισης της άμμου

4. Εργαστήριο

5. Αμμοκιβώτια

6. Αντλία αέρα

7. Αεραγωγός

8. Ρυμουλκούμενο τρόλεϊ

9. Ράγες

10. Στάση

11. Στάση

12. Εξοδος

13. Υπερυψωμένη σκοπιά

14. Φυλακή μέσα στον περίβολο

15. Ιατρείο-νοσοκομείο

16. Υπόγειοι ηχητικοί αισθητήρες

17. Συρματόπλεγμα

Οι 71 δραπέτες από το «Καπετανάκειο» όπως τους κατέγραψαν οι εφημερίδες

α) Αξιωματικοί

Τσικινάκης Γεώργιος από Επάνω Μούλλια, 35 χιλιόμετρα Νοτίως Ηρακλείου, 48 ετών, παχύς, με μύστακα, μεσαίου μεγέθους, με λευκά μαλλιά.

Κυλιαράκης Ιωάννης, εξ Ηρακλείου ή Μοίρες, Υπολοχαγός, 48 ετών, υψηλός ξανθά μαλλιά, ανύπανδρος, έμπορος, μπλε οφθαλμοί.

Μανδαράκης Ιωάννης, Ανθυπολοχαγός εκ Τεφελίου 35-40 χιλιόμετρα εξ Ηρακλείου, 29 ετών, μικρόσωμος, ξανθός οφθαλμοί μπλε, ανύπανδρος.

Δερφάκης Γεώργιος, Ανθυπολοχαγός εκ Πατέλες, 25 ετών, μικρόσωμος, αδύνατος ξανθός, οφθαλμοί μπλε, έγγαμος.

β) Παλαιολλαδίτες: (σ.σ. σε αυτή τη λίστα λείπει ένα όνομα)

Φίλιππος Μπαρμπαντωνάκης, γεννηθείς 25/2/19 εις Ασσες, κάτοικος Ασσες.

Ιωάννης Ξυδόπουλος γεννηθείς εις το Μαρκόπουλον Αττικής το 1919 κάτοικος Μαρκοπούλου Αττικής.

Αναστάσιος Προκοπίου γεννηθείς εις το Μαρκόπουλον το 1919

Γεώργιος Στάμου γενν. 1919 εις Σπάρτην

Στέφανος Γρηγοριάδης γενν. 1920 εις Ιάνα κάτοικος Έβρου

Γεώργ. Νικολαϊδης γενν. 1920 Πατάρα κάτ. Έβρου

Κωνστ. Σαρακινός γενν. 1920 εις Σώχων κάτ. Θεσ/νίκης

Παναγιώτης Φιλέσσης γενν. 1919 εις Κυπαρισσίαν

Στέφανος Αναστασιάδης γενν. 1920 εις Λαγκαδά κάτ. Έβρου

Κωνστ. Πολιζουίσης γενν. 1920 εις Δοξάτον κάτοικος Δράμας.

Αδάμ Τσουμπάζης γενν. 1920 εις Δοξάτον κάτ. Δράμας

Πέτρος Καραδαγλής γενν. 1919 εις Δοξάτον κάτ. Δράμας

Πιόζος Πάμπολος γενν. 1920 εις Παλαιοχώριον κάτ. Δράμας

Μάξιμος Σιβετίδης γενν. 1920 εις Θεσσαλονίκην

Χαρ. Καρόπουλος, άλλα στοιχεία ελλείπουν

Στέφανος Παπαδόπουλος γενν. 1920 εις Καδενίτσα κάτ. Λακωνίας

Χαρ. Ωραιόπουλος γενν. 1920 εις Καδενίτσαν κάτ. Δράμας

Παναγ. Δρίβας γεννηθείς 1920 εις Ρίχεν κάτ. Λακωνίας

γ) Κρήτες

Γεώργιος Πολεμαρχάκης, από Καστέλλι

Εμμανουήλ Κρητσωτάκης, Αμαριανό

Ελευθέριος Μακράκης, Μουκτάρο

Κωνσταντίνος Δοξαστάκης, Θραψανό

Ανδρέας Αποστολάκης, Θραψανό

Στυλιανός Φιλιππάκης, Χερσόνησος

Γεώργιος Κουντράκης, Χερσόνησος

Εμμανουήλ Καλικάκης, Σμάρι

Κωνσταντίνος Χαλκιαδάκης, Ξυδάς

Μιχάλης Τιπαρίκης, Δεμάτι

Γεώργιος Μανιδάκος, Θραψανό

Ιωάννης Λουλαδάκης, Σκαλάνι

Γ. Μπελιμπασάκης, Γεράκι

Μ. Μπορμπουδάκης, Βόνη

Μιχ. Μανολαράς, Γεράκι

Νικ. Βελεγράκης, Ετιά

Αντώνης Φραγκάκης, Νιπιδιτό

Ιωάννης Πετρουγάκης, Μαθιά

Μιχ. Χατζηδάκης, Νιπιδιτό

Τρ. Τρεβλάκης, Μαθιά

Κ. Αγκροκιανάκης, Νιπιδιτό

Ε. Παπαδημητράκης, Παναγιά

Κ. Μπουλουκάκης, Μπιτζαριανό

Εμ. Πιταροκίλης, Μπιτζαριανό

Αντώνης Κριτσωτάκης, Πατσίδες

Ιωάννης Αμαριανάκης, Καστέλλι

Μιχάλης Νιστικάκης, Καστέλλι

Γεώργιος Μακράκης, Γεράκι

Εμμανουήλ Σαϊτάκης, Γεράκι

Νικόλαος Παπουτσάκης, Αρμάχα

Αντώνης Παπαδάκης, Ρουσοχώρια

Χρήστος Δαβάκης, Σμάρι

Χρήστος Παπαγιαννάκης, Απόστολοι

Μιχάλης Ρατζομέσος, Πατσίδες

Ν. Ζωγραφιστός, Πατσίδες

Μιχάλης Δαβάκης, Σμάρι

Ν. Τραντωνάκης, Σκαλάνι

Ε. Πεδιστικάκης, Χουμέρι

Αλ. Κριτσωτάκης, Χουμέρι

Μ. Καναράκης, Καστέλλι

Ε. Αθανασάκης, Πάρτηρα

Ν. Τσαμικόσογλου, Δαμάνια

Ιω. Προτάκης, Πάρτηρα

Νικ. Πλατάκης, Μιλιαρίσι

Μ. Κριτινιάκης, Παναγιά

Χαρ. Βελεγράκης, Εθιά

Δ. Αλεξανδράκης, Πατσίδερος

Μ. Ταμιωλάκης, Πατσίδερος

Πηγές:

(1) Γ. Καλογεράκης «1941-1944 Γερμανική Κατοχή - H Μεγάλη Απόδραση», https://archive.patris.gr

(2) Δημ. Βάλλας «Ο Ελληνας αεροπόρος της “Μεγάλης Απόδρασης”», https://www.eleftheria.gr

(3) https://b24.net/powStories­Greatescape.htm