Philippe Descamps & Ana Otašević
Le Monde diplomatique – Ελληνική έκδοση
Ο πόλεμος στην Ουκρανία πιέζει τους Δυτικούς να διαμορφώσουν ένα λιγότερο επισφαλές καθεστώς για το Κόσοβο. Η συμφωνία της 18ης Μαρτίου μεταξύ του πρωθυπουργού του Κόσοβο και του προέδρου της Σερβίας θα πρέπει να οδηγήσει σε κάποιου είδους «εξομάλυνση». Όμως, ο πρωθυπουργός Αλμπίν Κούρτι, που κατέβηκε στις εκλογές του 2021 ως «αριστερός εθνικιστής», αναζωπύρωσε μια ήδη βαθιά ριζωμένη σύγκρουση.
Στις 17 Φεβρουαρίου, ημέρα γιορτής στην Πρίστινα, χιλιάδες Αλβανοί του Κοσσυφοπεδίου (1) συρρέουν στη λεωφόρο Μητέρας Τερέζας, την κεντρική αρτηρία-πεζόδρομο της πρωτεύουσας. Από τους παππούδες με τους μπερέδες μέχρι τα μικρά παιδιά με τα καλά κυριακάτικα ρούχα, πάρα πολλές οικογένειες έχουν έρθει για να γιορτάσουν την επέτειο των 15 χρόνων «ανεξαρτησίας» εκείνου που την εποχή της τιτοϊκής Γιουγκοσλαβίας ήταν αυτόνομη επαρχία της Σερβίας. Στο βήμα, ο πρωθυπουργός Αλμπίν Κούρτι αφιερώνει το μεγαλύτερο μέρος της ομιλίας του για να πλέξει το εγκώμιο των δυνάμεων ασφαλείας, ο προϋπολογισμός των οποίων αυξήθηκε κατά 52% πέρυσι και κατά 20% φέτος. Μετά την παρέλαση στρατιωτών και αστυνομικών, μια αυθεντικά λαϊκή διαδήλωση συνεχίζεται με μοίρασμα γλυκών, παραδοσιακούς χορούς και αυτοσχέδιες συναυλίες μέχρι αργά τη νύχτα. Ωστόσο, γιορτάζει μόνο η αλβανική κοινότητα.
Αρκετά στιγμιότυπα αναδεικνύουν τον ιδιαίτερο χαρακτήρα του γεγονότος, αλλά και αυτής της χώρας των 1,7 εκατομμυρίων κατοίκων, λίγο μεγαλύτερης σε έκταση από την περιφέρεια της Ηπείρου στην Ελλάδα. Οχήματα, κτίρια και δρόμοι είναι στολισμένα με την επίσημη σημαία που άρχισε να χρησιμοποιείται το 2008 (και έχει τα χρώματα και το ύφος της σημαίας της Ευρωπαϊκής Ένωσης), αλλά παντού κυριαρχεί ο μαύρος δικέφαλος αετός σε κόκκινο φόντο: το εθνικό σύμβολο της γειτονικής Αλβανίας. Στην εξέδρα των επισήμων βρίσκονται τα μέλη της κυβέρνησης και του διπλωματικού σώματος, αλλά μόνο δύο προσωπικότητες από το εξωτερικό έχουν έρθει: η αντιπρόεδρος της Βουλγαρίας και ο… Αλβανός πρόεδρος. Παρ’ όλο που περισσότερες από εκατό χώρες έχουν αναγνωρίσει το Κόσοβο, κάτι τέτοιο δεν έχει συμβεί ούτε με τον ΟΗΕ ούτε με μεγάλες χώρες όπως η Κίνα και η Ρωσία, αλλά ούτε και με πέντε κράτη-μέλη της Ευρωπαϊκής Ένωσης (Ισπανία, Σλοβακία, Κύπρος, Ελλάδα και Ρουμανία), καθώς και με πολλές «αδέσμευτες» χώρες.
Πίσω από την εξέδρα των επισήμων, μια τεράστια φωτογραφία του Ιμπραήμ Ρουγκόβα (1944-2006), ιδρυτή της Δημοκρατικής Ένωσης του Κοσσυφοπεδίου (LDK), υπενθυμίζει τη μακρόχρονη μη βίαιη αντίσταση και το θάρρος του διανοούμενου, ο οποίος έγινε πολιτικός κατά τη δεκαετία της καταπίεσης που ακολούθησε την ανάληψη της εξουσίας στο Βελιγράδι από τον Σέρβο εθνικιστή Σλόμπονταν Μιλόσεβιτς το 1989. Παντού, όμως, βλέπουμε το ίδιο σύνθημα: «Liria ka emër: UCK» («Η ελευθερία έχει ένα όνομα: UCK» [Απελευθερωτικός Στρατός του Κοσόβου]). Και όμως, έχουν τεκμηριωθεί επαρκώς οι φρικαλεότητες αυτής της πολιτοφυλακής σε βάρος των μειονοτήτων ή και των μετριοπαθών Αλβανών της LDK τόσο κατά τη διάρκεια του πολέμου του 1999 μεταξύ Σέρβων και Αλβανών (2) όσο και τα χρόνια που ακολούθησαν. Ακόμη πιο προβληματικά είναι τα δύο γιγάντια πορτρέτα του Χασίμ Θάτσι και του Κάντρι Βεσέλι, που επίσης βρίσκονται στην κεντρική λεωφόρο. Αυτοί οι δύο αρχηγοί του UCK κατέλαβαν τις υψηλότερες θέσεις του νεοσύστατου κράτους: πρωθυπουργός και στη συνέχεια πρόεδρος ο πρώτος, επικεφαλής των μυστικών υπηρεσιών και κατόπιν πρόεδρος του Κοινοβουλίου ο δεύτερος. Υποχρεώθηκαν να εγκαταλείψουν τις θέσεις τους τον Απρίλιο του 2020 για να τεθούν υπό κράτηση στη Χάγη (Ολλανδία), όπου κατηγορούνται για εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας και για εγκλήματα πολέμου μεταξύ 1998 και 2000. Τα ειδικά δικαστήρια για το Κόσοβο –μια έκτακτη δομή της διεθνούς ποινικής δικαιοσύνης ειδικά για την περίσταση– ξεκίνησαν από τις αρχές Απριλίου να εξετάζουν τις μηνύσεις 137 οικογενειών θυμάτων και τα αποδεικτικά στοιχεία.
Με την ευκαιρία της επετείου αυτής, αλλά και της καθοριστικής σημασίας διαπραγματεύσεων με τη Σερβία για την εξομάλυνση των διμερών σχέσεων που βρίσκονται σε εξέλιξη, οι αρχές διακινούν ακούραστα το αφήγημά τους, το οποίο αναπαράγουν τα δυτικά μέσα ενημέρωσης: «Το Κόσοβο είναι το “success story” μιας διεθνούς επέμβασης», μας διαβεβαιώνει λοιπόν η Ντόνικα Γκερβάλα-Σβαρτς, υπουργός Εξωτερικών. «Από την άλλη πλευρά, έχετε τη Σερβία, που είναι ο “πληρεξούσιος” της Ρωσίας». Η συμμαχία του φιλελεύθερου κόμματος Guxo! («Τολμήστε!») της Γκερβάλα-Σβαρτς με το αριστερό κίνημα εθνικής αυτοδιάθεσης Vetëvendosje («Αυτοπροσδιορισμός!» ή VV) θριάμβευσε στις βουλευτικές εκλογές του Φεβρουαρίου 2021. Το γεγονός αυτό της δίνει αυτοπεποίθηση στις διαπραγματεύσεις με το Βελιγράδι: «Έχουμε τη στήριξη του κόσμου, με ποσοστό πάνω από 50% στις εκλογές. Ποτέ δεν θα υπάρξει τέτοια πολιτική σταθερότητα και μια κυβέρνηση τόσο διατεθειμένη όχι μόνο να συνομιλήσει, αλλά και να καταλήξει σε αποτέλεσμα. Τα γεγονότα είναι εδώ: η Δημοκρατία του Κοσσυφοπεδίου είναι κυρίαρχο κράτος. Δεν συνομιλούμε για το καθεστώς του κράτους μας, αλλά για την εξομάλυνση των σχέσεών μας».
Εδώ και έναν χρόνο, η ένταση έχει ανέβει κατακόρυφα
Βγαίνοντας από την πρωτεύουσα, τα πνευμόνια μας γεμίζουν με τα αιωρούμενα σωματίδια που απελευθερώνουν στην ατμόσφαιρα τα δύο λιγνιτικά εργοστάσια παραγωγής ενέργειας του Όμπιλιτς, τα οποία τροφοδοτούν τη χώρα με ηλεκτρική ενέργεια και έχουν μετατρέψει την Πρίστινα σε μία από τις πιο μολυσμένες πρωτεύουσες της Ευρώπης. Το αστικό τοπίο είναι κατακρεουργημένο από τις γιγάντιες διαφημιστικές πινακίδες μέχρι την παλαιά βιομηχανική περιοχή της Μιτρόβιτσα. Δύο ημέρες νωρίτερα, οι κάτοικοι του βόρειου τμήματος της πόλης αυτής γιόρταζαν μια τελείως διαφορετική επέτειο: τη σερβική επανάσταση του 1804 ενάντια στον οθωμανικό ζυγό. Στους τέσσερις δήμους του βόρειου Κοσσυφοπεδίου, ο σερβικός στην πλειονότητά του πληθυσμός ζει διατηρώντας στενούς δεσμούς με τη γειτονική Σερβία, την οποία θεωρεί πατρίδα του. Εδώ, η γλώσσα είναι τα σερβικά τόσο στη δημόσια διοίκηση όσο και στον δρόμο, τα σχολεία και οι υγειονομικές υπηρεσίες εξαρτώνται από το Βελιγράδι και οι συναλλαγές γίνονται ακόμη σε δηνάρια –ενώ οι Αλβανοί του Κοσσυφοπεδίου χρησιμοποιούν το ευρώ. Σε αυτή την παλιά εργατούπολη, που βρίσκεται κοντά στο ετοιμόρροπο σύμπλεγμα ορυχείων της Τρέπτσα, οι δρόμοι είναι στολισμένοι με τα σερβικά εθνικά χρώματα μέχρι τον ποταμό Ιμπάρ, ο οποίος κόβει την πόλη στα δύο. Για να περάσει κάποιος στη νότια όχθη, όπου κατοικούν κυρίως Αλβανοί και ονομάζεται Μιτροβίτσε, η κύρια γέφυρα παραμένει κλειστή για τα αυτοκίνητα. Φυλάσσεται από Ιταλούς καραμπινιέρους της Ειρηνευτικής Δύναμης Κοσσυφοπεδίου (KFOR), η οποία αριθμεί σήμερα 3.700 στρατιώτες από 27 χώρες.
Τα στρατεύματα αυτά αναπτύχθηκαν μετά την υιοθέτηση, στις 10 Ιουνίου 1999, της απόφασης 1244 του Συμβουλίου Ασφαλείας του ΟΗΕ, μετά από δύο μήνες βομβαρδισμών του ΝΑΤΟ που αποσκοπούσαν –χωρίς καμία έγκριση από τα Ηνωμένα Έθνη– στην υποχώρηση του Σέρβου προέδρου Μιλόσεβιτς ώστε να μην αντιμετωπίσει στρατιωτικά την αποσχιστική εξέγερση των Αλβανών. Μόλις οι γιουγκοσλαβικές δυνάμεις αποσύρθηκαν, ο ΟΗΕ ενέκρινε την ανάπτυξη «διεθνούς παρουσίας σε διοίκηση και ασφάλεια με τα κατάλληλα μέσα και προσωπικό», μεταξύ των οποίων βρίσκονταν κυρίως Δυτικοί στρατιώτες υπό νατοϊκή διοίκηση, αλλά και Ουκρανοί ή και Ρώσοι μέχρι το 2003. Ενώ ζητούσε «ουσιαστική αυτονομία και πραγματική αυτοδιοίκηση του Κοσσυφοπεδίου», το Συμβούλιο Ασφαλείας επαναβεβαίωνε, την ίδια στιγμή, «τον σεβασμό όλων των κρατών-μελών στην κυριαρχία και την εδαφική ακεραιότητα της Ομοσπονδιακής Δημοκρατίας της Γιουγκοσλαβίας». Ο UCK όχι μόνο δεν αφοπλίστηκε, όπως προέβλεπε η συγκεκριμένη απόφαση, αλλά, με τη βοήθεια των βρετανικών και αμερικανικών ειδικών δυνάμεων, πήρε τον έλεγχο της χώρας και, στη συνέχεια, ανέλαβε τα ηνία της οικοδόμησης του νεοσύστατου κράτους, το οποίο κήρυξε την ανεξαρτησία του το 2008.
«Η διαφορά ανάμεσα στο 1999 και το σήμερα είναι ότι δεν υπάρχει ανοιχτή σύγκρουση μεταξύ Σέρβων και Αλβανών. Όμως, η σερβική κοινότητα υφίσταται θεσμική βία και η καχυποψία βρίσκεται στα ύψη», δηλώνει ο Ιγκόρ Σίμιτς, αντιπρόεδρος της Σέρπσκα Λίστα (σερβικό κόμμα). Το κόμμα καταλαμβάνει τις δέκα έδρες που δικαιούται η σερβική κοινότητα στο κοινοβούλιο του Κοσσυφοπεδίου και αποθαρρύνει οποιαδήποτε κριτική τοποθέτηση απέναντι στο Βελιγράδι. Όταν εξελέγη, ο πρωθυπουργός Κούρτι είχε δηλώσει ότι ο διάλογος με το Βελιγράδι δεν βρισκόταν στις προτεραιότητές του και ότι ήθελε να ακούσει τους Σέρβους του Κοσσυφοπεδίου. Όμως, εδώ και έναν χρόνο, τα σοβαρά περιστατικά πολλαπλασιάζονται. «Είναι αποτέλεσμα της αντισερβικής ρητορικής του Κούρτι και των υπουργών του», επισημαίνει ο Σίμιτς. «Θέλει να προκαλέσει την αντίδραση του σερβικού κράτους για να εμφανιστεί σαν ένας μικρός Ζελένσκι».
Εμπόδια για τη συμμετοχή στις σερβικές εκλογές, μη αναγνώριση των παλαιών σερβικών πινακίδων κυκλοφορίας των οχημάτων, διοικητικά προσκόμματα για τα έγγραφα ταυτότητας, αυθαίρετες απαλλοτριώσεις, ανάπτυξη ειδικής αστυνομικής δύναμης ανταγωνιστικής με τις τοπικές αστυνομικές αρχές… Σε κάθε μέτρο της Πρίστινα που έγινε αντιληπτό ή παρουσιάστηκε ως εχθρικό προς την κοινότητά τους, οι Σέρβοι του Κοσσυφοπεδίου αντέδρασαν με οδοφράγματα γύρω από τους σερβικούς δήμους. Η απότομη κλιμάκωση της έντασης αιφνιδίασε τους Ευρωπαίους διπλωμάτες, οι οποίοι πολλαπλασίασαν τις παρεμβάσεις τους για να εκτονώσουν καθεμία από τις κρίσεις αυτές, αναζητώντας ταυτόχρονα την επανέναρξη του διαλόγου μεταξύ Βελιγραδίου και Πρίστινα στο υψηλότερο επίπεδο. Η συμφωνία-πλαίσιο της 18ης Μαρτίου 2023 στην Οχρίδα της Βόρειας Μακεδονίας θα πρέπει να επιτρέψει τη χειροπιαστή εφαρμογή των αμοιβαίων δεσμεύσεων που είχαν συμφωνηθεί στις Βρυξέλλες το 2013, αλλά δεν παρήγαγαν ποτέ συγκεκριμένα αποτελέσματα. Μολονότι οι Ευρωπαίοι επιδεικνύουν διπλωματική κινητικότητα, ο Κοσοβάρος πρωθυπουργός δεν αναδιπλώνεται πραγματικά παρά μόνο κάτω από την πίεση της Ουάσινγκτον, όπως συνέβη στις 31 Ιουλίου 2022, μετά από συνάντησή του με τον Αμερικανό πρέσβη, ο οποίος τον έπεισε να ανακαλέσει άμεσα ένα τελεσίγραφο που αφορούσε την αλλαγή των πινακίδων κυκλοφορίας των οχημάτων.
Ισχυρή εξάρτηση από την ευρωπαϊκή βοήθεια
Στις αρχές Νοεμβρίου, εκατοντάδες δικαστικοί, αστυνομικοί και δημόσιοι λειτουργοί των τεσσάρων δήμων του βόρειου Κοσσυφοπεδίου παραιτήθηκαν, καταγγέλλοντας τη στοχοποίηση της περιοχής τους. Αφού έπαιξε το παιχνίδι της ενσωμάτωσης στους θεσμούς του Κοσσυφοπεδίου, ο δικαστής Νίκολα Κάμπασιτς, πρόεδρος του δικαστηρίου της βόρειας Μιτρόβιτσα, δεν το πιστεύει πια: «Η πρόεδρος Βιόσα Οσμάνι και ο πρωθυπουργός καθημερινά αντιμετωπίζουν τους Σέρβους ως εγκληματίες ή τρομοκράτες», δηλώνει. «Ο αγώνας του Κούρτι και των φίλων του για την κυριαρχία του Κοσσυφοπεδίου αντιβαίνει στην αρχή ενός πολυεθνοτικού κράτους, την οποία δεν υιοθετεί παρά μόνο για να ευχαριστήσει τους Δυτικούς. Στην πράξη, μας στερούν τα πολιτικά και νομικά δικαιώματά μας». «Εδώ και εικοσιτέσσερα χρόνια, οι Σέρβοι δεν έχουν αναγνωριστεί ως ισότιμη εθνότητα παρά μόνο στα χαρτιά», συμπληρώνει ο δικηγόρος Νεμπόισα Βλάιτς. Ο πρώην σύμβουλος του Όλιβερ Ιβάνοβιτς, Σέρβου πολιτικού της Μιτρόβιτσα που δολοφονήθηκε το 2018, περιγράφει μια ατμόσφαιρα φόβου και σύγχυσης. «Είναι ακόμη χειρότερα από πριν. Όποιος πιστεύει ότι υπάρχει δικαιοσύνη στο Κόσοβο είναι είτε ελλιπώς ενημερωμένος είτε απελπισμένος», λέει με απογοήτευση.
Η KFOR, στην οποία προσέτρεξαν τόσο η Πρίστινα για να απομακρυνθούν τα οδοφράγματα όσο και το Βελιγράδι για να επιτραπεί η ανάπτυξη χιλίων Σέρβων στρατιωτών, δεν έδωσε συνέχεια, μας εξηγεί ο διοικητής της, ο Ιταλός υποστράτηγος Άντζελο Μικέλε Ριστούτσα: «Είναι θέμα εκτίμησης το πώς θα αποφευχθεί η κλιμάκωση. Η χρήση βίας πρέπει να γίνεται ανάλογα με τις συνθήκες στο πεδίο. Η καλύτερη οδός –όπως συνήθως και όπως πάντα στην περιοχή αυτή– ήταν να δημιουργηθούν οι προϋποθέσεις για διάλογο. Η πιο αποτελεσματική προϋπόθεση είναι η διατήρηση στενών επαφών με όλα τα εμπλεκόμενα μέρη και η προσοχή στα πρόδρομα σημάδια. Η βασική ανησυχία μου έγκειται στον κίνδυνο του κακού υπολογισμού. Γι’ αυτό καλέσαμε όλες τις πλευρές να μην χρησιμοποιούν αδιέξοδη ρητορική, ώστε να μην εισέλθουμε σε έναν κύκλο δράσης-αντίδρασης».
Μολονότι έχει απωλέσει μέρος της αξιοπιστίας του στο εξωτερικό, ο πρωθυπουργός Κούρτι είναι ικανοποιημένος από τις θετικές οικονομικές επιδόσεις της χώρας, αφού και η προεκλογική εκστρατεία του είχε επικεντρωθεί «στην απασχόληση και στη δικαιοσύνη». Άλλωστε, αυτά τα αποτελέσματα προβάλλει όταν τον ρωτάμε για τις επιτυχίες του στον κοινωνικό τομέα: «Είχαμε μια εντυπωσιακή οικονομική ανάπτυξη της τάξης του 10,7% το 2021 και του 4% το 2022. Οι εξαγωγές αυξήθηκαν κατά 23% και τα δημόσια έσοδα από τη φορολογία εισοδήματος κατά 22%». Αξίζει βεβαίως να διευκρινιστεί ότι το ΑΕΠ είχε υποχωρήσει κατά 5,3% το 2020 και ότι το έλλειμμα του εμπορικού ισοζυγίου παραμένει αβυσσαλέο. Σε κάποιο βαθμό αντισταθμίζεται από τις μεταβιβαστικές πληρωμές της κοσοβάρικης διασποράς, οι οποίες υπερβαίνουν το 20% του ΑΕΠ (3), καθώς και από τη δυτική βοήθεια. Παρ’ όλο που καταγράφει σαφή μείωση, το ποσοστό ανεργίας, το οποίο ξεπερνούσε το 20% στα τέλη του 2021, παραμένει το υψηλότερο στην Ευρώπη. Σε μια συγκυρία μαζικής μετανάστευσης, το ποσοστό απασχόλησης είναι με διαφορά το χαμηλότερο στην ευρωπαϊκή ήπειρο: ούτε ένας στους τρεις κατοίκους μεταξύ 15 και 64 ετών δεν απασχολείται στην επίσημη οικονομία.
Ο πρωθυπουργός αναγνωρίζει ότι δεν έχει ακόμη καταφέρει να τηρήσει τις υποσχέσεις του για τη θέσπιση εγγυημένου κατώτατου μισθού ή για συντελεστές φορολόγησης ανάλογα με το εισόδημα. Από την άλλη, δηλώνει ικανοποιημένος για τον νόμο που περιορίζει τις μισθολογικές διαφορές στο Δημόσιο σε κλίμακα 1 προς 4,74: «Αυτή η ψαλίδα βρισκόταν στο 1 προς 20 πριν έλθουμε στην εξουσία. [Τώρα] ο μισθός της προέδρου της Δημοκρατίας είναι μόλις 3,2 φορές υψηλότερος από τον μισθό ενός στρατιώτη. Ο δικός μου μισθός 2,9 φορές υψηλότερος. Δεν υπάρχουν εξαιρέσεις, παρά μόνο για τρία επαγγέλματα: τους ιατρούς, τους δικαστές και τους καθηγητές πανεπιστημίου». Μεταξύ των άλλων κοινωνικών μέτρων, ας σημειωθεί η δωρεάν δημόσια εκπαίδευση μέχρι τον μεταπτυχιακό τίτλο, η ανάπτυξη της επαγγελματικής μαθητείας, η αύξηση των συντάξεων (των αναπηρικών συμπεριλαμβανομένων), καθώς και η θέσπιση επιδόματος μητρότητας και οικογενειακών επιδομάτων.
Τι απομένει από την επαναστατική κουλτούρα που κυριαρχούσε κατά την ίδρυση του Vetëvendosje! και που κάποτε είχε κοστίσει στον σημερινό πρωθυπουργό πολλούς μπελάδες με την αστυνομία; Παλαιοί συνοδοιπόροι του Κούρτι εκμυστηρεύονται ότι πήραν τις αποστάσεις τους βλέποντας το κόμμα να ολισθαίνει προς τον εθνικισμό, την προσωπολατρεία και κάποια δόση λαϊκισμού. Μετά την ανατροπή της πρώτης κυβέρνησης Κούρτι μετά από μόλις τέσσερις μήνες, τον Ιούνιο του 2020, το κόμμα φέρεται να έγινε «υπερβολικά πολυσυλλεκτικό». Για τις εκλογές του Φεβρουαρίου του 2021, η κοινοβουλευτική ομάδα του διευρύνθηκε τόσο με προσωπικότητες του ισλαμιστικού χώρου όσο και προς τα δεξιά, με την υπουργό Οικονομίας Αρτάνε Ριζβανόλι να δηλώνει ανοιχτά νεοφιλελεύθερη.
Μοναστήρια προστατεύονται από ξένα στρατεύματα
Ο Μουχατζέρι Γκαζμέντ, πρώην υπουργός Εσωτερικών, δήμαρχος του Πετς και αντιπρόεδρος του LDK (αντιπολίτευση) ασκεί σκληρή κριτική στον Κούρτι: «Όταν είχαμε συμμαχήσει μαζί του, συνειδητοποιήσαμε ότι δεν είχε πρόγραμμα, με εξαίρεση δύο ή τρία σημεία για την εθνική κυριαρχία. Δαπάνησε πολλά χρήματα, αλλά το αποτέλεσμα είναι μηδενικό». Ως δήμαρχος, ο Γκαζμέντ επανεξελέγη με ευρεία πλειοψηφία το 2021 (61%), παρά τις επικρίσεις για την πολιτική μετριοπάθειας και συνεργασίας με τη σερβική κοινότητα του Σάμπατς, έτσι ώστε να αναπτυχθεί η καλλιέργεια φρούτων (φράουλες και βατόμουρα): «Ο κόσμος δεν θέλει να συνεχίσει έτσι. Θέλει καλύτερη ζωή, καλύτερη οικονομία και να αφήσει πίσω του τον πόλεμο. Για παράδειγμα, θέλαμε να κατασκευάσουμε ένα χιονοδρομικό κέντρο πάνω από την πόλη με την ιταλική εταιρεία Leitner. Μετά τη δολοφονία του πολιτικού Όλιβερ Ιβάνοβιτς στη Μιτρόβιτσα, οι επενδυτές αποσύρθηκαν».
Στην έξοδο της πόλης, στον δρόμο που οδηγεί προς τα φαράγγια της Ρουγκόβσκα, το πατριαρχείο του Πετς παραμένει η έδρα της σερβικής ορθόδοξης Εκκλησίας από τον 13ο αιώνα. Εδώ ενθρονίστηκε ο πατριάρχης Πορφύριος τον Φεβρουάριο του 2021, μολονότι εδρεύει μαζί με την εκκλησιαστική διοίκηση στο Βελιγράδι. Κοντά στο μοναστήρι, τα περισσότερα από τα ταπεινά πλινθόκτιστα σπίτια του χωριού Λιέβοσα είναι είτε κατεστραμμένα είτε εγκαταλελειμμένα. Από τους περίπου 200.000 ανθρώπους που εγκατέλειψαν το Κοσσυφοπέδιο μετά τον πόλεμο, στην πλειονότητά τους Σέρβοι και Ρομά, λίγοι επέστρεψαν. Ο αγρότης Μπόρισλαβ Κρέστιτς μένει εδώ με τη γυναίκα του, που κατάγεται από την Αλβανία, την πεθερά του και τα τρία παιδιά του. Οι μεικτοί γάμοι είναι πολύ σπάνιοι στο Κοσσυφοπέδιο. «Οι κοπέλες από τα χωριά μας φεύγουν για τη Σερβία», διηγείται ο Κρέστιτς. Η σύζυγός του Εντμόντα μάς λέει χαμογελώντας ότι «νιώθει καλά εδώ», αλλά λυπάται για τη μαζική φυγή των κατοίκων που αδειάζει την ύπαιθρο. Το σχολείο βρίσκεται σε απόσταση δέκα χιλιομέτρων, τα παιδιά δεν έχουν φίλους που να μένουν κοντά. «Δεν πιστεύω ότι θα μείνουν για να ζήσουν εδώ. Δεν υπάρχει προοπτική», λέει με λύπη ο σύζυγός της.
Στους πρόποδες του εθνικού πάρκου των Καταραμένων Ορέων (Prokletije), το μοναστήρι Βισόκι Ντετσάνι θα μπορούσε από μόνο του να διηγηθεί τη θυελλώδη ιστορία της περιοχής, της «παλαιάς Σερβίας» για πολλούς Σέρβους. Το μοναστήρι, που βρίσκεται στον κατάλογο των απειλούμενων μνημείων παγκόσμιας κληρονομιάς της Unesco καθώς ανήκει στα Μεσαιωνικά Μνημεία του Κοσσυφοπεδίου, είναι ένα από τα 24 ακόμη ενεργά μοναστήρια. Ο ναός του, που χτίστηκε τον 14ο αιώνα, υπήρξε το μεγαλύτερο θρησκευτικό κτίριο της Σερβίας. Όπως μας διηγείται ένας από τους μοναχούς που μένουν εκεί, η ειρωνεία είναι ότι, σε διάφορες περιόδους, το μοναστήρι προστάτευσαν από τη λεηλασία στρατεύματα που είχαν νικήσει τους Σέρβους. Οθωμανοί στρατιώτες ήταν εγκατεστημένοι για πολύ καιρό κατά την οθωμανική περίοδο, αλβανικές πολιτοφυλακές στρατολογήθηκαν για να το προστατεύσουν στα τέλη του 19ου αιώνα, καραμπινιέροι της φασιστικής Ιταλίας εμπόδισαν τους Αλβανούς να το καταστρέψουν μεταξύ 1941 και 1944. Αφού φιλοξένησε πρόσφυγες κατά τη διάρκεια του πολέμου στο Κοσσυφοπέδιο, προστατεύεται από το 1999 από στρατεύματα της KFOR, γεγονός που το προφύλαξε από τα πογκρόμ του 2004, κατά τη διάρκεια των οποίων οι Αλβανοί κατέστρεψαν γύρω στα τριάντα ορθόδοξα μνημεία.
Βρεθήκαμε στο εσωτερικό του μόνο αφού αποσπάσαμε ειδική άδεια και έχοντας περάσει από πολλά σημεία ελέγχου: «Η παρουσία αυτή είναι πάντα απαραίτητη», μας λέει ο μοναχός Πέταρ. «Έχουμε ζήσει αρκετές απόπειρες επίθεσης, κυρίως με εκτοξευτές χειροβομβίδων. Συνθήματα του Ισλαμικού Κράτους έχουν γραφτεί στο εξωτερικό τείχος. Τζιχαντιστές έχουν συλληφθεί με τα όπλα στα χέρια μπροστά στην είσοδο». Η πιο χειροπιαστή απειλή προέρχεται από τον Δήμο του Ντετσάνι και τη διεκδίκηση έκτασης 24 εκταρίων στη γύρω περιοχή. Η έκταση αυτή, εθνικοποιημένη μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο, ανήκει στο μοναστήρι, αποφάνθηκε το Συνταγματικό Δικαστήριο του Κοσσυφοπεδίου το 2016. Αλλά ο Δήμος και η κυβέρνηση αρνούνται να εκτελέσουν τη δικαστική απόφαση. Αντιμέτωπος με τις ερωτήσεις μας και ενώ μόλις είχε εκφράσει την ικανοποίησή του για τη βελτίωση της θέσης της χώρας του στις διεθνείς κατατάξεις σχετικά με τον σεβασμό στο κράτος δικαίου (56η θέση στον κατάλογο του World Justice Project), ο πρωθυπουργός Κούρτι δεν δίστασε να επικρίνει ανοικτά την απόφαση της ανώτατης δικαστικής αρχής της χώρας του…
Διάλογος μεταξύ σερβικών και αλβανικών ενώσεων
Στο κέντρο του Πρίζρεν, της δεύτερης μεγαλύτερης πόλης της χώρας, γειτνιάζουν τρία αξιοπρόσεκτα κτίρια: ένας καθολικός καθεδρικός ναός του 19ου αιώνα, το οθωμανικό τέμενος του Σινάν Πασά (17ος αιώνας) και ο ορθόδοξος ναός της Παρθένου της Λιέβισκα, θεμελιωμένος το 1306. Ο ναός αυτός, που ανακατασκευάστηκε μετά τη λεηλασία και την πυρπόλησή του το 2004, δεν έχει πια πιστούς: από τους περίπου 10.000 Σέρβους που κάποτε κατοικούσαν στην πόλη, έχουν απομείνει μόλις καμιά δεκαριά. Σε εθνική κλίμακα, οι Σέρβοι αντιπροσώπευαν το ένα τρίτο του πληθυσμού του Κοσσυφοπεδίου κατά την απογραφή του 1939, το 14,9% το 1981 και μάλλον λιγότερο από το 5% σήμερα (στην απογραφή του 2011 οι Σέρβοι απείχαν, ενώ η απογραφή του 2021 αναβλήθηκε). Διακόπτοντας την ιστορική παράδοση της εθνοτικής ποικιλομορφίας, η αλβανική κυριαρχία εδραιώνεται σε βάρος των υπόλοιπων κοινοτήτων. «Όλοι μιλούν για ενσωμάτωση, αλλά όταν θέλουμε να ασκήσουμε τα δικαιώματά μας, απλώς δεν γίνεται. Δεν μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε τη γλώσσα μας στο δικαστήριο, στο δημαρχείο ή στο αστυνομικό τμήμα», εξηγεί ο Φατίρ Μπερζάτι, δημοσιογράφος από την κοινότητα των Γκοράνι, Σλάβων μουσουλμάνων που ζουν στην περιοχή της οροσειράς Σαρ με τα πυκνά δάση. «Οι μικρές κοινότητες εξαφανίζονται ή αφομοιώνονται», επιβεβαιώνει ο Ραΐφ Αντέμι, ο Βόσνιος παρουσιαστής του Radio Astra στο χωριό Γκόρνιε Λιούμπινιε.
Μπροστά στο μικρό κτίριο όπου ιδρύθηκε η Λίγκα του Πρίζρεν το 1878, γύρω στους δεκαπέντε νεαρούς βγάζουν φωτογραφία με φόντο μια σημαία με το σύνθημα Shqipëri etnike («γηγενείς Αλβανοί»). Στο εσωτερικό του μουσείου, ένας χάρτης δείχνει τη «Μεγάλη Αλβανία» που οραματίζονταν τα μέλη της Λίγκας στα τέλη του 19ου αιώνα. Ο πρωθυπουργός του Κοσόβου δεν έχει εγκαταλείψει το σχέδιο. Όταν του θυμίζουμε πως «είχατε πει ότι θα ψηφίζατε υπέρ της ένωσης με την Αλβανία», απαντά χωρίς δισταγμό: «Ναι, το έχω πει, εάν γινόταν δημοψήφισμα. Έχουμε δύο ξεχωριστά κράτη, αλλά δεν είμαστε δύο διαφορετικά έθνη. Τα σύνορα Κοσσυφοπεδίου και Αλβανίας είναι τα σύνορα της Γιουγκοσλαβίας και της Σερβίας, επομένως δεν είναι κάτι στο οποίο είμαστε ιδιαίτερα αφοσιωμένοι». Εξάλλου, ο Κούρτι ψήφισε στις τελευταίες εκλογές στην Αλβανία, όπου το κόμμα του αντιπολιτεύεται τον σοσιαλιστή πρωθυπουργό Έντι Ράμα. «Οι Αλβανοί πρέπει να ενωθούν. Ο Αλμπίν (Κούρτι) θέλει το ίδιο πράγμα, αλλά εμείς έχουμε μια άλλη προσέγγιση για να το καταφέρουμε» (4), έχει δηλώσει για το θέμα ο επικεφαλής της αλβανικής κυβέρνησης, ο οποίος προωθεί μια ζώνη ελεύθερης κυκλοφορίας αγαθών και υπηρεσιών με τη Σερβία και τη Βόρεια Μακεδονία.
Οι εντάσεις των τελευταίων μηνών έχουν φτάσει μέχρι τα ορεινά χωριά, αλλά και τον θύλακα του Στρέπτσε. Στις 6 Ιανουαρίου, ημέρα των Χριστουγέννων για τους ορθόδοξους Σέρβους, μια ομάδα νεαρών που κρατούσαν ξερά κλαδιά βελανιδιάς («badnjak») για το παραδοσιακό ρεβεγιόν και μια σερβική σημαία δέχθηκαν δύο πυροβολισμούς από διερχόμενο αυτοκίνητο. «Με τραυμάτισε στο χέρι και έφυγε. Όλος ο κόσμος έπαθε σοκ», διηγείται ο Μίλος Στογιάνοβιτς, ο ένας από τους δύο τραυματίες, 21 ετών. «Είναι σκληρό, αλλά δίνουμε αγώνα για να μπορέσουμε να ζήσουμε εδώ». Ο δράστης των πυροβολισμών, που τέθηκε σε κατ’ οίκον περιορισμό, είναι μέλος των δυνάμεων ασφαλείας του Κοσσυφοπεδίου.
«Οι πυροβολισμοί αυτοί αμέσως έκαναν τους παλιούς εφιάλτες να επανεμφανιστούν», καταθέτει τη μαρτυρία της η Γιασμίνα Ζίβκοβιτς, της οποίας ο πατέρας εξαφανίστηκε τον Σεπτέμβριο του 1999. Η Ζίβκοβιτς συμμετέχει σε μια ένωση οικογενειών που συνεχίζουν να αναζητούν πληροφορίες για την τύχη των συγγενών τους, 23 χρόνια μετά το τέλος του πολέμου. 1.614 άνθρωποι θεωρούνται ακόμη αγνοούμενοι. Δίνοντας ένα σπάνιο παράδειγμα συνεργασίας, οι αλβανικές και οι σερβικές ενώσεις έχουν συντονιστεί εδώ και έξι χρόνια για να ασκήσουν αποτελεσματικότερη πίεση στις δύο κυβερνήσεις. «Καταλάβαμε ότι μαζί είμαστε πιο δυνατοί», εξηγεί ο Μπαϊράμ Τσερκινάι, διευθυντής αυτού του κέντρου υποστήριξης για τους αγνοούμενους. «Στην αρχή, ήταν πολύ δύσκολο. Μου είπαν: “Πώς μπορείς και συνεργάζεσαι με τους Σέρβους μετά από όσα μας έκαναν;”. Απάντησα ότι συνεργαζόμουν με όσους έχουν τον ίδιο πόνο. Ο πόλεμος δεν κάνει καλό σε κανέναν», επιμένει αυτός ο ογδοντάρης που είδε τον γιο του για τελευταία φορά τον Αύγουστο του 1998, λίγο πριν καταταγεί στον UCK. Ήδη ο παππούς του είχε σκοτωθεί στις μάχες του Δεύτερου Παγκοσμίου Πολέμου και ο προπάππους του, το 1912, στους Βαλκανικούς Πολέμους. «Ο φόβος παραμένει γιατί οι κυβερνήσεις δεν έχουν αναζητήσει όσα φέρνουν τους λαούς πιο κοντά», καταλήγει ο Τσερκινάι. «Αφού εμείς καταφέρνουμε να μιλήσουμε μεταξύ μας, θα έπρεπε να τα καταφέρνουν και οι κυβερνήσεις».
Philippe Descamps
Δημοσιογράφος
Ana Otašević
Σκηνοθέτης
μετάφραση: Χάρης Λογοθέτης
(1) (Σ.τ.Μ.) Κόσοβο είναι η διεθνής ονομασία της βαλκανικής αυτής χώρας, ενώ Κοσσυφοπέδιο η ελληνική. Στο κείμενο χρησιμοποιούνται εναλλακτικά και οι δύο.
(2) Αναλυτικές πληροφορίες στα άρθρα που είναι συγκεντρωμένα στον διαδικτυακό φάκελο «Vingt ans après, les plaies ouvertes du Kosovo», Μάρτιος 2019, www.monde-diplomatique.fr.
(3) Εκτός αντίθετης ένδειξης, όλα τα στοιχεία προέρχονται από τη Στατιστική Υπηρεσία Κοσόβου (ASK) και από τη Eurostat για τις συγκρίσεις, ask.rks-gov.net.
(4) TV Klan, Τίρανα, 17 Φεβρουαρίου 2023.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου