Οι φαρμακοποιοί στην Αντίσταση

ΤΟ ΦΑΝΤΑΣΜΑ ΤΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ

Φαρμακείο της οδού Πανεπιστημίου, εν μέσω Κατοχής. Ελλείψει φαρμάκων, πουλά (και εκθέτει στη βιτρίνα του) ψεύτικα κοσμήματα | Κ. ΠΑΡΑΣΧΟΣ, «Η ΚΑΤΟΧΗ» (Αθήνα 1973)

Οι φαρμακοποιοί στην Αντίσταση

Γρηγόρης Αγκυραλίδης*Επιμέλεια: Τάσος Κωστόπουλος

Μια ανεξευρεύνητη πτυχή του αντιφασιστικού αγώνα

Η περίοδος της Κατοχής και της Αντίστασης εξακολουθεί να κινεί το ενδιαφέρον τόσο των ιστορικών όσο και γενικότερα των ερευνητών και των αναγνωστών. Αν και έχει ήδη προσεγγιστεί από πολλές πλευρές, φαίνεται πως το συγκεκριμένο πεδίο έρευνας παραμένει ακόμα πρόσφορο για νέες μελέτες και οπτικές. Ετσι, ενώ το υγειονομικό και η συμμετοχή των γιατρών στην Εθνική Αντίσταση έχουν μελετηθεί εκτενώς, δεν είχε μέχρι πρότινος ερευνηθεί η συμμετοχή των φαρμακοποιών στην Αντίσταση και η γενικότερη δράση τους στην περίοδο της Κατοχής. Στο κείμενο αυτό θα αναφερθούμε στους φαρμακοποιούς που συμμετείχαν στην Εθνική Αντίσταση και σηματοδότησαν με τη θυσία τους τον αγώνα ενάντια στον κατακτητή και τον φασισμό, καθώς και στο γενικότερο πλαίσιο στο οποίο έδρασαν.

«Τα φάρμακα πρέπει να απασχολούν κάθε κομμουνιστή και πρέπει να βρίσκει τρόπους και μεθόδους που θα οργανώσει την πάλη του λαού για τη διεκδίκησή τους» | εφ. «Οργανωτής» (εσωκομματικό δελτίο της Κ.Ε. του ΚΚΕ), Μάρτιος 1944

Ορόσημο για την Εθνική Αντίσταση αποτέλεσε η ίδρυση του Εθνικού Απελευθερωτικού Μετώπου (ΕΑΜ), στις 27 Σεπτεμβρίου 1941, σε ένα μικρό σπίτι στα Εξάρχεια, από εκπροσώπους του ΚΚΕ, της Ενωσης Λαϊκής Δημοκρατίας, του Αγροτικού Κόμματος Ελλάδας και του Σοσιαλιστικού Κόμματος Ελλάδας. Οι στόχοι του ΕΑΜ περιγράφονταν στο σύντομο βιβλίο με τίτλο «Τι είναι και τι θέλει το ΕΑΜ», του λογοτέχνη, πολιτικού και διανοούμενου Δημήτρη Γληνού, ένα φλογερό κείμενο, επίκαιρο ακόμα και σήμερα. Το ΕΑΜ έμελλε να καταστεί η μεγαλύτερη, παλλαϊκή και περισσότερο αποτελεσματική αντιστασιακή οργάνωση στην Ευρώπη. Υπό τη σκέπη του ΕΑΜ συστήθηκε το στρατιωτικό και ναυτικό σκέλος του: ο Ελληνικός Λαϊκός Απελευθερωτικός Στρατός (ΕΛΑΣ), με επικεφαλής τον στρατηγό Νεόκοσμο Γρηγοριάδη και πρωτοκαπετάνιο τον θρυλικό Αρη Βελουχιώτη, και το Ελληνικό Λαϊκό Απελευθερωτικό Ναυτικό (ΕΛΑΝ), με αρχηγό τον πλωτάρχη Καλλιανέση. Στις 23 Φεβρουαρίου 1943, ιδρύθηκε η Ενιαία Πανελλαδική Οργάνωση Νέων (ΕΠΟΝ), μια πρωτοπόρα για την εποχή οργάνωση της νεολαίας σε σχέση με τα οράματα και τις αξίες της για αλληλεγγύη, συλλογικότητα, συντροφικότητα, ανεξιθρησκία, ισοτιμία των δύο φύλων, έμφαση στον πολιτισμό. Η Εθνική Αλληλεγγύη (Ε.Α.) αποτέλεσε τον «Ερυθρό Σταυρό» του ΕΑΜ, με σκοπό να παρέχει φροντίδα τόσο στα θύματα του εθνικοαπελευθερωτικού αγώνα όσο και στον λαό που δεινοπαθούσε.

Ο Εθνικός Δημοκρατικός Ελληνικός Σύνδεσμος (ΕΔΕΣ) αποτέλεσε τη δεύτερη, μετά τον ΕΛΑΣ, σε μέγεθος και τη μεγαλύτερη μη αριστερή, αντιστασιακή οργάνωση στην Ελλάδα. Ωστόσο, ενώ αναφέρεται ότι ο ΕΔΕΣ είχε Διεύθυνση Υγειονομικής Υπηρεσίας, απουσιάζουν πιο συγκεκριμένα στοιχεία για τη δομή και τα πρόσωπα που συμμετείχαν σε αυτή.

Φαρμακευτική κρίση

Ηδη πριν από τον πόλεμο, η φυματίωση και η ελονοσία αποτελούσαν μάστιγα για τον πληθυσμό. Ωστόσο, με τη ναζιστική Κατοχή, ο υποσιτισμός, η αδυναμία νοσοκομειακής περίθαλψης, η έλλειψη ιατροφαρμακευτικού υλικού και κατάλληλων υποδομών έκαναν τη φυματίωση να εξαπλωθεί ακόμα περισσότερο. Μέχρι το τέλος του πολέμου συναντούνταν σε ποσοστό 1,5% στις αγροτικές περιοχές και 3% στις αστικές. Μόνο στη Θεσσαλονίκη, το 1942 σημειώθηκαν 461 θάνατοι από φυματίωση. Η δε χρόνια ελονοσία αυξήθηκε, πέρα από την έλλειψη φαρμάκων, λόγω της διακοπής των εξυγιαντικών έργων καθώς και εξαιτίας των μετακινήσεων του πληθυσμού. Αν και δεν παρουσιάστηκαν σοβαρές επιδημίες ελονοσίας, οι θάνατοι αυξήθηκαν ραγδαία λόγω του υποσιτισμού και συννοσηροτήτων.

Εκδηλώθηκαν επίσης επιδημίες, σε μικρή κλίμακα, χολέρας και εξανθηματικού τύφου. Τα συμπτώματα του τύφου εκδηλώνονταν αρχικά με ρίγη, έντονο πονοκέφαλο, πόνο σε όλο το σώμα και υψηλό πυρετό, ενώ ύστερα από περίπου μία εβδομάδα έκανε την εμφάνισή του το χαρακτηριστικό εξάνθημα. Αιτία του τύφου ήταν οι ψείρες που λόγω της πτώσης της ποιότητας της ζωής και της έλλειψης σε σαπούνι αφθονούσαν. Ουσιαστικά μέτρα αντιμετώπισης δεν υπήρχαν. Για να προφυλάξουν τον πληθυσμό από τη μετάδοση της ασθένειας, οι αρχές σημείωναν τα σπίτια των ασθενών με τύφο με έναν μαύρο σταυρό, με λαδομπογιά. Ο κόσμος προσπαθούσε να προφυλαχθεί βράζοντας τα ρούχα του σε νερό.

Οι ψυχιατρικές και ψυχοπαθολογικές επιπτώσεις στον ελληνικό λαό ήταν ολέθριες. Το 1947 δημοσιεύτηκε επιστημονική εργασία Ελλήνων ψυχιάτρων, σύμφωνα με την οποία η Κατοχή αποτελούσε το πλέον ιδανικό υπόστρωμα για την ανάπτυξη τραυματικών ψυχονευρώσεων, ως αποτελέσματος της τρομοκρατίας την οποία υφίστατο ο λαός από τον κατακτητή. Οι συνθήκες της Κατοχής και οι συνακόλουθες δυσκολίες της καθημερινής ζωής (κρύο, πείνα, αναζήτηση τροφής, περιορισμός κυκλοφορίας, συσκότιση, αεροπορικές επιδρομές κ.λπ.) ασκούσαν μια διαρκή ψυχική πίεση, που προκαλούσε γενικευμένη ευσυγκινησία με έντονο άγχος, καθώς και μόνιμη καταθλιπτική διάθεση, τις οποίες οι επιστήμονες όρισαν συνολικά ως «το άγχος της Κατοχής».

Οι ίδιοι επιστήμονες θεωρούν επίσης την πείνα το πιο αποτελεσματικό μέσο άσκησης τρομοκρατίας, το οποίο οι ναζί εφάρμοσαν σε όλη την Ευρώπη. Ακόμα και με τη διανομή συσσιτίων, η ημερήσια κατανάλωση τροφής συνήθως δεν ξεπερνούσε τις 750 θερμίδες. Το πιο τρομακτικό ήταν η πείνα των παιδιών και οι συνακόλουθες αρρώστιες και θάνατοι. Ετσι, ως αιτία παιδιατρικών θανάτων από πείνα (αποσκελετωμένα παιδάκια της Κατοχής) καταγράφονταν συχνά «εντερικά» ή -ακόμα και για ενήλικες- αναφερόταν «θάνατος μη καθορισθείσης επακριβούς αιτίας». Νοσήματα που οφείλονταν στον υποσιτισμό εμφανίζονταν όλο και πιο συχνά: ατονία, εξάντληση, απώλεια βάρους, αμηνόρροια, επίμονη δυσκοιλιότητα, αδυναμικές καταστάσεις, φαινόμενα από το νευρικό σύστημα (αϋπνία, απάθεια, μελαγχολία), αβιταμίνωση, χείμετλα και οιδηματική νόσος.

Επιπλέον, λόγω του υποσιτισμού βρίσκονταν σε έξαρση η πελλάγρα, τα οιδήματα και το σκορβούτο. Παντού συναντούσε κανείς εξασθενημένα, αποστεωμένα πρόσωπα με τρομακτική όψη. Σε κοινή θέα έβλεπε κανείς άνδρες και γυναίκες καθισμένους ή ξαπλωμένους, με πληγές στα χέρια και τα πόδια από την αβιταμίνωση, πρησμένους και με λιωμένο δέρμα, λόγω της μη πρόσληψης καμίας θρεπτικής ουσίας και της έλλειψης λευκώματος.

Κατά τη διάρκεια της Κατοχής, τα φάρμακα και οι πρώτες ύλες για την παραγωγή τους κρατούνταν από τους κατακτητές για τη δική τους κάλυψη. Φάρμακα ήταν αδύνατο να βρεθούν, ούτε καν ένα σωληνάριο κινίνης ή ένα δισκίο ατεμπρίνης. Η ατεμπρίνη (συνθετική μορφή της κινίνης) ήταν εκείνη την εποχή το μόνο διαθέσιμο και σχετικά αποτελεσματικό φάρμακο κατά της ελονοσίας, είχε μορφή κίτρινου χαπιού και ήταν δύσκολο να βρεθεί, ειδικά στις αγροτικές περιοχές. Εκτός από τη γερμανική επίταξη και τη μαύρη αγορά, ακόμα και διά της νόμιμης οδού, η διαδικασία για να προμηθευτεί κάποιος φάρμακα ήταν εξαιρετικά δύσκολη. Ακόμα και αν οι ασθενείς κατάφερναν να τα προμηθευτούν είτε μόνοι τους είτε μέσω λαϊκών επιτροπών, συχνά τους τα έπαιρναν οι ταγματασφαλίτες και οι λοιποί συνεργάτες των Γερμανών.

Σχετικά με την έλλειψη φαρμάκων, είναι χαρακτηριστικό ότι το ιστορικό φαρμακείο Μπακάκου διέθετε μόνο «Φθειρέξ», «Σουλφαμίδες» και «Παπαζωτό» (αλοιφή για τη στυτική δυσλειτουργία!), ενώ ο συγγραφέας Δημήτρης Ψαθάς αναφέρει πως οι φαρμακοποιοί πουλούσαν και ψάρια!

Η παρέμβαση του ΕΑΜ

Η Υγειονομική Υπηρεσία του ΕΛΑΣ ήταν αρχικά αρμοδιότητα της Εθνικής Αλληλεγγύης. Ωστόσο, από το 1943 κάθε ταξιαρχία είχε τη δική της υπηρεσία. Φροντίδα όλων των υγειονομικών που συμμετείχαν στο ΕΑΜ ήταν η προμήθεια και αποθήκευση φαρμάκων και υγειονομικού υλικού. Κατά τις συγκρούσεις του ΕΛΑΣ με τον κατακτητή, στα λάφυρα συχνά περιλαμβάνονταν φάρμακα, έτσι ώστε να διατηρείται μια στοιχειώδης επάρκεια. Κινίνη, συχνά σε μεγάλες συσκευασίες, των 1.000, αντιτετανικοί οροί, βαμβάκι, αμπούλες με ιώδιο, γάζες, ατομικοί στρατιωτικοί επίδεσμοι σε διάφορα μεγέθη ήταν συνήθη εφόδια για τους αντάρτες στο βουνό.

Από το 1943 και μετά, το ΕΑΜ, με βάση τις αρχές της αυτοδιοίκησης, κατάφερε να σχεδιάσει και να διαρθρώσει ένα δίκτυο υγειονομικών υπηρεσιών σε όλη τη χώρα που κάλυπτε και τους αγροτικούς πληθυσμούς, κάτι πρωτοφανές για αυτούς. Ως βασική προτεραιότητα τέθηκε η καταπολέμηση των επιδημιών ελονοσίας και εξανθηματικού τύφου που είχαν εξελιχτεί σε πραγματική μάστιγα για την ελληνική ύπαιθρο.

Σύμφωνα με απολογισμό του Πέτρου Κόκκαλη για τη Θεσσαλία, ιδρύθηκαν και λειτούργησαν 122 λαϊκά ιατρεία, 180 λαϊκά φαρμακεία, 17 θεραπευτήρια, 89 παιδικά συσσίτια για 8.813 παιδιά, 7 παιδικές εξοχές για 1.040 παιδιά και 22 λαϊκά συσσίτια. Μόνο στο τελευταίο τρίμηνο του 1944, στα λαϊκά ιατρεία της Θεσσαλίας εξετάστηκαν 122.491 ασθενείς, ενώ στα λαϊκά νοσοκομεία νοσηλεύτηκαν 7.264. Πολύ σημαντικό ήταν ότι οι υπηρεσίες αυτές παρέχονταν δωρεάν. Στην Πελοπόννησο ιδρύθηκαν 108 λαϊκά ιατρεία, 15 αναρρωτήρια, 14 λαϊκά νοσοκομεία και 45 λαϊκά φαρμακεία. Σε αυτά προσφέρθηκαν υγειονομικές υπηρεσίες σε συνολικά 75.000 ασθενείς.

Στην Αθήνα και στον Πειραιά κατά της διάρκεια της Κατοχής μέχρι και τον Δεκέμβρη του 1944 είχαν στηθεί 7 νοσοκομεία, δεκάδες ιατρεία και υγειονομικοί σταθμοί. Περιλάμβαναν 2.000 κρεβάτια και σε αυτά νοσηλεύτηκαν πάνω από 5.000 τραυματίες. Συνολικά κατά τη διάρκεια της Κατοχής, ιδρύθηκαν από την Εθνική Αλληλεγγύη σε όλη την Ελλάδα 568 λαϊκά ιατρεία, 79 νοσοκομεία-αναρρωτήρια και 742 λαϊκά φαρμακεία.

Αγωνιστές και μάρτυρες

Στη συνέχεια θα αναφερθούμε σε κάποιες σπουδαίες μορφές από τους φαρμακοποιούς που έπαιξαν σημαντικό ρόλο στην Εθνική Αντίσταση ή αποτέλεσαν τραγικά θύματα της ναζιστικής θηριωδίας:

■ Γιάννης Αδάμος. Ο πρώτος επιστήμονας φαρμακοποιός στην Ικαρία. Πριν, τα φάρμακα στο νησί, όπως και αλλού, παρασκευάζονταν από τον γιατρό ή τον βοηθό του [σπετσ(ι)έρης]. Μέλος του ΚΚΕ. Από τους πρωτεργάτες του ΕΑΜ στην Ικαρία. Η δράση του περιλάμβανε οργάνωση της Αντίστασης αλλά και ενέργειες όπως διαπραγματεύσεις με τους Ιταλούς κατακτητές για απελευθέρωση κρατούμενων πατριωτών. Συνελήφθη από τους Ιταλούς το 1943, αλλά αφέθηκε ελεύθερος. Λόγω της αντιστασιακής του δράσης, συνελήφθη και εξορίστηκε στον Μούδρο της Λήμνου. Μετά τον τερματισμό των διώξεων, διατηρούσε φαρμακείο στον Αγιο Κήρυκο της Ικαρίας.

■ Φίλιππος Αναστασόπουλος. Κάτοικος Αθηνών. Από τους πρωτοπόρους αγωνιστές της Εθνικής Αντίστασης, μέλος του ΚΚΕ προπολεμικά και κατόπιν του ΕΑΜ. Το φαρμακείο του χρησιμοποιούνταν ως γιάφκα του αντιστασιακού αγώνα. Το μεταβαρκιζιανό καθεστώς τον φυλάκισε αρχικά στην Κεφαλονιά και κατόπιν στη Ζάκυνθο. Μετά την απόλυσή του κατατάχτηκε στον ΔΣΕ. Σκοτώθηκε το 1949 αφού έπεσε στα χέρια της Χωροφυλακής.

■ Αλμπέρτος Ασσέο-Αδάιος. Εβραίος από τη Θεσσαλονίκη. Στέλεχος του ΚΚΕ. Φυλακίστηκε στην Ανάφη και την Ακροναυπλία. Ελαβε μέρος στην Εθνική Αντίσταση μέσα από τις γραμμές του ΕΛΑΣ. Συνελήφθη από τους κατακτητές και φυλακίστηκε. Ηταν ένας από τους 106 αγωνιστές που εκτελέστηκαν πισώπλατα από τους Ιταλούς στο Κούρνοβο, στις 6 Ιουνίου 1943.

■ Βασίλης Βαβούλης. Φοιτητής της Φαρμακευτικής Αθήνας από τη Λακωνία, αξιωματικός του ΙΙ/8 Τάγματος του ΕΛΑΣ. Σκοτώθηκε στις 10 Αυγούστου 1944, όταν το 8ο Σύνταγμα του ΕΛΑΣ, με επικεφαλής τον Αρη Βελουχιώτη, επιτέθηκε στη βάση Γερμανών και ταγματασφαλιτών στον Βουρλιά Λακωνίας. Η μάχη που ακολούθησε ήταν σφοδρότατη και κατέληξε σε νίκη του ΕΛΑΣ και αποδεκατισμό των αντιπάλων. Τα λάφυρα περιλάμβαναν όπλα, πυρομαχικά και φάρμακα.

■ Γιάννης (Φοίβος) Βασιλειάδης. Γεννήθηκε το 1912 στη Ρωσία. Ηρθε ως πρόσφυγας στην Ελλάδα, στον Λαγκαδά, το 1938, μαζί με τους γονείς του. Πολέμησε στο αλβανικό μέτωπο. Στη συνέχεια έγινε μέλος του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ. Το 1945 βγήκε πάλι στο βουνό, στον ΔΣΕ. Σκοτώθηκε το 1951 σε ενέδρα στην περιοχή των Κρουσίων.

■ Νικόλαος Βιρβιλής. Με καταγωγή από μία από τις πιο παλιές οικογένειες του Πόρου. Ο πατέρας του ήταν επίσης φαρμακοποιός, με φαρμακείο στην Πούντα το οποίο παρέδωσε στον γιο του. Επειτα από προδοσία, συνελήφθη από τους Γερμανούς την ημέρα του γάμου του μαζί με τον αδελφό του Βασίλη και άλλα δεκαέξι άτομα. Κατηγορούνταν ότι έκρυβαν στα κτήματά τους Αγγλους καταδρομείς και ότι άκουγαν την ελληνική εκπομπή του ραδιοσταθμού του Λονδίνου. Δικάστηκαν στον Παρνασσό. Αθωώθηκαν, καθώς οι κατηγορίες δεν αποδείχθηκαν. Ωστόσο, οι αδερφοί Βιρβιλή παρέμειναν όμηροι. Ενώ ήταν προγραμματισμένο να απολυθούν στις 8 Ιανουαρίου 1943, μία μέρα πριν εκτελέστηκαν στο σκοπευτήριο της Καισαριανής, μαζί με άλλα 18 άτομα, ως αντίποινα για την ανατίναξη της ΕΣΠΟ.

■ Γιώργος Γαμβρίλης. Στις 10 Ιουνίου 1944 οι Γερμανοί επιτέθηκαν στο Δίστομο με 50 αυτοκίνητα, πυροβολικό και στρατό. Ακολούθησαν σκηνές απίστευτης κτηνωδίας με βιασμούς, βασανισμούς, εκτελέσεις· τα ανήλικα παιδιά δεν εξαιρέθηκαν. Στο τέλος πυρπόλησαν το χωριό. Ο φαρμακοποιός του Διστόμου, Γιώργος Γαμβρίλης, εκείνη την ημέρα βρισκόταν στη Λιβαδειά. Αφού έμαθε τι συνέβη, επέστρεψε εσπευσμένα στο Δίστομο, από κρυφά μονοπάτια, για να δει τι απέγινε η οικογένειά του. Από τύχη οι δικοί του άνθρωποι είχαν γλιτώσει από τη ναζιστική θηριωδία. Τη Δευτέρα 12 Ιουνίου 1944, κατά την προσπάθειά τους να διαφύγουν προς το χωριό Δαύλεια, τους αντιλήφθηκαν οι Γερμανοί στη θέση «Βέρβα» και τους σκότωσαν με φρικτό τρόπο. Τα θύματα ήταν ο ίδιος (41 ετών), τα τέσσερα παιδιά του (1,5, 4, 5 και 7 ετών) και η ετοιμόγεννη σύζυγός του Θηρεσία (39 ετών). Το έμβρυο βρέθηκε πεταμένο μακριά της, ενώ ο Γιώργος Γαμβρίλης είχε στην αγκαλιά του τα δύο αγόρια. Τα δύο κορίτσια ήταν χτυπημένα με ξιφολόγχες.

■ Γεροζήσης. Φαρμακοποιός και μικροβιολόγος. Υπεύθυνος της Υγειονομικής Υπηρεσίας του νοσοκομείου του 85ου Συντάγματος της VIII Μεραρχίας του ΕΛΑΣ. Φρόντιζε για τη νοσηλεία και την υγειονομική περίθαλψη των τραυματιών και των ασθενών, τόσο ανταρτών όσο και απλών πολιτών. Παράλληλα ήταν υπεύθυνος για την εκπαίδευση νοσοκόμων στα διάφορα τμήματα του συντάγματος.

■ Παναγιώτης Γριμπιλής. Από τη Σκάλα Λακωνίας. Αρχειομαρξιστής, τοπικό στέλεχος του Αγροτικού Κόμματος Ελλάδας, με σημαντική κοινωνική επιρροή στην περιοχή. Το καλοκαίρι του 1941, μαζί με άλλα τέσσερα άτομα σύστησαν την αντιστασιακή ομάδα «Φιλική Εταιρεία», που σύντομα εντάχθηκε στο ΕΑΜ. Στη συνέχεια, ο Παναγιώτης Γριμπιλής έγινε υπεύθυνος του ΕΑΜ Λεωνιδίου. Οι Γερμανοί εξαπέλυσαν τρεις επιδρομές κατά του Λεωνιδίου: στις 30 Ιανουαρίου 1944, το Πάσχα του 1944 και στις 23 Ιουνίου 1944. Στη δεύτερη επιδρομή κατάφερε να ξεφύγει αφού κρύφτηκε για 2-3 ημέρες, ενώ κατά την τρίτη επιδρομή γλίτωσε την εκτέλεση αφού χρησιμοποίησε πλαστή ταυτότητα που τον ανέφερε ως Ευάγγελο Καρακλή, φαρμακοποιό.

■ Στέλιος Καλτσογιάννης. Από τον Βόλο. Πολέμησε στο αλβανικό μέτωπο ως έφεδρος ανθυπολοχαγός και παρασημοφορήθηκε. Μετά τη συνθηκολόγηση επέστρεψε στον Βόλο, όπου συμμετείχε σε δίκτυο φυγάδευσης Αγγλων προς Σποράδες, Τουρκία και Μέση Ανατολή. Συνελήφθη από τους Ιταλούς ύστερα από προδοσία και φυλακίστηκε αρχικά στις φυλακές Αλεξάνδρας και κατόπιν στις φυλακές Ιωσαφάτ. Αφέθηκε ελεύθερος τον Ιούνιο του 1943 και ανέβηκε στο βουνό. Λίγο αργότερα, τον ακολούθησε στο βουνό και ο 16χρονος γιος του Αλέκος, ο οποίος είχε επίσης κυνηγηθεί και φυλακιστεί από τις δυνάμεις κατοχής. Με τον ΕΛΑΣ, συμμετείχε στη μάχη της Αλικόπετρας και στην επιχείρηση του Χορευτού. Υπηρέτησε ως φαρμακοποιός στη 16η Μεραρχία του ΕΛΑΣ. Η μεραρχία κινήθηκε μεταξύ Μαγνησίας, Ηπείρου και κατόπιν στον Κλειτσό και στη Φουρνά Ευρυτανίας. Το συγκεκριμένο νοσοκομείο θεωρούνταν το καλύτερο του ΕΛΑΣ.

■ Νίκος Καραγιάννης. Σύζυγος της Λέλας Καραγιάννη. Είχε φαρμακείο στην Αθήνα. Από την αρχή της Κατοχής είχαν ιδρύσει την οργάνωση «Μπουμπουλίνα» η οποία έκρυβε ή φυγάδευε Αγγλους στρατιώτες. Το φαρμακείο του λειτουργούσε ως κέντρο συλλογής πληροφοριών. Η Λέλα Καραγιάννη συνελήφθη στις 11 Ιουλίου 1944 και αφού βασανίστηκε φρικτά, εκτελέστηκε στις 8 Σεπτεμβρίου 1944, στο Αλσος Δαφνίου. Ο Νίκος κατάφερε να διαφύγει.

■ Γιάννης Κοτρώνας. Μέλος του ΕΑΜ Λαμίας. Υπηρέτησε ως φαρμακοποιός στο νοσοκομείο του ΕΛΑΣ στο Μεγάλο Χωριό Ευρυτανίας. Το νοσοκομείο αυτό λειτούργησε από τις 12 Ιουνίου 1943 μέχρι τον Νοέμβριο του 1944, εγκατεστημένο στο Δημοτικό Σχολείο του χωριού. Σε αυτό νοσηλεύτηκαν 250 ασθενείς και 523 τραυματίες αντάρτες, χειρουργήθηκαν 152 αντάρτες, προσφέρθηκε καταφύγιο σε διωκόμενους Εβραίους καθώς και σε Ιταλούς στρατιώτες που είχαν αυτομολήσει και προσχωρήσει στο ΕΑΜ. Παρείχε δωρεάν ιατρική, φαρμακευτική και νοσοκομειακή περίθαλψη σε όλους τους κατοίκους της περιοχής.

■ Κώστας Κούλιανης. Γεννημένος το 1910 στα Δελέρια Τυρνάβου. Είχε φαρμακείο στον Αμπελώνα Λάρισας. Από το 1930 ήταν ενταγμένος στο ΚΚΕ. Επαιξε βασικό ρόλο στη δημιουργία οργανώσεων του ΚΚΕ και του ΕΑΜ. Ηταν γραμματέας της Επιτροπής του ΕΑΜ Αμπελώνα. Συνελήφθη στις 12 Μαΐου 1944 από τους Γερμανούς και τους ΕΑΣΑΔίτες συνεργάτες τους. Ανακρίθηκε, αλλά κατάφερε να δραπετεύσει, εκμεταλλευόμενος μια κηδεία στην οδό Κύπρου. Ωστόσο, δεν ήταν τυχερός. Συνελήφθη ξανά και εκτελέστηκε στη γωνία Κύπρου και Παπαναστασίου στη Λάρισα, μπροστά από το αρχηγείο των SS, το οποίο στεγαζόταν στο κτίριο της Εθνικής Τράπεζας.

■ Κούνιο. Εβραίος που ανήκε, μαζί με την αδερφή του Σάρα, στους Εβραίους αντάρτες που πολέμησαν στις τάξεις του ΕΛΑΣ, υπό τις διαταγές του Καπετάν Κίτσου (Ισαάκ Μωσέ) και συμμετείχαν στην επίθεση εναντίον Γερμανών και συνεργατών τους, στο Κιλκίς, στις 4 Νοεμβρίου 1944.

■ Μήτσος Κούτρας. Είχε φαρμακείο στη Νέα Αγχίαλο. Στην Κατοχή, επιχειρήθηκε η σύλληψή του από Ιταλούς καραμπινιέρους. Για να ξεφύγει κατέφυγε στον Κυπάρισσο Λάρισας, από όπου καταγόταν. Μαζί με τον συγγραφέα Μενέλαο Λουντέμη πρωτοστάτησαν στη σύσταση του ΕΑΜ στην περιοχή, στις αρχές του 1942, καθώς επίσης και στην Καρδίτσα και στα Αγραφα, όπου το καλοκαίρι του 1943 στελέχωσε το πρώτο αντιστασιακό τυπογραφείο. Εκεί τυπώνονταν εφημερίδες και διαφωτιστικό υλικό για τον αγώνα. Ο Μήτσος Κούτρας έγραφε μεταξύ άλλων στον «Ρήγα» χρονογραφήματα με τίτλο «Σταράτα λόγια», με το ψευδώνυμο Μήτσος Δαυλός. Μετά την απελευθέρωση, επέστρεψε στον Βόλο, όπου συνέχισε να γράφει στην εφημερίδα «Αναγέννηση». Πέθανε το 1984.

■ Αθηνά Κωνσταντοπούλου. Μέλος του ΕΑΜ γυναικών της Πάτρας. Το φαρμακείο της είχε μεταβληθεί σε κέντρο ιατρικής και φαρμακευτικής περίθαλψης του λαού της Πάτρας, όπως επίσης και το τοπικό υποκατάστημα του ΙΚΑ, όπου διευθυντής ήταν ο (επίσης ΕΑΜίτης) σύζυγός της, Τάκης Κωνσταντόπουλος.

■ Γιώργος Μακρής. Ανήκε στην αφρόκρεμα των νέων της αριστερής διανόησης της Σπάρτης, οι οποίοι συνδύαζαν ένα υψηλό επίπεδο ακαδημαϊκών σπουδών, με μια ανθρωπιστική ιδεολογία, εκπεφρασμένη μέσω μιας μαρξιστικής κοσμοθεώρησης. Εκτελέστηκε στις 26 Νοεμβρίου 1943 από τους Γερμανούς στο Μονοδένδρι Λακωνίας.

■ Τάκης Μπελέτσης. Διετέλεσε φαρμακοποιός στο νοσοκομείο του ΕΛΑΣ στο Μοναστήρι της Τατάρνας Ευρυτανίας. Το νοσοκομείο λειτούργησε από τον Οκτώβριο του 1943 έως τον Νοέμβριο του 1944.

■ Σαμουέλ Μπεραχιά. Εβραίος της Θεσσαλονίκης. Μετά τον εκτοπισμό των Εβραίων της Θεσσαλονίκης από τους Γερμανούς, το φαρμακείο του δόθηκε σε συνεργάτες των Γερμανών, όπως και όλα τα ακίνητα και οι περιουσίες των Εβραίων της Θεσσαλονίκης.

■ Νίκος Μπραγιάννης. Από την Ανδραβίδα. Μέλος του ΕΑΜ. Πρωτοστάτησε μαζί με άλλους επιφανείς πολίτες της πόλης στη διοργάνωση των συσσιτίων στην πόλη τον χειμώνα του 1941-1942, με ιδιαίτερη έμφαση στα συσσίτια για τα μικρά παιδιά. Ηταν ιταλομαθής και αυτό διευκόλυνε στις σχέσεις με τις τοπικές ιταλικές δυνάμεις κατοχής: συχνά τους έδινε ως δώρο μία κότα ή ένα κουνέλι, ώστε να αφήσουν ανενόχλητη την τοπική οργάνωση.

■ Τάκης Ραφαλιάς. Γεννημένος στην Υδρα το 1914. Ο πατέρας του ήταν επίσης φαρμακοποιός. Στέλεχος του ΕΑΜ Υδρας και του ΕΛΑΝ Αργολικού. Συνελήφθη στις 21 Ιουνίου 1944, μαζί με άλλους 16 συναγωνιστές του. Κρατήθηκαν στη Χωροφυλακή, όπου βασανίστηκαν άγρια. Εκτελέστηκε στις 23 Ιουλίου 1944 στο στρατόπεδο συγκέντρωσης στην Κόρινθο. Λόγω της γερμανομάθειάς του, ο Γερμανός διοικητής πρότεινε να του χαρίσει τη ζωή, με την προϋπόθεση να εκτελεστεί άλλος πατριώτης στη θέση του. Ο Τάκης Ραφαλιάς αρνήθηκε, ακριβώς όπως έπραξε ο Ναπολέων Σουκατζίδης.

■ Ιωσήφ Σακαδάκης. Από τα Χανιά. Στις αρχές Μαΐου 1944, ύστερα από προδοσία, συνελήφθησαν 20 αγωνιστές οι οποίοι συμμετείχαν σε δίκτυο μεταβίβασης πληροφοριών προς τους Αγγλους. Ακολούθησαν ανακρίσεις και βασανιστήρια. Στη συνέχεια, το καλοκαίρι του 1944, έλαβε χώρα η δίκη τους από το Γερμανικό Στρατοδικείο Χανίων. Εξι πατριώτες καταδικάστηκαν σε θάνατο. Ο Ιωσήφ Σακαδάκης σκοτώθηκε πριν δικαστεί. Το πτώμα του βρέθηκε στη θέση «Μπούφο» του χωριού Σείσι. Ο προδότης, ενώ δικάστηκε ως δωσίλογος από το μεταβαρκιζιανό καθεστώς, αθωώθηκε.

■ Θανάσης Τσουμένης. Φοιτητής Φαρμακευτικής, από τα Τρίκαλα. Γεννήθηκε το 1912. Φυλακίστηκε το 1936, λόγω της ένταξής του στο ΚΚΕ, ενώ ήταν τελειόφοιτος. Δραπέτευσε το 1943 και συμμετείχε στην Αντίσταση στα Τρίκαλα. Στις 17 Απριλίου 1944 έλαβε μέρος σε επιχείρηση που οργανώθηκε κατά των προδοτικών οργανώσεων ΕΕΕ και ΕΑΣΑΔ. Ωστόσο, αυτός και οι σύντροφοί του έπεσαν θύματα προδοσίας και περικυκλώθηκαν από Γερμανούς στρατιώτες. Στη μάχη που ακολούθησε τραυματίστηκε βαριά στο κεφάλι. Μεταφέρθηκε στο νοσοκομείο, όπου τον επισκέφθηκε ο Χρήστος Μαντζούκας, επικεφαλής της ΕΕΕ στα Τρίκαλα και πρώτος του ξάδελφος, με σκοπό να του αποσπάσει πληροφορίες. Σε ερώτηση αν μπορεί να κάνει κάτι γι' αυτόν, ο Θανάσης Τσουμένης απάντησε: «Να μου φέρεις ένα πιστόλι να σε σκοτώσω». Τον έσυραν ετοιμοθάνατο έξω από το νοσοκομείο και τον δολοφόνησαν εν ψυχρώ. Οι υπόλοιποι συλληφθέντες απαγχονίστηκαν δημοσίως στο κέντρο των Τρικάλων. Ο νεαρότερος από αυτούς, Κώστας Σύρμπας, λίγο πριν απαγχονιστεί φώναξε δυνατά: «Η μέρα της λευτεριάς δεν θα αργήσει».

■ Δημήτρης Φωτόπουλος. Υπηρέτησε στο νοσοκομείο του ΕΛΑΣ στο Μυρόφυλλο Τρικάλων. Το φαρμακείο βρισκόταν σε ανεξάρτητο κτίριο και εκεί παρασκευάζονταν πολλά αφεψήματα από βότανα. Είχε βοηθό τον φοιτητή Φαρμακευτικής Αδριανό, από το Μέτσοβο.

■ Χαράλαμπος Χαραλαμπίδης (Αθάνατος). Από τη Φλώρινα. Χαρακτήρας τίμιος και αλύγιστος. Δραστήριο μέλος του ΚΚΕ. Ηδη από τα τέλη του 1941, μαζί με άλλους συντρόφους του δραστηριοποιήθηκαν στην αναδιοργάνωση και την εξάπλωση στα χωριά των Νομών Καστοριάς και Φλώρινας όλων των αντιστασιακών οργανώσεων και στην ενότητα ελληνόφωνων και σλαβόφωνων. Υπήρξε γραμματέας της Ε.Α. της περιοχής, της οποίας μέριμνα ήταν η παροχή τροφίμων, φαρμάκων αλλά και στέγης και κλινοσκεπασμάτων στον λαό, μεταξύ των οποίων πυροπαθείς, βομβόπληκτοι, θύματα λεηλασιών καθώς και του λιμού του 1942. Επίσης, υπήρξε καπετάνιος ΕΠΟΝίτικου τάγματος της Φλώρινας. Στο σπίτι του, που βρισκόταν επάνω από το φαρμακείο του, υπήρχε παράνομο τυπογραφείο της Π.Ε. του ΚΚΕ, όπου τυπώνονταν αντιστασιακές εφημερίδες. Το 1943 συνελήφθη από την Γκεστάπο. Στις 20 Μαΐου 1943, οι Γερμανοί μαζί με τους ντόπιους συνεργάτες τους σχεδίαζαν τη μεταφορά του με τρένο από τη Φλώρινα στο στρατόπεδο Παύλου Μελά, στη Θεσσαλονίκη. Ωστόσο, ομάδα 20 εθελοντών ΕΠΟΝιτών οργάνωσε επιχείρηση και τον απελευθέρωσε με κινηματογραφικό τρόπο από το τρένο, κατά τη στάση του στη Βεύη. Η ενέργεια αυτή ενείχε και κάποιο συμβολισμό, δεδομένου ότι την ημέρα εκείνη εξέπνεε η προθεσμία που είχαν δώσει οι κατακτητές και η ντόπια δωσιλογική κυβέρνηση για παράδοση των ανταρτών με χορήγηση αμνηστίας. Κατόπιν φυγαδεύτηκε στο βουνό, όπου πήρε το ψευδώνυμο Αθάνατος. Προσχώρησε σε αντάρτικο τμήμα που είχε σκοπό τη δράση στον ορεινό όγκο του Βιτσίου. Μεταξύ άλλων, συμμετείχε στη νικηφόρα επιχείρηση του 28ου Συντάγματος του ΕΛΑΣ κατά της γερμανικής και ιταλικής φρουράς στο Αργος Ορεστικό, στις 11-12 Νοεμβρίου 1943.

■ Στέφανος Χατζηχαμπέρης. Από την Τσαριτσάνη Λάρισας. Σπούδασε Φαρμακευτική στην Κωνσταντινούπολη. Προσκείμενος στον ΕΛΑΣ, φρόντιζε συχνά για την τροφοδοσία του. Οι Γερμανοί αντιλήφθηκαν κινήσεις του για συλλογή τροφίμων με σκοπό τον επισιτισμό των ανταρτών. Στην προσπάθειά τους να τον εντοπίσουν έκαψαν το σπίτι του. Ο ίδιος κρύφτηκε για να γλιτώσει τη σύλληψη. Συνέλαβαν όμως τη σύζυγό του Μαρίκα. Ηταν έτοιμοι να την εκτελέσουν, μαζί με άλλους συγχωριανούς της. Την τελευταία στιγμή όμως επενέβη ένας Ιταλός αξιωματικός, ο οποίος την έβγαλε από το απόσπασμα. Ο Ιταλός αυτός τη γνώριζε διότι σύχναζε στο φαρμακείο και ήταν ο ίδιος φαρμακοποιός! Πέθανε το 1963. Ενα από τα τρία παιδιά του έγινε επίσης φαρμακοποιός.

* φαρμακοποιός

Πηγές

▶ Αναστασία Βερβενιώτη, «Οι συναγωνίστριες. Τα αίτια της συμμετοχής και η δράση των γυναικών στις ΕΑΜικές Αντιστασιακές Οργανώσεις 1941-1944» (διδακτορική διατριβή στο Πάντειο Πανεπιστήμιο, Αθήνα 1991).

▶ Κώστας Βλάχου, Πειραιάς… Εκείνα τα χρόνια (Πειραιάς 1989).

▶ Steven Bowman, Η Αντίσταση των Εβραίων στην Κατοχική Ελλάδα (Αθήνα 1992, εκδ. Κεντρικό Ισραηλιτικό Συμβούλιο Ελλάδας).

▶ Στράτος Δορδανάς, Ελληνες εναντίον Ελλήνων. Ο κόσμος των Ταγμάτων Ασφαλείας στην κατοχική Θεσσαλονίκη 1941-1944 (Θεσσαλονίκη 2006, εκδ. Επίκεντρο).

▶ Θανάσης Ζιώγας, Η Εθνική Αντίσταση στη Φλώρινα-Καστοριά 1941-1944 (Αθήνα 2016, εκδ. Εντός).

▶ Νίκανδρος Κεπέσης, Ο Πειραιάς στην Εθνική Αντίσταση (Πειραιάς 1988, εκδ. Σύνδεσμος Δήμων Περιοχών Πειραιά - Δυτικής Αττικής).

▶ Νίτσα Κολιού, Αγνωστες πτυχές Κατοχής και Αντίστασης. 1941-1944 (τ. Α'-Β', Βόλος 1985).

▶ Στέλλα Κολόζου, «Ηρωες και ηρωίδες της Εθνικής Αντίστασης» (επιστολή, εφ. Εθνικός Κήρυξ, 7/9/2017).

▶ Δημήτρης Κυριαζής, 1940-1950. Η Δεκαετία που συγκλόνισε τη χώρα: Πόλεμος, Κατοχή, Εθνική Αντίσταση, Εμφύλιος (Αθήνα 2003, εκδ. Ι. Ζαχαρόπουλος).

▶ Δημήτρης Κωνσταντινίδης, Τα Τρίκκαλα στα Χρόνια της Κατοχής. Το χρονικό της Ιταλικής και Γερμανικής Κατοχής των Τρικάλων (Τρίκαλα 2013).

▶ Βασίλης Λάζαρης, Η Αχαΐα στην Κατοχή. 1941-1944 (Πάτρα 2014, εκδ. Διαπολιτισμός).

▶ Τάκης Λάππας, Η σφαγή του Διστόμου. Χρονικό (Αθήνα 1989, εκδ. Δήμος Διστόμου).

▶ Γιώργος Λομβαρδάς, Αντιστασιακή Προοδευτική Ικαρία (Αθήνα 2014, εκδ. Αλφειός).

▶ Παντελής Μούτουλας, Πελοπόννησος 1940-1945. Η περιπέτεια της επιβίωσης, του διχασμού και της απελευθέρωσης (Αθήνα 2004, εκδ. Βιβλιόραμα).

▶ Κούλα Ξηραδάκη, Κατοχικά. Κατάλογοι εκτελεσθέντων, ομαδικά σφαγιασθέντων αμάχων, πεσόντων της Αντίστασης (Αθήνα 2012, εκδ. Κουκκίδα).

▶ Γιάννης Σκαλιδάκης, «Πολιτική Επιτροπή Εθνικής Απελευθέρωσης. Ενας τύπος επαναστατικής εξουσίας. Πολιτικές, οικονομικές και κοινωνικές παράμετροι» (διδακτορική διατριβή, Τμήμα Πολιτικών Επιστημών ΑΠΘ, Θεσσαλονίκη 2012).

▶ Φ. Σκούρας, Α. Χατζηδήμος, Α. Καλούτσης & Γ. Παπαδημητρίου, Η ψυχοπαθολογία της πείνας, του φόβου και του άγχους. Νευρώσεις και ψυχονευρώσεις (Αθήνα 1947, εκδ. Οδυσσέας/Τρίαψις Λόγος).

▶ Επεσαν για τη Ζωή, Τόμοι 3α-β,4α-β-γ-δ,5, 6, 8 (Αθήνα 1998-2018, έκδ. Κ.Ε. του ΚΚΕ).

▶ Βαγγέλης Τζούκας, Ο ΕΔΕΣ, 1941-1945. Μία επανεκτίμηση (Αθήνα 2017, εκδ. Αλεξάνδρεια).

▶ Ιωάννα Τσάτσου, Εκτελεσθέντες επί Κατοχής (Αθήνα 1976, Οι Εκδόσεις των Φίλων).

▶ Γιώργος Τσιτούρης, Οι γιατροί στην Εθνική Αντίσταση (Αθήνα 2012).

▶ Γιάννης Φούντας, Εξαρχείων Αλφαβητάριο (Αθήνα 2019, Οι Εκδόσεις των Συναδέλφων).

▶ Μενέλαος Χαραλαμπίδης, Η εμπειρία της Κατοχής και της Αντίστασης στην Αθήνα (Αθήνα 2012, εκδ. Αλεξάνδρεια).

▶ Διονύσης Χαριτόπουλος, Αρης, ο Αρχηγός των Ατάκτων (Αθήνα 2009, εκδ. Τόπος).

▶ Λεωνίδας Χρηστάκης, Μακάβριες Ιστορίες (Αθήνα 2012, εκδ. Τυφλόμυγα).

▶ Δημήτρης Ψαθάς, Χειμώνας του ’41: Σκίτσα της Κατοχής (Αθήνα 1945, εκδ. Κ. Σπανούδης).

▶ «Το νοσοκομείο του Μεγάλου Χωριού» (20/1/2012).

▶ Οι πληροφορίες για τον Στ. Χατζηχαμπέρη μάς μεταφέρθηκαν από τον κ. Απόστολο Αποστολάκη, μέλος του Συλλόγου Ιστορίας Μνήμης Εθνικής Αντίστασης.

ΕΦΣΥΝ