Το κείμενο που αναδημοσιεύουμε επιχειρεί να αποτυπώσει τις αντιθέσεις που βρίσκονται πίσω από το εκρηκτικό φορτίο του ελληνο-τουρκικού ανταγωνισμού.
Σαφώς και το κείμενο απαιτεί επικαιροποίηση. Όχι μόνο γιατί αναφέρεται στην περίοδο της διακυβέρνησης ΣΥΡΙΖΑ-ΑΝΕΛ (η αστική πολιτική έχει συνέχεια και το εθνικό μέτωπο με την συμμετοχή του ΚΚΕ σταθερή και σαφή προβολή των ελληνικών θέσεων και διεκδικήσεων) ή γιατί έχουν πραγματοποιηθεί δύο σημαντικές περίοδοι έντασης (η κρίση στον Έβρο την Άνοιξη του 2020 και στην περιοχή της Ανατολικής Μεσογείου το καλοκαίρι επίσης του 2020).
Κυρίως γιατί το νέο τοπίο των ελληνο-τουρκικών σχέσεων καθορίζεται αφενώς από τον τεράστιο επανεξοπλισμό των Ελληνικών Ενόπλων Δυνάμεων και τις πρόσφατες πολεμικές συμφωνίες μεταξύ Ελληνικού κράτους και των ΗΠΑ-Γαλλίας, αφετέρου από τον Πόλεμο στην Ουκρανία και τα νέα δεδομένα που δημιουργεί, αλλά και τον Αυτόνομο ρόλο που κινείται το Τουρκικό κράτος.
Ο πόλεμος στην Ουκρανία και η πολεμική συμφωνία Ελλάδας-ΗΠΑ είναι δύο πολύ παράμετροι που αλληλοδιαπλέκονται. Πλέον το λιμάνι της Αλεξανδρούπολης παίζει κεντρικό ρόλο στη μεταφορά στρατιωτικών δυνάμεων και όπλων για τις ΗΠΑ και το ΝΑΤΟ, είναι στρατιωτική βάση και παράλληλα βασικός ενεργειακός κόμβος για τη μεταφορά του αμερικανικού LNG φυσικού αερίου στα Βαλκάνια και την Ευρώπη, καθώς οι ΗΠΑ αρπάζουν τις ευρωπαϊκές αγορές ενέργειας από τις ΗΠΑ.
Το Αιγαίο αναβαθμίζεται στρατηγικά και το πόσο σημαντικό ρόλο παίζει μπορεί να το κατανοήσει κανείς βλέποντας την παρουσία των νατοϊκών στόλων απέναντι από τη Θάσο και την Λήμνο, καθώς η Τουρκία έκλεισε τα Στενά στους πολεμικούς στόλους. Τέλος, το ενδεχόμενο μεταφοράς των σιτηρών της Ουκρανίας και η πραγματοποίηση με χερσαίους οδούς του ουκρανικού εμπορίου με κατάληξη ή αφετηρία το λιμάνι της Αλεξανδρούπολης, ως απάντηση στην ρωσική Κατοχή των λιμανιών της, καταλαβαίνουμε πόσο αναβαθμίζει το Αιγαίο επίσης.
Όλα αυτά σημαίνουν ότι έχει τεράστια σημασία το ποιος ελέγχει τους θαλάσσιους δρόμους και τις εναέριες διαδρομές σε Αιγαίο και Ανατολική Μεσόγειο.
Πολύ περισσότερο αν συμπεριλάβει στην εν λόγω ανάλυση την σημασία που έχει η Μεσόγειο στην τροφοδοσία της Ευρώπης σε ενέργεια ή τους όρους διεξαγωγής του ιμπεριαλιστικού ανταγωνισμού μεταξύ ΗΠΑ-ΕΕ-ΝΑΤΟ και Ρωσίας-Κίνας, που απειλεί να ξαναδιχάσει τον πλανήτη με έναν νέο Ψυχρό πόλεμο και με οικονομικούς όρους.
Τέλος, σε όλες αυτές τις παραμέτρους ας προσθέσουμε το ταξίδι του Μητσοτάκη στις ΗΠΑ όπου επισημοποιήθηκε η στρατηγική σχέση Ελλάδας-ΗΠΑ, ενώ παράλληλα το ελληνικό κράτος μπλόκαρε την ενίσχυση της Τουρκικής Πολεμικής Αεροπορίας με F 16, ώστε να διατηρήσει για το ίδιο την Αεροπορική Υπεροχή στην περιοχή με τα εκσυγχρονισμένα F 16 VIPER, τα γαλλικά RAFALE και διεκδικώντας την επιπλέον προμήθεια με F 35.
Από τη μεριά της η Τουρκία απαντά με το Δόγμα της Γαλάζιας Πατρίδας που συμπυκνώνει τις βλέψεις της στην Μεσόγειο, την λείανση των διαφορών της με τον σουνητικό αραβικό κόσμο, την Προβολή Στρατιωτικής Ισχύος και τις απατήσεις Αποστρατιωτικοποίησης των νησιών, για να καταλήξει να θέσει ζήτημα Κυριαρχίας και εκ νέου μοιρασιάς καθώς το καθεστώς στο Αιγαίο παραμένει Αδιευκρίνιστο.
Αυτές είναι οι πιο σημαντικές παράμετροι του ελληνο-τουρκικού ανταγωνισμού. Ας διαβάσουμε τώρα ποια είναι τα επίδικα:
Φταίει (και) το ελληνικό κράτος για τον ελληνοτουρκικό ανταγωνισμό;
Τα τελευταία χρόνια της κρίσης, έχει ενταθεί από τα κυρίαρχα ΜΜΕ η εθνικιστική προπαγάνδα που υποστηρίζει πως η Ελλάδα απλώς υπεραμύνεται των δίκαιων αξιώσεών της απέναντι στην μονομερώς επιτιθέμενη Τουρκία.
Στόχος αυτής της προπαγάνδας είναι η νομιμοποίηση των επιθετικών κινήσεων του ελληνικού καπιταλισμού, αλλά και η συσκότιση των πραγματικών αιτίων της τουρκικής και ελληνικής επιθετικότητας.
Στο παρακάτω κείμενο, θα επιχειρήσουμε να κάνουμε ένα μόνο βήμα στο άνοιγμα αυτής της κουβέντας εντός του κινήματος, αναζητώντας την καλύτερη δυνατή πολιτική γραμμή και διεθνιστική πρακτική για τα συμφέροντα των καταπιεσμένων και στις δύο όχθες του Αιγαίου1.
Δεν θα αναφερθούμε εδώ σε πολύ σημαντικά ζητήματα, όπως το κυπριακό και η μουσουλμανική μειονότητα της Θράκης ή τα συγκεκριμένα ενεργειακά συμφέροντα στην περιοχή της Νοτιοανατολικής Μεσογείου, αλλά θα επικεντρωθούμε στο να καταδείξουμε την ευθύνη του ελληνικού κράτους και την αμοιβαία επιθετικότητα Ελλάδας-Τουρκίας στον μεταξύ τους ανταγωνισμό, που έχει ως όριο τη συνεργασία τους απέναντι στους εχθρούς-λαούς.
Τα πρόσφατα επεισόδια είναι πολλά: η συνάντηση Τσίπρα-Ερντογάν2 στο φόντο της απειλής “νέων Ημίων”3 με την επιθετική στρατηγική εποικισμού των βραχονησίδων από την κυβέρνηση ΣΥΡΙΖΑΝΕΛ4, οι εμπρηστικές δηλώσεις του Καμμένου5, της τουρκικής κυβέρνησης και της ελληνικής κυβέρνησης6, και η φιέστα ΣΥΡΙΖΑ-ΑΝΕΛ-Χρυσής Αυγής στο Καστελόριζο7, οι δηλώσεις Ερντογάν για τη συνθήκη της Λωζάνης8, το πραξικόπημα στην Τουρκία και τη προσπάθεια απέλασης των 9 Τούρκων στρατιωτικών που κατέφυγαν στην Ελλάδα9, το τουρκικό δημοψήφισμα, και, φυσικά, οι περίφημες τουρκικές “παραβιάσεις” στον εναέριο χώρο πάνω από το Αιγαίο, που παρουσιάζονται με τους πλέον δραματικούς τόνους, ακόμα και όταν δεν ξεπερνούν τον συνήθη αριθμό10. Παράλληλα, γίνεται κάθε προσπάθεια για τη προβολή των πιο εθνικιστικών τοποθετήσεων της ελληνικής πλευράς ως “αυτονόητων”, και των πιο ακραίων τοποθετήσεων της τουρκικής πλευράς ως των μόνων υπαρκτών, αποσιωπώντας πιο μετριοπαθείς αστικές προτάσεις που αναγνωρίζουν ορισμένα στοιχεία της κυρίαρχης εθνικιστικής προπαγάνδας11
Την ίδια στιγμή, πληθαίνουν οι αστικές αναλύσεις και εκτιμήσεις ενός “θερμού” ελληνοτουρκικού επεισοδίου12 αλλά και οι εκτιμήσεις των παραμέτρων ενός ελληνοτουρκικού πολέμου13, καθώς, σύμφωνα με τις δηλώσεις του επίτιμου αρχηγού ΓΕΣ, Γ. Μανωλά, ο ελληνοτουρκικός πόλεμος βρίσκεται στον ορίζοντα των επόμενων 10 χρόνων14. Με αυτή την επιχειρηματολογία, παρουσιάζεται αναγκαία όσο ποτέ τόσο η υποταγή εργαζομένων και φαντάρων στη μηχανή κερδοφορίας και πολέμου του ελληνικού καπιταλισμού, όσο και η συγκρότηση, με όλο και ταχύτερους ρυθμούς, του άξονα Ελλάδας-Κύπρου-Ισραήλ-Αιγύπτου γύρω από την Τουρκία15.
Μέρος αυτής της προπαγανδιστικής εκστρατείας, συνειδητά ή ασυνείδητα, αποτελεί και μεγάλο κομμάτι της ρεφορμιστικής Αριστεράς, αλλά και της αναρχίας. Είναι χαρακτηριστικές οι θέσεις του ΚΚΕ για την “εθνική άμυνα/ασφάλεια” και τα “κυριαρχικά δικαιώματά μας στο Αιγαίου”16, ενώ ο ηγετικός πυρήνας της ΛΑΕ πρωτοστάτησε στη συγκρότηση του νέου, σκληρού και αντιλαϊκού στρατολογικού νόμου σε συνεργασία με τον Καμμένο κατά τους πρώτους μήνες της διακυβέρνησης του ΣΥΡΙΖΑ17 Απέναντι σε αυτή τη προπαγάνδα, ελάχιστες είναι, εντός του ευρύτερου αντιπολεμικού-εργατικού κινήματος, οι τεκμηριωμένες τοποθετήσεις που ερμηνεύουν την επικαιρότητα του ελληνοτουρκικού ανταγωνισμού από τη σκοπιά των συμφερόντων Ελλήνων, Τούρκων και μεταναστών εργαζομένων-ανέργων-καταπιεσμένων18. Η κατοχυρωμένη κοινή αντίληψη του Αιγαίου ως “ελληνικής λίμνης” στηρίζει ιδεολογικά την επιθετικότητα των ελληνικών καπιταλιστικών συμφερόντων, και διαμορφώνει το έδαφος για τη θυσία των φτωχότερων, των εργαζομένων και της νεολαίας, σε μια ελληνοτουρκική αντιπαράθεση στην οποία θα αποτελέσουν απλώς αναλώσιμες “παραμέτρους”, στο όνομα ξένων “εθνικών” συμφερόντων, δηλαδή στο όνομα των συμφερόντων των Ελλήνων και Τούρκων πλουσίων καπιταλιστών, ενεργειακών, εμπορικών και άλλων συμφερόντων, στην περιοχή της νοτιοανατολικής Μεσογείου. Και στις δύο κρατικές πλευρές του Αιγαίου, κανείς δεν θα ρωτήσει τους λαούς μπροστά σε μία όξυνση του ελληνοτουρκικού ανταγωνισμού, για το αν, το πώς, το πότε ενός πολέμου. Αντίθετα, και τα δύο κράτη θα επιβάλλουν την υποχρεωτική συμμετοχή σε ένα τέτοιο πόλεμο, με τίμημα τις ζωές εκατομμυρίων αθώων.
Όμως, ο ελληνοτουρκικός κοινωνικός πόλεμος διεξάγεται ήδη. Όχι μόνο με την κοινή επίθεση των δύο κρατών στα εργατικά και κοινωνικά συμφέροντα της πληττόμενης πλειοψηφίας, αλλά και στη διακρατική συνεργασία τους και τον πόλεμο που διεξάγουν απέναντι στους μετανάστες, παραμερίζοντας τις μεταξύ τους διαφορές, διασφαλίζοντας αμοιβαία την άμυνα/ασφάλεια ελληνικού και τουρκικού καπιταλισμού απέναντι στον εξωτερικό και εσωτερικό “εχθρό-λαό”. Για αυτό τον πόλεμο δεν μιλάει κανείς. Παρά μόνο τα ίδια τα θύματά του, ακόμα και αν πολλές φορές, ριγμένα σε καθημερινό έναν αγώνα επιβίωσης, δεν μπορούν να περιγράψουν το βάθος και τη φύση του. Είναι ο κοινός ελληνοτουρκικός διακρατικός πόλεμος απέναντι στη “τρομοκρατία”19, που περιλαμβάνει και τους εργαζόμενους στο εσωτερικό της κάθε χώρας20, και τους μετανάστες21, σε διμερείς συμφωνίες ή στο πλαίσιο του ΝΑΤΟ, παρά τους ελληνοτουρκικούς ανταγωνισμούς22
To καθεστώς της υπάρχουσας διευθέτησης των ελληνοτουρκικών διαφορών, επιμερίζεται σε διάφορα επίπεδα: Χωρικά ύδατα (αιγιαλίτιδα ζώνη), οριοθέτηση της Υφαλοκρήπιδας, εναέριος χώρος και έλεγχος της εναέριας κυκλοφορίας, αποστρατιωτικοποίηση των νησιών του Αιγαίου, κ.α. Χρησιμοποιώντας κάποιες νομικές πηγές διαφορετικών ιδεολογικών αποχρώσεων, θα επιδιώξουμε να συνοψίσουμε τα πεδία των αντιπαραθέσεων23. Οι νομικές αναλύσεις πλαισιώνονται από το Δίκαιο της Θάλλασσας και το Διεθνές Δίκαιο, το οποίο γενικά προκρίνει για την επίλυση των συγκρούσεων τη μέθοδο της διακρατικής συμφωνίας και της αποκρυστάλλωσης πρακτικών στο εθιμικό δίκαιο24.
Παρακάτω θα χρησιμοποιήσουμε, για λόγους συντομίας και απλούστευσης, τη ταξινόμηση και νομική ανάλυση των βασικών πεδίων ελληνοτουρκικής αντιπαράθεσης που βρίσκουμε στην εργασία του κ. Γ.Δημητρακόπουλου (βλ. υποσημείωση 22)25.
Α. Χωρικά Ύδατα (αιγιαλίτιδα ζώνη)
Με την αναθεώρηση της Συνθήκης στο Μοντρέ (1936), η Ελλάδα επέκτεινε τα χωρικά της ύδατα στα έξι (6) μίλια για να ακολουθήσει η Τουρκία τρεις δεκαετίες αργότερα (1964). Η Σύμβαση για το Δίκαιο της Θάλασσας (Μοντέγκο Μπέι, 1982) - η οποία αποτελεί κωδικοποίηση του Διεθνούς Δικαίου - δίνει τη δυνατότητα επέκτασης στα δώδεκα (12) ναυτικά μίλια. Η Ελλάδα επικύρωσε τη Συνθήκη αυτή το 1995, ενώ η Τουρκία δεν είναι συμβαλλόμενο μέρος.
Σύμφωνα με υπολογισμούς, με το σημερινό καθεστώς των έξι (6) μιλίων, η Ελλάδα ασκεί κυριαρχία στο 35% των υδάτων του Αιγαίου, η Τουρκία στο 8,8% και το 56% είναι τα διεθνή ύδατα. Αν η Ελλάδα επεκτείνει τα χωρικά της ύδατα στα 12 μίλια, τότε η κυριαρχία της θα φτάσει στο 64%, της Τουρκίας στο 10%, ενώ τα διεθνή ύδατα περιορίζονται στο 26%. Είναι φανερό πως αν συμβεί αυτό, τότε η Τουρκία εγκλωβίζεται σε μεγάλο βαθμό και η πρόσβαση στα λιμάνια των δυτικών της συνόρων θα είναι δυνατή, κυρίως, μέσω των ελληνικών χωρικών υδάτων. Επιπλέον, λύνεται και το πρόβλημα της οριοθέτησης της υφαλοκρηπίδας, σύμφωνα με τις επιδιώξεις της Ελλάδας
Η τουρκική πλευρά ισχυρίζεται, πως η ίδια δεν είναι συμβαλλόμενο μέρος της Συνθήκης και το Αιγαίο αποτελεί ειδική περίπτωση - ως ημίκλειστη θάλασσα - που δεν μπορεί να έχει εφαρμογή η διάταξη για διεύρυνση στα 12 μίλια. Για να βρει, μάλιστα, ερείσματα και σε άλλες χώρες υπενθυμίζει, πως τα διεθνή ύδατα περιορίζονται στο 26% των υδάτων, με ό,τι αυτό συνεπάγεται για τη διεθνή ναυσιπλοϊα. Η ελληνική πλευρά υποστηρίζει, πως η Σύμβαση για το Δίκαιο της Θάλασσας δεν αφήνει περιθώρια για εξαιρέσεις και διαφοροποιήσεις. Το δικαίωμα είναι απόλυτο και μπορεί να το ασκήσει όποτε κρίνει σκόπιμο.
Μια τέτοια επέκταση των χωρικών υδάτων από το ελληνικό κράτος θα έκανε πρακτικά υποχρεωτικό για όλα τα πλοία που κινούνται από τη Μεσόγειο προς τη Μαύρη Θάλασσα και αντίστροφα να περάσουν από ελληνικό έδαφος (για την ακρίβεια, θάλασσα), και από αυτή την άποψη θα ήταν επί της ουσίας μια πολύ επιθετική επιλογή. Το τουρκικό κράτος ανακήρυξε σε αιτία πολέμου (casus belli) ένα τέτοιο ενδεχόμενο. Ο ελληνικός εθνικισμός απαιτεί την επέκταση, όμως στην πραγματικότητα η συνθήκη δεν ορίζει τι γίνεται σε περίπτωση που υπάρχει σύγκρουση συμφερόντων σε περίπτωση χρήσης του δικαιώματος αυτού. Το πιο σημαντικό, ωστόσο, είναι πως το τουρκικό κράτος ουδέποτε υπέγραψε ή αποδέχτηκε τη σύμβαση, υπολογίζοντας (σωστά) πως θα ήταν δυσμενής για τα συμφέροντα του εγχώριού της καπιταλισμού.
Β. Η οριοθέτηση της Υφαλοκρηπίδας26
Το ιστορικό της διαμάχης για την υφαλοκρηπίδα είναι μακρύ. Οι ελληνικές κυβερνήσεις κάνοντας χρήση των διατάξεων της Σύμβασης της Γενεύης (1958), παραχωρούν άδειες ερευνών για πετρέλαιο στο Αιγαίο κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του ’60. Μέχρι το Νοέμβριο του 1973 είχαν δημοσιευθεί στην Εφημερίδα της Κυβέρνησης 15 συμβάσεις με ξένες εταιρείες στις οποίες παραχωρούνταν δικαίωμα έρευνας υδρογονανθράκων. Η τουρκική κυβέρνηση, αμφισβητώντας το δικαίωμα αυτό παραχωρεί για πρώτη φορά - το Νοέμβριο του 1973 - στις ίδιες περιοχές, το δικαίωμα έρευνας στην κρατική εταιρεία πετρελαίου, προκαλώντας την ελληνική αντίδραση. Από τότε και μέχρι σήμερα, το πρόβλημα της οριοθέτησης της υφαλοκρηπίδας στο Αιγαίο παραμένει άλυτο, συμπαρασύροντας στη μη λύση και τις υπόλοιπες διαφορές.
Ας δούμε, συνοπτικά, ποια είναι τα επιχειρήματα των δύο πλευρών, όπως αυτά περιγράφονται στην ελληνική ρηματική διακοίνωση της 7ης Φεβρουαρίου 1974 και στην απαντητική τουρκική ρηματική διακοίνωση της 27ης Φεβρουαρίου 1974:
Η ελληνική πλευρά υποστηρίζει…
-Τα νησιά έχουν υφαλοκρηπίδα, όπως και οι ηπειρωτικές ακτές.
-Η οριοθέτηση της υφαλοκρηπίδας γίνεται - όπου δεν υπάρχει συμφωνία μεταξύ των κρατών - με βάση την αρχή της μέσης γραμμής και της ίσης απόστασης.
-Η Ελλάδα ασκεί κυριαρχικά δικαιώματα, στις αμφισβητούμενες από τη Τουρκία περιοχές, αφού αυτές αποτελούν τμήμα της ελληνικής υφαλοκρηπίδας, σύμφωνα με όσα προβλέπονται στα άρθρα 1 και 2 της Σύμβασης της Γενεύης.
Η τουρκική πλευρά υποστηρίζε
-Τα νησιά δεν έχουν υφαλοκρηπίδα, διότι αποτελούν εξάρσεις του βυθού.
-Η αρχή της μέσης γραμμής εφαρμόζεται, όταν δεν υπάρχει συμφωνία και εφόσον ειδικές περιστάσεις δεν δικαιολογούν άλλη οριοθέτηση. Ποιες είναι οι ειδικές περιστάσεις; 1. Τα ανατολικότερα ελληνικά νησιά βρίσκονται τόσο κοντά στα τουρκικά παράλια, ώστε αν ισχύσει η μέση γραμμή, η Τουρκία θα βρεθεί με μηδαμινή υφαλοκρηπίδα. 2. Το Αιγαίο, λόγω της διαμόρφωσής του, αποτελεί «ημίκλειστη» θάλασσα που χρήζει ειδικών ρυθμίσεων. 3. Η Τουρκία δεν είναι συμβαλλόμενο μέρος της Σύμβασης της Γενεύης.
-Η Τουρκία λαμβάνει υπόψη της όχι μόνο τη Σύμβαση της Γενεύης, αλλά και την απόφαση του Διεθνούς Δικαστηρίου της Χάγης, στην υπόθεση της οριοθέτησης της υφαλοκρηπίδας της Βόρειας Θάλασσας μεταξύ της Ομοσπονδιακής Δημοκρατίας της Γερμανίας, της Δανίας και της Ολλανδίας. Στη συγκεκριμένη περίπτωση το Δικαστήριο έκρινε με βάση την αρχή της ευθυδικίας, πως «η ηπειρωτική υφαλοκρηπίδα κάθε κράτους πρέπει να είναι η φυσική προέκταση του εδάφους του και δεν πρέπει να καταπατά τη φυσική προέκταση του εδάφους ενός άλλου κράτους».
Γ. Ο εναέριος χώρος
Η Σύμβαση του Σικάγου (1944) - που αντικατέστησε τη Σύμβαση των Παρισίων (1919) - αποτελεί το βασικό θεσμικό πλαίσιο για τη διεθνή εναέρια κυκλοφορία. Στο άρθρο 1 επαναλαμβάνει τη διεθνή αρχή για πλήρη και αποκλειστική κυριαρχία του κάθε κράτους επί «της υπεράνω του εδάφους του ατμοσφαιρικής έκτασης». Αυτό σημαίνει πως τα δικαιώματα των Κρατών εκτείνονται απεριόριστα καθ’ ύψος και δεν υπάρχει ελευθερία υπέρπτησης μέσω του εθνικού εναέριου χώρου. Τέτοια ελευθερία υπέρπτησης υπάρχει μόνο στο διεθνή εναέριο χώρο πάνω από την ανοιχτή θάλασσα. Στο άρθρο 2 η Σύμβαση προσδιορίζει τη σε πλάτος έκταση του εθνικού εναερίου χώρου, ο οποίος καλύπτει το έδαφος του κράτους και τα «προσκείμενα σε αυτό χωρικά ύδατα». Η ίδια αρχή επαναλαμβάνεται στο άρθρο 2 της Σύμβασης για το Δίκαιο της Θάλασσας: η κυριαρχία του παράκτιου κράτους «εκτείνεται στον εναέριο χώρο πάνω από τη χωρική θάλασσα».
Ας πάρουμε όμως και το παράδειγμα των περιβόητων τουρκικών παραβιάσεων του εθνικού εναέριου χώρου. Στην ουσία, όλη η αντιπαράθεση για τους εναέριους χώρους και τα χωρικά ύδατα αφορά περιοχές τις οποίες η συνθήκη της Λοζάνης δεν έδινε ούτε στο ένα ούτε στο άλλο κράτος. Σύμφωνα με τη Συνθήκη της Λωζάνης (1923) ο εναέριος χώρος ορίστηκε στα τρία (3) ναυτικά μίλια (όπως και των χωρικών υδάτων). Η Ελλάδα – με το Π.Δ/μα της 6ης Σεπτεμβρίου 1931 διεύρυνε τον εναέριο χώρο της στα δέκα (10) ναυτικά μίλια, προτού ακόμη επεκτείνει τα χωρικά της ύδατα στα 6 μίλια (Μοντρέ, 1936). Η επέκταση αυτή δεν αμφισβητήθηκε από την Τουρκία μέχρι τα μέσα της δεκαετίας του ’70, οπότε και άρχισαν οι υπερπτήσεις και οι παραβιάσεις από τα τουρκικά μαχητικά στα επιπλέον 4 μίλια. Οι “τουρκικές παραβιάσεις” για τις οποίες ακούμε κάθε μέρα αναφέρονται σε πτήσεις τουρκικών αεροσκαφών εντός των 4 αυτών μιλίων.
Η τουρκική πλευρά υποστηρίζει πως η Ελλάδα παραβιάζει το Διεθνές Δίκαιο, αφού το εύρος του εναερίου χώρου (10 μίλια) δεν αντιστοιχεί στο εύρος των χωρικών της υδάτων (6 μίλια). Η ελληνική πλευρά υποστηρίζει πως το καθεστώς αυτό των 10 μιλίων είχε γίνει αποδεκτό από την Τουρκία επί μισό αιώνα, δημιουργώντας ένα είδος τοπικού εθίμου στην περιοχή και, επίσης, το όριο των 10 μιλίων δεν ξεπερνά τα 12 ναυτικά μίλια που ισχύουν σε ορισμένες περιπτώσεις (αεροπλοϊα και αστυνόμευση).
Δ. Έλεγχος εναέριας κυκλοφορίας
Ο διεθνής Οργανισμός που καθορίζει τους κανόνες εναέριας κυκλοφορίας ονομάζεται International Civil Aviation Organization (ICAO) και δημιουργήθηκε το 1947 με σκοπό να διαχειριστεί τη σύμβαση που υπέγραψαν 34 κράτη το 1944 στο Σικάγο, περί «διεθνούς πολιτικής αεροπορίας». Μία από τις πρώτες αποφάσεις του ICAO ήταν ο χωρισμός της υδρογείου σε Περιοχές Πληροφοριών Πτήσεων - Flight Information Region (FIR). Τα όρια οριστικοποιήθηκαν από τις συνόδους των Παρισίων 1952 και Γενεύης 1958. Στο Κέντρο Ελέγχου Αθηνών (FIR Αθηνών) έχει ανατεθεί ο έλεγχος της διεθνούς εναέριας κυκλοφορίας μέχρι το σημείο που συναντάται στα δυτικά με το ιταλικό FIR, στα νότια με τα αντίστοιχα της Λιβύης, της Αιγύπτου και της Κύπρου και στα ανατολικά με το τουρκικό, μεταξύ της τουρκικής ακτής στο Αιγαίο και ελληνικών νησιών του Ανατολικού Αιγαίου. Στόχος του Διεθνούς Οργανισμού είναι η ασφάλεια των πτήσεων και ο έλεγχος από μια χώρα ενός διεθνούς εναέριου χώρου, χωρίς αυτό να συνιστά άσκηση κυριαρχίας. Επειδή όμως οι κανόνες του ICAO είναι γενικοί, έχει εκχωρηθεί το δικαίωμα σε κάθε χώρα να θεσπίζει εθνικούς κανόνες - συμπληρωματικούς των κανόνων του ICAO που περιέχονται στα βιβλία κανόνων του ICAO και πρέπει να τηρούνται εξίσου αυστηρά, όπως και οι γενικοί κανόνες.
Οι κανόνες του ICAO και οι εθνικοί συμπληρωματικοί κανόνες που διέπουν τον χώρο ευθύνης της Ελλάδας είναι:
Υποχρέωση σε υποβολή σχεδίου πτήσης έχουν:
α) Οποιαδήποτε πτήση ή τμήμα πτήσης, που απαιτεί υπηρεσία ελέγχου εναέριας κυκλοφορίας
β) Οποιαδήποτε πτήση οργάνων (IFR)
γ) Οποιαδήποτε πτήση μέσα σε καθορισμένες περιοχές ή κατά μήκος καθορισμένων διαδρομών, προκειμένου να διευκολυνθεί η παροχή πληροφοριών πτήσης καθώς και οι υπηρεσίες έρευνας και διάσωσης.
δ) Οποιαδήποτε πτήση μέσα σε καθορισμένες περιοχές ή κατά μήκος καθορισμένων διαδρομών, προκειμένου να διευκολυνθεί ο συντονισμός με στρατιωτικές μονάδες ή με μονάδες υπηρεσιών εναέριας κυκλοφορίας σε παρακείμενα κράτη, προκειμένου να αποφευχθεί η πιθανή ανάγκη αναχαίτισης με σκοπό την αναγνώριση.
ε) Οποιαδήποτε πτήση μέσω διεθνών συνόρων.
Επίσης, η Ελλάδα για να αντιμετωπίσει τη συνεχώς αυξανόμενη κίνηση στον χώρο ευθύνης της, εξέδωσε το Διάταγμα 170/20-3-1969 «περί κανόνων εναέριας κυκλοφορίας», το οποίο στη συνέχεια συμπεριελήφθη και στο εγχειρίδιο αεροναυτικών πληροφοριών Ελλάδας του ICAO. Το διάταγμα προβλέπει: «Προ πάσης πτήσεως εντός της περιοχής πληροφοριών πτήσεων Αθηνών (FIR Αθηνών) και διά τους σκοπούς Ελέγχου Εναέριας Κυκλοφορίας, Συμβουλευτικής Εξυπηρετήσεως, Διασώσεων και Αεραμύνης της χώρας, δέον όπως υποβάλληται Σχέδιον Πτήσεως εις την αρμοδίαν Υπηρεσία Εναερίου Κυκλοφορίας».
Η Τουρκία αμφισβήτησε για πρώτη φορά τα όρια του FIR Αθηνών κατά τη διάρκεια της κυπριακής κρίσης, εκδίδοντας την Αγγελία προς Αεροναυτιλλομένους (ΝΟΤΑΜ 714), με την οποία ζητούσε από τα αεροσκάφη που πετούσαν στο Ανατολικό Αιγαίο να αναφέρουν τις πτήσεις τους στα τουρκικά κέντρα ελέγχου (FIR Αγκύρας και Κωνσταντινούπολης). Η Ελλάδα αντέδρασε, κηρύσσοντας ολόκληρο το Αιγαίο ως επικίνδυνη περιοχή. Οι αεροπορικές συγκοινωνίες διακόπηκαν μέχρι και τα μέσα του 1980, χωρίς η Τουρκία να πετύχει την αναθεώρηση του καθεστώτος. Έκτοτε η Τουρκία σε όλα τα διεθνή fora και σε κάθε ευκαιρία εκδηλώνει την επιθυμία της για συνυπευθυνότητα στο Αιγαίο.
Η τουρκική πλευρά κατηγορεί την Ελλάδα, πως:
-Αποφασίζει μονομερώς για τους νέους διεθνείς αεροδιαδρόμους, χωρίς συνεννόηση με το τουρκικό FIR, με σκοπό την παρεμπόδιση των τουρκικών αεροσκαφών.
-Κλείνει μονομερώς εκτεταμένες περιοχές του διεθνούς εναέριου χώρου για ασκήσεις της ελληνικής πολεμικής αεροπορίας.
-Κάνει κατάχρηση δικαιώματος, όταν σε δεσμευμένες από την Τουρκία περιοχές του διεθνούς εναέριου χώρου - για εκτέλεση ασκήσεων - προβαίνει σε τροποποιήσεις, παρεμποδίζοντας τη χρήση του εναέριου χώρου.
-Αυθαιρετεί, ζητώντας υποβολή σχεδίων πτήσης από τα στρατιωτικά αεροπλάνα.
Η ελληνική πλευρά αντιτάσσει, πως:
-Σε όλες τις περιπτώσεις εφαρμόζει τις Διεθνείς Συμβάσεις. • Οι τροποποιήσεις γίνονται για τεχνικούς λόγους και για διευκόλυνση της αεροπλοΐας.
-Τα στρατιωτικά αεροσκάφη υποχρεούνται να υποβάλλουν σχέδια πτήσης.
Ε. Αποστρατιωτικοποίηση των νησιών του Ανατ. Αιγαίου
Σύμφωνα με το Διεθνές Δίκαιο, τα νησιά του Ανατολικού Αιγαίου συνιστούν τρεις κατηγορίες:
Στην πρώτη κατηγορία ανήκουν τα νησιά Λήμνος και Σαμοθράκη. Στα νησιά αυτά, στις νήσους Ίμβρο, Τένεδο, Λαγούσες, καθώς και στα Στενά είχε επιβληθεί με το άρθρο 4 της Συνθήκης της Λωζάνης καθεστώς αποστρατικοποίησης. Με την αναθεώρηση της Συνθήκης στο Μοντρέ (1936), η Τουρκία πέτυχε να αλλάξει το καθεστώς των Στενών και των δικών της νησιών, χωρίς να υπάρχει ρητή αναφορά και στα ελληνικά νησιά (Λήμνο και Σαμοθράκη). Την παράλειψη αυτή της ελληνικής διπλωματίας (κυβέρνηση Μεταξά) επικαλείται η τουρκική πλευρά, από το 1970 και έπειτα, αμφισβητώντας το δικαίωμα της Ελλάδας για στρατιωτικοποίηση των δύο νησιών.
Τη δεύτερη κατηγορία αποτελούν η Λέσβος, η Χίος, η Σάμος και η Ικαρία, στα οποία με το άρθρο 13 της Συνθήκης της Λωζάνης είχε επιβληθεί καθεστώς μερικής αποστρατικοποίησης (απαγόρευση εγκατάστασης ναυτικών βάσεων και οχυρωματικών έργων, περιορισμός των στρατιωτικών δυνάμεων των νησιών).
Τη τρίτη κατηγορία νησιών αποτελούν τα Δωδεκάνησα, που παραχωρήθηκαν από την Ιταλία στην Ελλάδα με τη συνθήκη των Παρισίων (1947). Με το άρθρο 14 της Συνθήκης επιβαλλόταν στην Ελλάδα υποχρέωση αποστρατικοποίησης (απαγόρευση κάθε στρατιωτικής, ναυτικής ή αεροπορικής εγκατάστασης και οχύρωσης, επιτρέποντας μόνο περιορισμένο αριθμό προσωπικού εσωτερικής ασφάλειας με τον ανάλογο οπλισμό του).
Η ελληνική πλευρά υποστηρίζει, πως:
-Η αναθεώρηση της Συνθήκης της Λωζάνης στο Μοντρέ απάλλαξε και τη χώρα μας - χωρίς να υπάρχει ρητή αναφορά - από την υποχρέωση αποστρατικοποίησης (των νησιών Λήμνου και Σαμοθράκης).
-Στα νησιά της δεύτερης κατηγορίας (Λέσβος, Χίος, Σάμος, Ικαρία) υπερβαίνει τα επιτρεπτά όρια, ασκώντας το δικαίωμα της αυτοάμυνας μπροστά στην απειλητική στάση της Τουρκίας, η οποία διαθέτει μεγάλο αριθμό αποβατικών σκαφών.
-Όσον αφορά στα Δωδεκάνησα, η Τουρκία δεν είναι συμβαλλόμενο μέρος της Συνθήκης των Παρισίων με την οποία παραχωρήθηκαν στην Ελλάδα, άρα δεν την αφορά.
Η τουρκική πλευρά υποστηρίζει, πως:
-Αφού στη Συνθήκη του Μοντρέ δεν υπάρχει ρητή αναφορά στις ελληνικές νήσους, τότε η άρση της υποχρέωσης αποστρατικοποίησης αφορά μόνο τα τουρκικά νησιά και τα Στενά.
-Η Ελλάδα έχει επιθετικές βλέψεις και η σύσταση της «Στρατιάς του Αιγαίου» αποτελεί απάντηση σ’ αυτό.
-Τα Δωδεκάνησα βρίσκονται σε απόσταση αναπνοής από τα τουρκικά παράλια και ως εκ τούτου - ακόμη κι αν δεν είναι συμβαλλόμενο μέρος - την αφορά.
Το ελληνικό κράτος εγκατέστησε σε διάφορες φάσεις στρατό σε όλα τα νησιά του ανατολικού Αιγαίου, κατά παράβαση των υφιστάμενων συνθηκών και χωρίς επικύρωση από καμία νέα συνθήκη. Η τουρκική Στρατιά του Αιγαίου, που συγχωνεύτηκε το 2006 στην 4η Στρατιά, είναι εξίσου αυθαίρετη με βάση της συνθήκες, αλλά στην πραγματικότητα ακολούθησε χρονικά τη στρατιωτικοποίηση των ελληνικών νησιών.
Στις παραπάνω διαφορές, η τουρκική πλευρά προσθέτει και άλλα σημεία τριβής: τις «γκρίζες ζώνες», όπως στην κρίση των Ιμίων (1996) που οδήγησε τις δύο χώρες στα πρόθυρα ενός πολέμου και τα δικαιώματα της μουσουλμανικής μειονότητας στη Δ. Θράκη.
ΈΝΑ ΠΡΩΤΟ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ
Κάθε κατανόηση των ελληνοτουρκικών δρώμενων, πρέπει να ξεκινά από την εξής, απλή διαπίστωση: Ο ελληνικός καπιταλισμός έχει συμφέρον από τη διατήρηση και προέκταση της υπάρχουσας ισορροπίας ισχύος στο Αιγαίο απέναντι στον τουρκικό καπιταλισμό, και επιδιώκει διαρκώς να νομιμοποιεί και να σταθεροποιεί επιθετικά αυτή τη θέση ισχύος, μέσω του ευρωπαϊκού και δυτικού άξονα. Ο τουρκικός καπιταλισμός, όντας “ριγμένος”, αντεπιτίθεται. Συνεπώς, η ελληνική επιθετικότητα απέναντι στην τουρκική επιθετικότητα, δεν εκφράζεται μόνο στα επεκτατικά πολιτικά και οικονομικά “ζωτικά συμφέροντα” του ελληνικού κεφαλαίου στο Αιγαίο, τα Βαλκάνια και την ευρύτερη περιοχή της Νοτιοανατολικής Μεσογείου που προωθούνται με τον άξονα Ελλάδας-Κύπρου-Ισραήλ-Αιγύπτου, αλλά έχει και το χαρακτήρα μιας “θεσμοποιημένης επιθετικότητας”, αναγνωρισμένης τις τελευταίες δεκαετίες από τον δυτικοκεντρικό καπιταλισμό, και ειδικά τις ΗΠΑ και την Ε.Ε. Οι τουρκικές κινήσεις αποτελούν απάντηση, σε δεύτερο χρόνο, και αντεπίθεση απέναντι σε ένα θεσμικό status quo το οποίο ευνοεί συντριπτικά το ελληνικό κεφάλαιο στην περιοχή, όπως συμβαίνει, για παράδειγμα, στην περίπτωση των εναέριων τουρκικών παραβιάσεων.
Το ελληνικό κράτος, όπως και το τουρκικό κράτος, αρνούνται φυσικά την επίλυση των ελληνοτουρκικών διαφορών από διεθνή αστικά δικαιοδοτικά όργανα, αφού η όποια συμφωνία δεν μπορεί να προκύψει και κυρίως να οριστικοποιηθεί πραγματικά με νομικό τρόπο, αλλά από ένα νέο συσχετισμό δυνάμεων, με ένα συνδυασμό διπλωματίας, πολεμικής απειλής και καταστροφής ανθρώπινων ζωών στο διεθνώς μεταβαλλόμενο γεωπολιτικό περιβάλλον και σύμφωνα με τους ρυθμούς του διακρατικού και ταξικού ανταγωνισμού. Αυτό από μόνο του αποδεικνύει πως δεν μιλάμε για κάποια “δίκιο” της μιας ή της άλλης κρατικής πλευράς, αλλά για μια μάχη καθαρά με στρατιωτικούς, πολιτικούς, οικονομικούς όρους. Είναι φανερό πως τα νομικά εργαλεία, και γενικότερα το αστικό δίκαιο, χρησιμοποιείται εργαλειακά στον ενδοκαπιταλιστικό ανταγωνισμό μεταξύ των κρατών, όπως συμβαίνει και μεταξύ των επιχειρήσεων. Η μόνη αξία της εξέτασης της νομικής διάστασης των ελληνοτουρκικών διαφορών, έγκειται στο να καταδειχθεί ότι, πίσω από το νομικά εργαλεία, βρίσκονται αδίστακτες και επιθετικές αστικές τάξεις, σπάζοντας την ιδεολογία των κρατικών εθνικισμών που οχυρώνονται πίσω από το υποτιθέμενο, μονομερές ‘’δίκιο” τους. Το ζήτημα δεν είναι νομικό, παρά μόνο στην επιφάνειά του. Είναι πολιτικό, ταξικό, κοινωνικό. Εξάλλου, τα εδάφη και ο ζωτικός χώρος που ελέγχει και θεσμικά έχει κατοχυρώσει το ελληνικό κράτος, αλλά και το τουρκικό, είναι αποτέλεσμα ενός συσχετισμού δυνάμεων του παρελθόντος, είναι αποτέλεσμα επεκτατικών πολέμων και διεθνών-διακρατικών συμφωνιών, που πάντα ορίζονται από τα συμφέροντα των ισχυρών, και πάντα θέτουν σε διαθεσιμότητα τις ζωές των πληττόμενων πολλών.
Θα μπορούσε κανείς να ανιχνεύσει τις συντεταγμένες των ελληνοτουρκικών διαφορών και των θέσεων των δύο πλευρών, στα sites του ελληνικού και του τουρκικού υπουργείου εξωτερικών27. Φυσικά, κανένα μέρος του κινήματος δεν φαίνεται να κρίνει μέχρι τώρα αναγκαία τη προβολή των νομικο-πολιτικών ιδεολογικών και διχαστικών θέσεων των δύο κρατών, με σκοπό την απονομιμοποίησή τους, για τη συγκρότηση ενός αντιπολεμικού-εργατικού κινήματος σε Ελλάδα και Τουρκία ενάντια στον πόλεμο.
Απέναντι σε όλα αυτά, εμείς απαντάμε ξεκάθαρα:
Υπάρχουν φαντάροι σε Ελλάδα και Τουρκία παλεύουν ενάντια στα θερμά επεισόδια, τον πόλεμο, τις επεμβάσεις και το φασισμό. Όπως αποδεικνύει το γράμμα εκατοντάδων φαντάρων στην ελληνική και την τουρκική γλώσσα ενάντια στον ελληνο-τουρκικό πόλεμο και ανταγωνισμό, αλλά και πολλαπλά αγωνιστικά καλέσματα στην ελληνική και την τουρκική γλώσσα28 , αλλά και το ανοιχτό κάλεσμα της Αντιπολεμικής Διεθνιστικής Κίνησης για την ανασυγκρότηση του αντιπολεμικού κινήματος29.
Υπάρχει η πραγματική δυνατότητα να αποτραπεί ο πόλεμος μεταξύ Ελλάδας-Τουρκίας και ο κοινωνικός πόλεμος που διεξάγουν από κοινού απέναντι στους εχθρούς-λαούς.
Ένα ισχυρό, νέο αντιπολεμικό-διεθνιστικό-εργατικό και κοινωνικό κίνημα, μπορεί να μπλοκάρει τη μηχανή της κερδοφορίας και του πολέμου. Οι χιλιάδες απεργοί και διαδηλωτές, οι εκατοντάδες φαντάροι που θα αρνηθούν, μπορούν να αποτρέψουν την άσκοπη ανθρώπινη αιματοχυσία και καταστροφή.
ΑΝΤΙΠΟΛΕΜΙΚΗ ΔΙΕΘΝΙΣΤΙΚΗ ΚΙΝΗΣΗ
1. Βλ. και το κείμενο http://diktiospartakos.blogspot.gr/2017/05/blog-post_35.html.
3. Για τη πραγματική “γκρίζα” ιστορία των Ημίων, βλ. http://diktiospartakos.blogspot.gr/2017/01/blog-post_321.html. βλ. και http://diktiospartakos.blogspot.gr/2017/02/blog-post_68.html
5. Π.χ, http://www.haniotika-nea.gr/kammenos-i-ellinikes-enoples-dinamis-apantoun-se-kathe-paraviasi/, http://diktiospartakos.blogspot.gr/2017/01/blog-post_237.html
8. http://diktiospartakos.blogspot.gr/2016/09/blog-post_191.html, βλ. και http://diktiospartakos.blogspot.gr/2016/11/blog-post_16.html
11. Βλ. από τουρκικής πλευράς, http://diktiospartakos.blogspot.gr/2015/07/blog-post_880.html
12. http://diktiospartakos.blogspot.gr/2017/04/blog-post_424.html, http://diktiospartakos.blogspot.gr/2017/03/cia.html, http://diktiospartakos.blogspot.gr/2017/02/blog-post_822.html
13. http://diktiospartakos.blogspot.gr/2017/02/blog-post_38.html, βλ. τους ''υπολογισμούς'' του καθηγητή Γρίβα, https://www.youtube.com/watch?v=VWYwTJGXB4g
15. http://diktiospartakos.blogspot.gr/2016/05/blog-post_621.html, http://diktiospartakos.blogspot.gr/2016/05/ao.html
18. Πέρα από την αρθρογραφία του Δικτύου Σπάρτακος και της Αντιπολεμικής Διεθνιστικής Κίνησης, π.χ http://diktiospartakos.blogspot.gr/2017/04/blog-post_28.html, βλ. και το άρθρο του Μ.Σκούφογλου στο περιοδικό Σπάρτακος, n. 124, http://diktiospartakos.blogspot.gr/2017/05/blog-post_14.html.
19. Σύμφωνα με τον Έλληνα Πρόεδρο της Δημοκρατίας, Πρ. Παυλόπουλου, η Ελλάδα και η Τουρκία δεν έχουν να χωρίσουν τίποτα στον “πόλεμο κατά της τρομοκρατίας: http://diktiospartakos.blogspot.gr/2017/01/blog-post_87.html
20. Βλ. ένα χρονολόγιο ασκήσεων καταστολής πλήθους από το ελληνικό κράτος, http://diktiospartakos.blogspot.gr/2017/01/blog-post_511.html.
21. http://diktiospartakos.blogspot.gr/2015/11/blog-post_543.html βλ. το κείμενο για το σύστημα στρατοπέδων hot-spot στη βάση της ελληνοτουρκικής συμφωνίας για τη διαχείριση του μεταναστευτικού με στρατιωτικούς όρους, http://diktiospartakos.blogspot.gr/2017/03/hot-spot.html, και τις εκκενώσεις καταλήψεων στέγης μεταναστών από την κυβέρνηση ΣΥΡΙΖΑΝΕΛ, http://diktiospartakos.blogspot.gr/2017/03/blog-post_911.html
23. Βλ. ενδεικτικά, http://dione.lib.unipi.gr/xmlui/bitstream/handle/unipi/5692/1_Dimitsa.pdf?sequence=2&isAllowed=y, http://dione.lib.unipi.gr/xmlui/bitstream/handle/unipi/9169/Troulis_Markos.pdf?sequence=1, http://diktiospartakos.blogspot.gr/2016/05/blog-post_62.html, http://diktiospartakos.blogspot.gr/2015/12/blog-post_428.html,
https://www.gdimitrakopoulos.gr/files/ellin-tourk_diafores_2016.pdf. Ειδικά για την υφαλοκρηπίδα, από “μετριοπαθή” αστική σκοπιά, βλ. http://diktiospartakos.blogspot.gr/2011/12/blog-post_9382.html, και από εθνικιστική νομική σκοπιά, βλ. http://hellanicus.lib.aegean.gr/bitstream/handle/11610/9503/file0.pdf?sequence=2. Για την επίδραση των συνθηκών Λωζάννης-Μοντρέ-Παρισίων επί των εθνο-κρατικών συμφερόντων, βλ. http://www.army.gr/files/File/STRATIOTIKH%20EPITHEORHSH/SEP_OKT_09/2009-5-5.pdf. Εδώ θα χρησιμοποιήσουμε αποσπάσματα από την εργασία του Δημητρακόπουλου.
24. Για την εφαρμογή του Διεθνούς Δικαίου Θαλάσσης από τα Κράτη της Μεσογείου και της Μαύρης Θάλασσας http://infognomonpolitics.blogspot.gr/2009/09/blog-post_7683.html
25. Δεν θα αναφερθούμε εδώ στο ζήτημα της μουσουλμανικής μειονότητας στη Θράκη.
26. Βλ. και παλιότερη παρέμβαση της Αντιπολεμικής Διεθνιστικής Κίνησης, http://diktiospartakos.blogspot.gr/2012/07/ta.html#more
27. Ελληνικό υπ. Εξωτερικών: http://www.mfa.gr/zitimata-ellinotourkikon-sheseon/. Τουρκικό υπ. Εξωτερικών http://www.mfa.gov.tr/sub.en.mfa?deb1dc4c-926f-45bd-9a7c-27b45654c0e4
28. http://diktiospartakos.blogspot.gr/2017/02/blog-post_92.html, http://diktiospartakos.blogspot.gr/2012/02/blog-post_9412.html.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου