Ανατομία της αντιδραστικής ιδεολογίας

Μαρκ Λίλα

Ανατομία της αντιδραστικής ιδεολογίας

Θανάσης Γιαλκέτσης

Κυκλοφόρησε πρόσφατα και στη γλώσσα μας το βιβλίο του Μαρκ Λίλα «Ο ναυαγισμένος νους. Σχετικά με την πολιτική αντίδραση» (μετάφραση: Ελένη Κοτσυφού, πρόλογος-επιμέλεια: Κώστας Π. Αναγνωστόπουλος, Επίκεντρο 2020). Με το έργο του αυτό ο Αμερικανός στοχαστής, που είναι καθηγητής Ανθρωπιστικών Σπουδών στο Πανεπιστήμιο Κολούμπια, προσπαθεί να κατανοήσει και να αναλύσει τον τρόπο σκέψης της πολιτικής αντίδρασης.

Ο Λίλα σημειώνει τη διαφορά που χωρίζει τον πολιτικό συντηρητισμό από την αντιδραστική σκέψη. Ενώ οι συντηρητικοί αρκούνται συνήθως στη διατήρηση του status quo, στην αποτροπή των ριζικών ή επαναστατικών αλλαγών, η πολιτική αντίδραση μάχεται για να επαναφέρει ένα μυθοποιημένο ιδεώδες παρελθόν, υποκινούμενη από μια νοσταλγία για τη φανταστική «χρυσή εποχή» που χάθηκε. Η ακόλουθη συνέντευξη του Μαρκ Λίλα δημοσιεύτηκε στην ιταλική εφημερίδα «Corriere della Sera» τον Δεκέμβριο του 2016.

● Καθηγητή Λίλα, τι είναι αυτό που συνδέει τους αντιδραστικούς του Μεσαίωνα με εκείνους της σύγχρονης Αμερικής;

Στη βάση της αντιδραστικής ιδεολογίας υπάρχει η αξία της νοσταλγίας του παρελθόντος, η ιδέα ότι τάξη και δικαιοσύνη ανήκουν σε έναν περασμένο χρόνο, σε έναν ευτυχισμένο κόσμο που έχει κλαπεί. Είναι ένα συναίσθημα που το συναντάμε κυκλικά στην ιστορία της ανθρωπότητας. Η «Αινειάδα» του Βιργιλίου είναι ένα εξαιρετικό αντιδραστικό έργο, το οποίο θα έπρεπε να προκαλεί νοσταλγία για τις ρεπουμπλικανικές αρετές μετά την τραγωδία των εμφύλιων πολέμων. Ο αυτοκράτορας Αύγουστος σχεδίαζε μια προπαγανδιστική εκστρατεία για την περασμένη δόξα της Δημοκρατίας, την οποία αυτός υποστήριζε ότι είχε αναστηλώσει, και ήθελε να την κάνει με το πειστικό μέσο της ποίησης. Ακόμη και οι προτεστάντες, ενώ ήθελαν να είναι μεταρρυθμιστές, ήταν αντιδραστικοί: έθεταν τον στόχο να επιστρέψουν σε μιαν Εκκλησία των απαρχών.

● Ποια είναι η σχέση των αντιδραστικών με τις άλλες δυνάμεις, φιλελεύθερες ή συντηρητικές, της κοινωνίας;

Σύμφωνα με τους αντιδραστικούς υπάρχουν πάντοτε οι ένοχοι για την κλοπή του παρελθόντος. Είναι βέβαια οι μειονότητες αλλά και οι ελίτ, οι διανοούμενοι που έχουν διαφθείρει την κοινωνία. Υπάρχουν κυρίως δύο ομάδες: εκείνοι που εργάζονται για να αποκαταστήσουν το μεγαλείο του παρελθόντος – όπως οι τρομοκράτες του ISIS που θέλουν να επαναφέρουν το ισλαμικό κράτος και τη σαρία ή τα εθνικιστικά-λαϊκιστικά κινήματα που τείνουν να εξιδανικεύουν και να εξωραΐζουν τους περασμένους καιρούς. Σκεφτείτε τα φασιστικά κινήματα: ζουν το παρόν με την κρυσταλλωμένη και απρόσβλητη δόξα ενός κόσμου βασιζόμενου στις στρατιωτικές αρετές και στο αίμα.

● Τι είναι αυτό που προκαλεί την αντιδραστική κίνηση στην κοινωνία;

Αυτή επανεμφανίζεται στην ιστορία όταν οι άνθρωποι ζουν μια κατάσταση «εκτοπισμού». Πάρτε για παράδειγμα τη Γαλλική Επανάσταση, η οποία μέσα σε λίγα χρόνια σάρωσε μια «τάξη» που βασίλευε επί πολλούς αιώνες, ή τη Δημοκρατία της Βαϊμάρης. Πρόκειται για ιστορικά γεγονότα που κατέστρεψαν το παρελθόν, αφήνοντας κενά και αποπροσανατολισμούς με τις γνωστές συνέπειες. Σήμερα οι συνεχείς οικονομικές και κοινωνικές αλλαγές, που οφείλονται στην παγκοσμιοποίηση και την τεχνολογία, προκαλούν μια κατάσταση διαρκούς επανάστασης. Οι μεταναστεύσεις, που επαναπροσδιορίζουν διαρκώς τη σύγκρουση πολιτισμών, υπονομεύουν τη σταθερότητά μας.

● Οι Ηνωμένες Πολιτείες γεννιούνται από τις μεταναστεύσεις…

Στην πραγματικότητα είναι κυρίως ένα πρόσφατο φαινόμενο. Εχουμε αλλάξει την ιδέα μας για την Αμερική –μετατρέποντάς την σε ένα θέατρο μεταναστεύσεων– βασιζόμενοι σε όσα συνέβησαν στον 19ο και τον 20ό αιώνα. Η εικόνα των Ηνωμένων Πολιτειών ως έθνους-ουράνιου τόξου είναι καρπός οδυνηρών μαχών που διεξάγονται ακόμα. Η Αμερική υπήρξε επί μακρόν το έθνος του κινήματος του νατιβισμού και της δουλείας των μαύρων. Οι αλλαγές συνέβησαν υπερβολικά γρήγορα, αφήνοντας τα πρόσωπα σαστισμένα. Τα συντηρητικά μέσα επικοινωνίας, που είναι πολύ ενεργητικά στη χώρα, εργαλειοποίησαν όλα αυτά για να φοβίσουν τη μεσαία τάξη.

● Πώς αντέδρασαν οι φιλελεύθερες και προοδευτικές δυνάμεις;

Παραχωρώντας έδαφος σε μια μορφή ναρκισσισμού, η οποία απομάκρυνε τον φιλελευθερισμό από την ικανότητα να ενδιαφέρεται για τα κοινά προβλήματα και προκάλεσε έναν ηθικό πανικό και έναν ταυτοτικό πανικό για τα φύλα, τις φυλές, τις σεξουαλικές ταυτότητες, με αποτέλεσμα να μην αναδεικνύονται τα θεμελιώδη ζητήματα: για παράδειγμα, το ότι η νίκη στις εκλογές είναι η αναγκαία προϋπόθεση κάθε ρητορικής που θέλει να μετατραπεί σε αποτελεσματική πολιτική δράση. Η προεδρική ρητορική συγκρούεται με την πραγματικότητα ενός συστήματος που παραχωρεί σημαντική αυτονομία σε τοπικό επίπεδο και πάρα πολλές Πολιτείες ελέγχονται από τους Ρεπουμπλικανούς. Αναρωτιέμαι, επομένως: Τι είδους πολιτική στρατηγική είναι να επικεντρώνεις τις προσπάθειές σου σε νόμους που αφορούν τη ΛΟΑΤΚΙ κοινότητα ή τους Αφροαμερικανούς, όταν αυτά τα ίδια μέτρα μπορεί να απορριφθούν σε τοπικό επίπεδο από τις συντηρητικές κυβερνήσεις;

● Λέτε ότι υπάρχει μια ιεραρχία αξιών;

Οχι, καθόλου. Θέλω να πω ότι το αν ένα μαύρο παιδί συλλαμβάνεται από την αστυνομία και το μεταχειρίζονται άσχημα δεν είναι ζήτημα χρώματος του δέρματος, αλλά νομοθεσίας και πολιτικής. Η συζήτηση επικεντρώνεται στο αν συνέλαβαν το παιδί ως Αφροαμερικανό, ενώ θα έπρεπε να συζητάμε αν η αστυνομία έχει το δικαίωμα να το συλλάβει. Είναι σαφές ότι, αν το ζήτημα αντιμετωπιζόταν σε αυτό το επίπεδο, όλοι, συμπεριλαμβανόμενων των μαύρων, θα επωφελούνταν από τα αποτελέσματα. Οφείλουμε να εγκαταλείψουμε τη ρητορική της διαφορετικότητας και να υιοθετήσουμε εκείνη των βασικών δικαιωμάτων, να επινοήσουμε ξανά ένα κοινό όραμα για τη χώρα. Η Αριστερά θα πρέπει να πάψει να ασχολείται με τις ταυτότητες και να ξαναρχίσει να μιλάει για αλληλεγγύη.

● Δεν νομίζετε ότι ήταν πιο εύκολο να το κάνει στο παρελθόν, όταν η ευημερία και η θριαμβευτική αφήγηση του «αμερικανικού ονείρου» ήταν ενοποιητικές δυνάμεις;

Μολονότι το πλαίσιο φαίνεται να έχει αλλάξει, είναι αναγκαίο να συνεχίσουμε να αναζητούμε τα κοινά στοιχεία που δημιουργούν ευημερία για ένα λαό. Είναι ένα πρόβλημα πολιτικής στρατηγικής: από τη στιγμή που αρχίζεις να εστιάζεις στις διαφορές, κινδυνεύεις να χάσεις ψήφους. Δεν αρνούμαι ότι είναι ιστορικά ορθό να το κάνεις, αλλά πολιτικά είναι αυτοκτονικό. Οι εκλογείς σήμερα περιστοιχίζονται από ένα φίλτρο ανεπιθύμητων μηνυμάτων, τροφοδοτούμενο από την προπαγάνδα που έρχεται από το Fox News, από ιστότοπους και ραδιοφωνικούς σταθμούς της Δεξιάς.

● Το μήνυμα του Ομπάμα ήταν η ελπίδα, η αλλαγή…

Στην περίπτωσή του το μήνυμα της ελπίδας παρέμεινε μάλλον κενό. Και ξέρετε γιατί; Επειδή, αν το Κογκρέσο έχει ρεπουμπλικανική πλειοψηφία, ο πρόεδρος μπορεί να κάνει πολύ λίγα πράγματα. Γι’ αυτό επιμένω ότι οι φιλελεύθεροι πρέπει να αφήσουν την εμμονή τους για τον πρόεδρο και να επικεντρωθούν στην καταστροφή του Ρεπουμπλικανικού Κόμματος.

● Και ποιο ήταν τότε το μήνυμα του Τραμπ;

Η οργή. Ο Τραμπ αντιπροσωπεύει τέλεια το σημείο όπου βρίσκεται το έθνος αυτή τη στιγμή: αμάθεια, δυσαρέσκεια, υστερία. Αντανακλά τα χειρότερα χαρακτηριστικά των Αμερικανών σε αυτή την ιστορική φάση. Η νοσταλγία είναι πολύ πιο ισχυρή από την ελπίδα, επειδή δεν μπορεί να απογοητεύσει. Οι προοδευτικοί σκέφτονται και επεξεργάζονται οράματα για το μέλλον, οι αντιδραστικοί, αυτοεξόριστοι από τον χρόνο, αντιδρούν και αυτό τους αρκεί. Και έτσι δεν κάνουμε βήματα προόδου, αλλά ζούμε σε μιαν άθλια κατάσταση.

ΠΗΓΗ ΕΦΣΥΝ