Γεωπολιτικές αλλαγές στη Μέση Ανατολή και αναβάθμιση της Τουρκίας

Κώστας Δικαίος

Η «γειτονιά»

Άραβες, Ισραήλ και Τουρκία δεν επιβάλλουν κυρώσεις στη Ρωσία

Είναι εντυπωσιακό το γεγονός ότι όλες οι γεωπολιτικές δυνάμεις στη Μέση Ανατολή, παρά τις διαφορές τους, τηρούν ίσες αποστάσεις ανάμεσα σε Δυτικούς ιμπεριαλιστές και Ρωσία σε σχέση με τη σύγκρουση στην Ουκρανία, προκαλώντας εκνευρισμό στις ΗΠΑ. Αν και χλιαρά καταδικάζουν την επέμβαση της Ρωσίας και δεν συμμετέχουν στις κυρώσεις. Μάλιστα, στην τελευταία συνεδρίαση του ΟΗΕ για την αποπομπή της από το Συμβούλιο Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων, μόνο το Ισραήλ και η Λιβύη ψήφισαν υπέρ. Η αποχή των χωρών του Κόλπου ήταν η μεγαλύτερη απογοήτευση για τους διπλωμάτες της Δύσης.

Η αιτία έχει αναμφίβολα να κάνει με την υποκρισία της Δύσης. Κατά κύριο λόγο, όμως, έγκειται στην προσπάθεια να διαμορφωθεί μια νέα ισορροπία στη Μέση Ανατολή, η οποία υποχρεωτικά πρέπει να λάβει υπόψιν της την ισχυρή παρουσία Ρωσίας και Κίνας στην περιοχή, σε συνδυασμό με τη σχετική αδυναμία των ΗΠΑ (ειδικά μετά και την αποχώρησή τους από το Αφγανιστάν) να στηρίξουν τους συμμάχους τους σε μια σειρά συγκρούσεων, στις οποίες δεσπόζει αυτή με το Ιράν. «Αν δεν είστε εκεί για εμάς, δεν θα είμαστε εδώ για εσάς», διαμηνύουν οι μοναρχίες του Κόλπου, ενώ ο προεδρικός σύμβουλος των Ηνωμένων Αραβικών Εμιράτων (ΗΑΕ) δηλώνει ότι έφθασε το τέλος της δυτικής ηγεμονίας στο παγκόσμιο σύστημα και προβλέπει το τέλος της παγκόσμιας κυριαρχίας του δολαρίου. Θεωρεί, μάλιστα, ότι αυτές οι διαφοροποιήσεις δείχνουν ότι η αλλαγή είναι ο κανόνας στο διεθνές σύστημα, χωρίς σταθερότητα και ισορροπία!

Χαρακτηριστική είναι η άρνηση του OPEC να αυξήσει την παραγωγή πετρελαίου, ώστε να πέσουν οι τιμές και να «ανασάνει» η παγκόσμια οικονομία — κάτι που θα προκαλούσε παράλληλα και μείωση των εσόδων της Μόσχας και ίσως και απώλεια πελατών. Ωστόσο, η συμμαχία OPEC και Ρωσίας δεν φαίνεται να σπάει, παρά τις εκκλήσεις των ΗΠΑ, αφού διατηρώντας τις τιμές γεμίζουν τα ταμεία τους.

Οι «Συμφωνίες του Αβραάμ» υπογράφηκαν στις 13 Αυγούστου 2020, επί προεδρίας Τραμπ στις ΗΠΑ. Άνοιξαν τον δρόμο προς την ομαλοποίηση των σχέσεων Ισραήλ και αραβικών καθεστώτων και θεωρούνται σημείο καμπής για όσα έγιναν και θα γίνουν στην περιοχή

Οι αλλαγές στην αρχιτεκτονική ισορροπία της μέσης Ανατολής είναι πολλές αλλά όλες βρίσκονται σε μικρή απόσταση από το να ανατραπούν στην πρώτη δυσκολία. Η περιοχή βρίσκεται στην κόψη του ξυραφιού!

Η πρώτη μεγάλη «μετατόπιση» που συντελείται αφορά την αλλαγή πλεύσης της Τουρκίας, η οποία καθορίστηκε τόσο από τα εσωτερικά οικονομικά της προβλήματα (πληθωρισμός, υποτίμηση της λίρας) όσο και από τον πόλεμο στην Ουκρανία. Ο τελευταίος ενίσχυσε τη σημασία του τουρκικού καπιταλισμού για τους δυτικούς ιμπεριαλιστές, ως ανασχετικού παράγοντα της Ρωσίας σε μια σειρά πεδία — από τον Καύκασο και την κεντρική Ασία μέχρι τη Μέση Ανατολή (Συρία) και την Αφρική (Λιβύη, Σουδάν, χώρες του Σαχέλ μετά την αποτυχία της Γαλλίας).

Αυτό, βεβαίως, δεν σημαίνει ότι η Τουρκία θα εγκαταλείψει την επαμφοτερίζουσα στάση της και τη συνεργασία της με τη Ρωσία, δεδομένου ότι βρίσκεται σε συνεννόηση μαζί της σε πολλά ζωτικά σημεία. Στη Συρία παίζεται η τύχη του θύλακα της Ιντλίμπ που αποτελεί προσφυγική βόμβα αλλά και διαπραγματευτικό χαρτί για μια διευθέτηση της σύρραξης. Η δε περιοχή των Κούρδων, η οποία είναι και η μόνη που έχουν παρουσία οι ΗΠΑ, μεταξύ άλλων για να ελέγχουν και τα πετρέλαια, έχει ημιαυτόνομα χαρακτηριστικά, πράγμα που απειλεί την Τουρκία και, επομένως, η εγγύηση της Μόσχας για μια ενιαία Συρία της είναι απαραίτητη. Στη Λιβύη, επίσης, η οποιαδήποτε διαμόρφωση μιας νέας ισορροπίας δεν μπορεί παρά να περιλαμβάνει τη ρωσική διαμεσολάβηση.

Τα οικονομικά προβλήματα όμως οδήγησαν σε αλλαγές των σχέσεων με τις μοναρχίες του Κόλπου. Η προσέγγιση Τουρκίας-ΗΑΕ αποτελεί μια κομβική αλλαγή στην προσπάθεια της Άγκυρας να βγει από μια σχετική απομόνωση, η οποία είχε διαμορφωθεί λόγω της υποστήριξής της στη Μουσουλμανική Αδελφότητα στο πλαίσιο της «Αραβικής Άνοιξης». Στην ουσία, είχε απομείνει με μόνο σύμμαχο το Κατάρ, στο οποίο είχαν κηρύξει εμπάργκο οι άλλες χώρες του Κόλπου. Ωστόσο, η ανάγκη της για επενδύσεις και χρηματική στήριξη, ώστε να ενισχύσει τη λίρα, σε συνδυασμό με την αποτυχία των Αδελφών Μουσουλμάνων (Αίγυπτος, Σουδάν) άλλαξε τα δεδομένα. Σε συνδυασμό με την προσπάθεια των μοναρχιών του Κόλπου να διαμορφώσουν πιο ευέλικτες συμμαχίες, ώστε να καλύψουν τη σχετική αδυναμία των ΗΠΑ να εγγυηθούν την ασφάλειά τους. Έτσι, η απομόνωση του Κατάρ τερματίστηκε, ενώ η Τουρκία ετοιμάζει να αναβαθμίσει τις σχέσεις της και με τη Σαουδική Αραβία, την ισχυρότερη οικονομία της περιοχής.

Παράλληλα, προσπαθεί να βελτιώσει τις σχέσεις της και με το Ισραήλ. Η επίσκεψη του προέδρου του, Ισαάκ Χέρτσογκ, τον Μάρτιο σηματοδοτεί μια προσπάθεια αλλαγής των κακών σχέσεων που πυροδοτούνταν κυρίως από τη στήριξη του Ερντογάν στους Παλαιστίνιους της Χαμάς στη λωρίδα της Γάζας. Φαίνεται, όμως, ότι οι Παλαιστίνιοι θα τεθούν σε δεύτερη μοίρα, προκειμένου να «σπάσει» ο άξονας Ελλάδας-Κύπρου-Ισραήλ και μοναρχιών του Κόλπου, που στηρίζουν και οι ΗΠΑ, σε μια προσπάθεια να διαμορφωθούν άλλοι συσχετισμοί στη ΝΑ Μεσόγειο.

Οι αλλαγές, φυσικά, δεν αφορούν μόνο την Τουρκία. Οι αποκαλούμενες «Συμφωνίες του Αβραάμ» μεταξύ Ισραήλ, ΗΑΕ και Μπαχρέιν (προστέθηκαν αργότερα Σουδάν και Μαρόκο) αποτέλεσαν μια προσπάθεια της κυβέρνησης Τραμπ να φτιαχτεί ένας αντί-Ιρανικός άξονας. Ωστόσο, ο Μπάιντεν προωθεί την επιστροφή των ΗΠΑ στη συμφωνία για τα πυρηνικά με το Ιράν, πράγμα που τρόμαξε τις μοναρχίες και το Ισραήλ. Οι πρώτες επέλεξαν μια πιο ευέλικτη πολιτική σαν απάντηση, προσπαθώντας να αναπτύξουν οδούς συνεννόησης με το ίδιο το Ιράν. Τα ΗΑΕ εκμεταλλεύονται τους παραδοσιακούς τους δεσμούς, όπως δείχνουν οι εκατοντάδες χιλιάδες Ιρανοί που κατοικούν στο έδαφός τους, οι μεγάλες επενδύσεις και το αξιόλογο διμερές εμπόριο. Αυτό, όμως, δεν σημαίνει ότι εγκαταλείπουν την προσέγγιση με το Ισραήλ. Αντίθετα, η επίσκεψη του Ναφτάλι Μπένετ στο Αμπού Ντάμπι έδειξε ότι η προσέγγιση δεν είναι παροδική, αλλά θα επιχειρηθεί να αποκτήσει στρατηγικό χαρακτήρα.

Οι νέες ισορροπίες που διαμορφώνονται βρίσκονται κυριολεκτικά στην κόψη του ξυραφιού

Ακόμα πιο συμβολική ήταν η επίσκεψη του Άσαντ στα ΗΑΕ, η οποία εξόργισε τις ΗΠΑ! Η επίσκεψη αυτή σηματοδοτεί πρώτον την αναγνώριση της κυριαρχίας του καθεστώτος του στη Συρία, την εδραίωση της επιρροής της Ρωσίας και, βέβαια, την πρόθεση των ΗΑΕ –που φιλοδοξούν να παίξουν σημαντικό ρόλο στις εξελίξεις στην περιοχή– να συμμετάσχουν στην πολλά υποσχόμενη οικονομικά ανοικοδόμηση της Συρίας.

Το Ιράν, από την πλευρά του, έχοντας διαμορφώσει τον «άξονα της αντίστασης» που απλώνεται από το σιιτικό Ιράκ, τη συνεργασία με Τουρκία και Ρωσία στη Συρία μέσω της διαδικασίας της Αστάνα και φτάνει μέχρι τη Μεσόγειο μέσω της Χεζμπολά στον Λίβανο, ετοιμάζεται να αποκομίσει τα οφέλη από μια άρση του εμπάργκο, όταν υπογραφεί μια νέα συμφωνία. Εξάλλου, οι ΗΠΑ βλέπουν τώρα σε αυτό (όπως και στη Βενεζουέλα!) έναν αξιόλογο προμηθευτή πετρελαίου, ώστε να αντισταθμιστεί η έλλειψη προσφοράς από τις κυρώσεις στη Ρωσία. Αυτό δεν σημαίνει, όμως, ότι η χώρα θα εγκαταλείψει τη συμμαχία της με Κίνα και Ρωσία ούτε ότι θα υποβαθμίσει την επιρροή της στην περιοχή, όπως έδειξε και η πρόσφατη εντυπωσιακή πυραυλική επίθεση στην αυτόνομη περιοχή των Κούρδων στο Ιράκ, ενάντια σε στόχους που έχουν σχέση με τη συνεργασία τους με το Ισραήλ.

Το δε Ισραήλ, παρά την προσέγγιση με Τουρκία και ΗΑΕ, στην ουσία περιορίζεται στην ανάσχεση του Ιράν, πράγμα που εξηγεί την άρνησή του να επιβάλει κυρώσεις στη Ρωσία, η οποία αποτελεί τη μοναδική εγγύηση ότι οι Φρουροί της Επανάστασης στη Συρία δεν θα απειλήσουν τη χώρα.

Τέλος οι επενδύσεις της Κίνας στην περιοχή έχουν λάβει στρατηγικές διαστάσεις και μάλλον έχει ανατραπεί η κυριαρχία των δυτικών ιμπεριαλιστών. Ωστόσο, η άρνηση του Πεκίνου να εμπλακεί στις εσωτερικές συγκρούσεις, που μέχρι τώρα του έδινε ένα πλεονέκτημα, φαίνεται να μετατρέπεται σε «αχίλλειο πτέρνα», αφού έτσι δεν μπορεί να προσφέρει τις εγγυήσεις ασφάλειας που επιθυμούν τα κράτη στη Μέση Ανατολή — και, επομένως, δεν μπορεί να υπερφαλαγγίσει πολιτικά και στρατιωτικά τις ΗΠΑ. Ως πότε, όμως;

Οι επιπτώσεις των αλλαγών για τον ελληνικό καπιταλισμό

Η αναβάθμιση της Τουρκίας εξαιτίας του πολέμου στην Ουκρανία έχει δημιουργήσει φόβους στην ελληνική άρχουσα τάξη γιατί, παρά την απόλυτη ταύτισή της με τον δυτικό ιμπεριαλισμό και την παροχή διευκολύνσεων σε βάσεις (Σούδα) και διαμετακομιστικούς κόμβους (Αλεξανδρούπολη), βλέπει τα τυχοδιωκτικά της σχέδια στην ΝΑ Μεσόγειο να υποβαθμίζονται. Άλλωστε, τα Στενά του Βοσπόρου, που έχουν αποκλειστεί για τους Ρώσους, είναι πιο σημαντικά από την Αλεξανδρούπολη…

Η επίσκεψη της Αμερικανίδας υφυπουργού Εξωτερικών σε Τουρκία, Κύπρο και Ελλάδα ήταν σαφής. Οι ΗΠΑ προωθούν μια αναδιαμόρφωση των δεδομένων στη ΝΑ Μεσόγειο, έτσι ώστε η Τουρκία να συμμετέχει στους νέους σχεδιασμούς. Αυτό σημαίνει ότι δεν στηρίζουν πλέον τον αγωγό East Med, που απέκλειε την Τουρκία, καθώς θεωρείται δαπανηρός και μπορεί να υλοποιηθεί σε βάθος χρόνου, τη στιγμή που η ενεργειακή απεξάρτηση από τη Ρωσία απαιτεί άμεσες λύσεις. Επομένως, η επιλογή διοχέτευσης του ισραηλινού αεριού μέσω Τουρκίας συζητείται σοβαρά, ανατρέποντας τους ελληνικούς σχεδιασμούς.

Υπενθυμίζεται ότι η Ελλάδα είχε συνάψει μια σειρά σχέσεων με χώρες της Μέσης Ανατολής, που δημιουργούσαν ένα μέτωπο ενάντια στις τουρκικές επιδιώξεις. Έγιναν συμφωνίες με Ισραήλ και Κύπρο, Μπαχρέιν, Σαουδική Αραβία και ΗΑΕ, τόσο για οικονομική όσο και για στρατιωτική συνεργασία. Καθορίστηκε ΑΟΖ με την Αίγυπτο σε αντιπαράθεση με το τουρκο-λιβυκό σύμφωνο, έγιναν ασκήσεις στην Κρήτη με τη συμμέτοχή των ΗΑΕ, μια συστοιχία Patriot στάλθηκε στο Ριάντ στα πλαίσια της αντιπαράθεσης με το Ιράν και τέλος αγοράστηκαν φρεγάτες και αεροπλάνα Ραφάλ από τη Γαλλία, τα οποία μπορούν να χρησιμοποιηθούν όχι μόνο στο Αιγαίο και τη ΝΑ Μεσόγειο, αλλά πολύ μακριά από την Ελλάδα, με στόχο την κάλυψη στρατιωτικών αναγκών των ιμπεριαλιστών και του ΝΑΤΟ (Περσικός, Ερυθρά θάλασσα, Σαχέλ).

Η στροφή της Τουρκίας προς τις μοναρχίες του Κόλπου και το Ισραήλ ακυρώνει σε ένα βαθμό αυτά τα μεγαλεπήβολα σχέδια, που είχαν ως κύριο στόχο την απομόνωσή της. Ωστόσο, παραμένουν σημαντικές ελληνικές βλέψεις. Η ηλεκτρική διασύνδεση με Ισραήλ και Κύπρο φαίνεται να προχωράει (Euroasia interconnector). Το ίδιο και η διασύνδεση Ελλάδας Αίγυπτου (Euroafrica interconnector) με στόχο την μεταφορά πράσινης ηλεκτρικής ενέργειας στην Ευρώπη από φωτοβολταϊκά στην Αίγυπτο. Τέλος, υπάρχουν σχέδια για σταθμό υγροποιημένου αερίου στην Κύπρο και για αγωγό φυσικού αερίου από την Αίγυπτο στην Κρήτη.

Οι εξελίξεις θα κριθούν στα πλαίσια και του ανταγωνισμού με Ρωσία, Κίνα, ΝΑΤΟ, αλλά είναι βέβαιο ότι δεν μπορούν να αγνοήσουν τη «Γαλάζια Πατρίδα» της Τουρκίας. Επομένως, οι τυχοδιωκτισμοί των αρχουσών τάξεων σε μια περίοδο έντονων αλλαγών και ανακατατάξεων προμηνύουν συγκρούσεις και πολέμους.

ΠΗΓΗ ΠΡΙΝ