17 Νοέμβρη 1973: Πολυτεχνείο. Από την καταστολή και την ένοπλη αντίσταση στις φοιτητικές κινητοποιήσεις και στη λαϊκή εξέγερση του Νοέμβρη (μέρος Γ')

Πηγή: http://www.politikokafeneio.com/















ΜΠΡΟΣΤΑ ΣΤΑ ΓΕΓΟΝΟΤΑ. ΤΟ ΞΕΣΠΑΣΜΑ ΤΟΥΣ

2.1. Μπροστά στα γεγονότα. Οι θέσεις μας.

Μετά τον Αύγουστο '73 η εσωτερική κατάσταση δυσκολεύει περισσότερο. Αρχίζουν να φαίνονται έντονα τα σημάδια της οικονομικής κρίσης. Φουντώνουν πολύ ο πληθωρισμός και η ακρίβεια. Οι εργάτες και υπάλληλοι βρίσκονται σε αναβρασμό, ετοιμάζονται να διεκδικήσουν αγωνιστικά, - και με απεργίες, - τα αιτήματά τους. Οπωσδήποτε, τώρα η εργατική τάξη και τα πλατιά στρώματα των εργαζόμενων αρχίζουν, με το ανέβασμα των διεκδικητικών τους αγώνων, να προωθούνται σταθερά στο προσκήνιο της αντιδικτατορικής πάλης. Παρόμοια διάθεση υπάρχει και στους αγρότες.

Με την έναρξη της νέας πανεπιστημιακής χρονιάς, βρίσκονται σε ιδιαίτερη έξαρση οι φοιτητικοί αγώνες. Σημειώνονται κινητοποιήσεις και απεργίες ή αποχές, κατά σχολές, έστω κι αν, καμιά φορά, τα αιτήματα των απεργών δεν είναι, στην πρώτη τους μορφή, εντελώς καθαρά. Η απεργία των σπουδαστών της Γεωπονικής, λογουχάρη, (Οχτώβρης 1973), ξεσπάει σαν αντίθεση επαγγελματική. Αλλά, γρήγορα, το συνεπές ΦΚ βοηθάει για το σωστό προσανατολισμό της. Οι σπουδαστές του Πολυτεχνείου τους γράφουν, σε μήνυμά τους:

«Το πρόβλημα που διεκδικείτε σεις, οι φοιτητές της Γεωπονικής, είναι και δικό μας πρόβλημα. Και δεν οφείλεται σε καμιά διαμάχη επαγγελμάτων, αλλά στη γενικότερη κατάσταση της οικονομίας». Ταυτόχρονα, έχει ανέβει η οργανωτικότητα του ΦΚ. Οι εκλεγμένες από γενικές συνελεύσεις φοιτητικές επιτροπές έχουν αναδειχτεί πραγματικοί φορείς, εκφραστές του ΦΚ. Ανεβαίνει η επιρροή της ΚΝΕ και της Α/Ε, μέσα στο ΦΚ, ενώ υποχωρεί η επίδραση των αποστατών - αναθεωρητών και του «Ρήγα Φεραίου» (ΡΦ), εξαιτίας της συμβιβαστικής γραμμής τους στο χουντομαρκεζινικό ελιγμό. Παίρνέι όμως μεγαλύτερες διαστάσεις ο αριστερίστικος κίνδυνος.

Μέσα στις συνθήκες της χουντομαρκεζινικής «φιλελευθεροποίησης», που συναντάει την αυξανόμενη αντίθεση του λαού και της πλειοψηφίας του πολιτικού κόσμου, οι αγωνιστικές διαθέσεις του λαού και της νεολαίας και οι κινητοποιήσεις τους παίρνουν σαφή αντιδικτατορικό χαρακτήρα και περιεχόμενο. Κάτι νέο κυοφορείται.

Σ' αυτές τις συνθήκες η θέση του Κόμματος, τονίζει σωστά, τη σημασία της αποφασιστικής ανάπτυξης των διεκδικητικών αγώνων της εργατικής τάξης, των εργαζόμενων, της νεολαίας, των φοιτητών, μέσα στα γενικά πλαίσια της ανάπτυξης της αντιχουντικής πάλης, για την ανατροπή της δικτατορίας. Επισημαίνει την ανάγκη της αξιοποίησης, προς αυτή την κατεύθυνση, κάθε νόμιμης δυνατότητας. Την ανάγκη της οργάνωσης και κλιμάκωσης των λαϊκών κινητοποιήσεων. Ιδιαίτερα στο φοιτητικό χώρο, όπου εκδηλώνεται έντονα ο αριστερίστικος κίνδυνος, το Κόμμα, - με βάση και την αρνητική πείρα από τη δεύτερη κατάληψη της Νομικής, - επιμένει περισσότερο στην περιφρούρηση των μορφών πάλης, στην καλή οργάνωση και τη σωστή κλιμάκωση των αγώνων. Θέση σωστή, αλλά, οπωσδήποτε, όχι πλήρης, αφού δεν συμπληρωνόταν με συγκεκριμένες οδηγίες για αντιμετώπιση έκτακτων καταστάσεων, είτε αυθόρμητων ή μισοαυθόρμητων λαϊκών ξεσπασμάτων και αγώνων. Αρχές φθινόπωρου του '73 υπήρχαν, λογουχάρη, πληροφορίες για τη σύγκρουση Ιωαννίδη με Παπαδόπουλο και την πιθανότητα πραξικοπήματος. Τέτοια προοπτική αντικειμενικά δημιουργούνταν, είτε από ξεχωριστές, - φοιτητικές ή άλλες, - είτε από γενικότερες εκδηλώσεις, που θα έπαιρναν παλλαϊκό χαρακτήρα. Και πολύ περισσότερο, δεν είχε γίνει η ανάλογη οργανωτική προετοιμασία γι' αυτό το σκοπό.

Μέσα σ' αυτά τα πλαίσια της κομματικής γραμμής διατύπωνε και η ΚΝΕ τις θέσεις της. Τις επεξεργαζόταν πιο συγκεκριμένα, - γενικά σωστά και ικανοποιητικά, - για το χώρο της. Σωστές, ειδικότερα, ήταν οι γενικές κατευθύνσεις πού προσπαθούσε να περάσει στο ΦΚ. Αυτό φαίνεται και από τα υλικά της Γ’ Συνόδου, που είχε προηγηθεί, και οι αποφάσεις της δίνουν, στην περίοδο αυτή, την κατεύθυνση. Σε προκήρυξή του, επίσης, το ΚΣ της ΚΝΕ στα τέλη Οχτώβρη, που δημοσιεύτηκε στον «Οδηγητή», συγκεκριμενοποιεί τους στόχους των αγώνων των φοιτητών στη νέα πανεπιστημιακή χρονιά. Γράφει, ανάμεσα σε άλλα: «Νέοι και νέες ενωθείτε, οργανωθείτε, αγωνιστείτε για την ανατροπή της δικτατορίας, για μιά νέα δημοκρατία, για την ειρήνη, για το σοσιαλισμό... Φοιτητές, σπουδαστές τεχνικών και επαγγελματικών σχολών, μαθητές. Οι πλούσιες και μεγαλειώδεις αγωνιστικές σας κινητοποιήσεις πέρυσι, που τόσο καταθορύβησαν τη φασιστική χούντα και τους πάτρωνές της, και η μάχη του ΟΧΙ, που έδωσε ο λαός μας και η νεολαία του, αποτελούν τις καλύτερες εγγυήσεις ότι ο αγώνας σας για την ικανοποίηση των ζωτικών σας αιτημάτων θα συνεχιστεί πιο ρωμαλέος, καλύτερα οργανωμένος, με μεγαλύτερη συνοχή και αποφασιστικότητα. Σ' αυτόν σας τον αγώνα οι δυνάμεις του συμβιβασμού, της ηττοπάθειας, της εφησύχασης, της διάσπασης, της κάθε είδους υπονόμευσης, και κάθε προβοκάτορας, πρέπει να συντριβούν στη γρανιτένια ενότητά σας, στις συσπειρωμένες δυνάμεις σας γύρω από τα καυτά και κοινά ζητήματά σας και τους συνεπείς εκφραστές σας. Το κλειδί για την επιτυχία του αγώνα σας βρίσκεται στη σωστή σύνδεση και το συντονισμό με τον ασταμάτητο αγώνα, που διεξάγει η εργατική νεολαία και όλος ο λαός μας με επικεφαλής την εργατική τάξη και το κόμμα της, το ΚΚΕ». Και παραπέρα τους καλούσε να παλέψουν για τα παρακάτω συγκεκριμένα αιτήματα: «Για τον εκδημοκρατισμό και εκσυγχρονισμό της παιδείας. Για την ελεύθερη λειτουργία και αυτοτέλεια των Ανώτατων Εκπαιδευτικών Ιδρυμάτων και την κατάργηση του φασιστικού νόμου 180. Για ακαδημαϊκές και συνδικαλιστικές ελευθερίες και την κατάργηση του φασιστικού νόμου 93 και του «Σπουδαστικού» της Ασφάλειας. Για την κατάργηση των αντιδραστικών κανονισμών στα Γυμνάσια και τις Σχολές. Για την κατάργηση των φασιστικών νόμων 720 και 1374 και την επιστροφή όλων των στρατευμένων φοιτητών στα μαθήματά τους. Για την επαναφορά των διωχθέντων για πολιτικούς λόγους φοιτητών στις σπουδές τους. Για την ουσιαστική δωρεάν παιδεία, με την αύξηση των κονδυλίων για την παιδεία σε 16% και την κατάργηση του ιδιωτικού τομέα, και άμεσα των ιδιωτικών τεχνικών και επαγγελματικών σχολών. Για μείωση της στρατιωτικής θητείας σε 12 μήνες». Και κατάληγε με τα συνθήματα: «Ζήτω η αδούλωτη σπουδάζουσα και μαθητική νεολαία. Κάτω η προεδρική δικτατορία. Ζήτω η Νέα Δημοκρατία».

Φαίνεται, δηλαδή καθαρά η σωστή, γενικά, μελέτη των συγκεκριμένων αιτημάτων που προβάλλονταν και ότι αυτά, κατά σωστό τρόπο, εντάσσονταν μέσα στα πλαίσια της πάλης για την ανατροπή της δικτατορίας. Ωστόσο, η αδυναμία της πρόβλεψης των μορφών, που μπορεί να πάρει αυτή η πάλη, υπήρχε στην επεξεργασία και της γραμμής της ΚΝΕ. Αντίθετα, με υπερβολικό τρόπο, τονιζόταν (πράγμα που γενικά ήταν σωστό) ότι θα έπρεπε να αποφευχθούν οι περιπτώσεις ξεκομμένων ενεργειών του ΦΚ, - και ειδικά με τη μορφή κατάληψης κτιρίων, - κάτω από την επίδραση των αυθόρμητων και αριστερίστικων στοιχείων. Αυτό όμως είχε και την αρνητική του πλευρά, γιατί περιόριζε σε λειψό, καθολικά απορριπτικό προσανατολισμό στην αντιμετώπισή τους. Τονιζόταν (σωστά): Όχι απρογραμμάτιστες ενέργειες, όχι καταλήψεις. Δεν γινόταν όμως επεξεργασία συγκεκριμένων μεθόδων για την θετική παρέμβασή μας σ' οποιαδήποτε τέτοια ξεκομμένη ενέργεια, για την εξέλιξή της μέσα στα σωστά πλαίσια της ανάπτυξης της γενικότερης αντιχουντικής πάλης. Στην έλλειψη αυτή συντελούσε και κάποια υπερτίμηση των δυνάμεών μας μέσα στο ΦΚ. Κι ακόμα το ότι και η ΚΝΕ, στην περίοδο εκείνη, ήταν υπερβολικά απορροφημένη στην οργάνωση και αποκέντρωση των δυνάμεών της και των μηχανισμών της, προσπάθεια γενικά σωστή, που όμως, στη δοσμένη στιγμή, ήρθε σε μιά κάποια διάσταση με τις ανάγκες του μαζικού ΦΚ.

Τη γραμμή αυτή την εφάρμοζαν γενικά σωστά οι μαζικοί φορείς, που βρίσκονταν κάτω από την καθοδήγηση και την επιρροή της ΚΝΕ, ειδικά η Α/Ε, οι Τοπικοί Σύλλογοι (ΤΣ) και το διασχολικό όργανο των εκλεγμένων, την περασμένη χρονιά, επιτροπών κατά σχολές. Λογουχάρη, σε κείμενο που αυτό το διασχολικό κυκλοφόρησε, τέλη Οχτώβρη 1973 και το έστειλε στον Τύπο με την απαίτηση «να δημοσιευτεί χωρίς περικοπές», γράφει: «Οι επιτροπές, οι εκλεγμένες από τις περσινές συνελεύσεις και συγκεντρώσεις όλων των σχολών της Αθήνας, εκφράζοντας την αγωνιστική ενότητα του φοιτητικού κόσμου, που σφυρηλατήθηκε μέσα στους περσινούς αγώνες του, προβάλλουμε τα άμεσα αιτήματα... Οι φοιτητές σαν κοινωνική ομάδα δεν είναι ανεξάρτητοι από την υπόλοιπη κοινωνία... Η παιδεία είναι αναπόσπαστο. κομμάτι του παραγωγικού μηχανισμού... Τα συγκεκριμένα φοιτητικά προβλήματα και η αδυναμία επίλυσής τους ωθούν το φοιτητικό κίνημα σε πολιτικό και κοινωνικό προβληματισμό... Ο αγώνας για τη λύση των προβλημάτων μας και ο αγώνας για τη λύση του γενικότερου κοινωνικού και πολιτικού προβλήματος είναι κοινός...». Σε συνέχεια διακηρύσσει τα συγκεκριμένα φοιτητικά αιτήματα και τον τρόπο που πρέπει να διεξαχτούν οι φοιτητικές εκλογές για να είναι ελεύθερες. Και καταλήγει: «Καταγγέλλλοντας τις περσινές εκλογές, διακηρύσσσουμε τη σταθερή μας απόφαση, να μην ανεχτούμε τις περσινές διαδικασίες εκλογών βίας και νοθείας. Ο φοιτητικός κόσμος είναι αποφασισμένος να εντείνει τους αγώνες του για όλα τα παραπάνω αιτήματα». Επίσης, η Α/Ε, σε προκήρυξή της καταλήγει με τα συνθήματα: Κάτω η χούντα. Ζήτω η λαϊκή κυριαρχία. Τα κείμενα δείχνουν ότι και οι μαζικοί φορείς του συνεπούς ΦΚ σωστά, γενικά, αντιμετώπιζαν σ' εκείνη την περίοδο την ανάπτυξη της πάλης των φοιτητών, μέσα στα πλαίσια της αντιμετώπισης και των γενικότερων προσπαθειών για εξαπάτηση με τη «φιλελευθεροποίηση». Δείχνουν επίσης και την ύπαρξη κάποιου συντονισμού δράσης του ΦΚ και των μαζικών φορέων. Ωστόσο, ούτε απ' αυτούς υπήρξε συγκεκριμένη προετοιμασία για την αντιμετώπιση έκτακτων καταστάσεων.

2.2. Διαμόρφωση ατμόσφαιρας ξεσηκωμού

Τις τελευταίες μέρες του Οχτώβρη και ιδίως το πρώτο δεκαπενθήμερο του Νοέμβρη (ως τις 14 Νοέμβρη) κυλάνε σα χιονοστιβάδα σημαντικά γεγονότα, μαχητικές κινητοποιήσεις, που δημιουργούν αναμφισβήτητα, γενικότερο κλίμα ξεσηκωμού. Στην ατμόσφαιρα των ημερών εκείνων υπάρχει έντονα η αίσθηση ότι κάτι πιο ουσιαστικό θα ξεσπάσει.

Στις 28 Οχτώβρη η επέτειος γιορτάζεται με μαχητικές εκδηλώσεις. Στις 4 του Νοέμβρη, Κυριακή, στο μνημόσυνο του Γ. Παπανδρέου οργανώνεται παλλαϊκή αντιδικτατορική εκδήλωση. Ο λαός έρχεται σε ανοιχτή αντιπαράθεση με την αστυνομία, χρησιμοποιεί ακόμα και οδοφράγματα , και τα συνθήματα "Κάτω η χούντα", "Δημοκρατία" κ.λ.π. Η κατάσταση γίνεται κιόλας εκρηκτική. Στις 8 του Νοέμβρη, στη δίκη των 17 συλληφθέντων, γίνεται μεγάλη συγκέντρωση με μαχητικά συνθήματα (τα παραπάνω, και: "Φτάνει η δικτατορία", "0 φασισμός δε θα περάσει", "Κάτω ο Παπαδόπουλος", "Να παραιτηθεί η κυβέρνηση Μαρκεζίνη", "Λευτεριά στους κρατούμενους"). Νέες μανιασμένες επιθέσεις της αστυνομίας και συλλήψεις. Όλα δείχνουν ότι οι εξελίξεις θα είναι ραγδαίες.

Τα γεγονότα εξελίσσονται πραγματικά ραγδαία, πρωτ' απ' όλα μέσα στο φοιτητικό χώρο. Να μερικά απ' αυτά:

Από την 1 Νοέμβρη: Συνεχίζεται, γιά δεύτερο 15θήμερο, η απεργία Γεωπονικής. Συμπαράσταση του Πολυτεχνείου. Εκλέγουν επιτροπή σε συγκέντρωση και στη Βιομηχανική. Συγκεντρώσεις στο Πανεπιστήμιο, και χωρίς την άδεια πρυτανικών αρχών. Οι κυβερνητικοί επίτροποι πιέζουν γιά διώξεις. Συγκέντρωση πολλών φοιτητών στη Φυσικομαθηματική. Συγκεντρώσεις διαμαρτυρίας στη Θεσσαλονίκη.

2 του Νοέμβρη: Η χούντα αναγκάζεται να κάνει ελιγμό. Δηλώσεις του Σιφναίου, ότι θα γίνουν "ελεύθερες εκλογές" στα Πανεπιστήμια μετά τις βουλευτικές εκλογές, ότι κάνει δεκτά επιμέρους αιτήματα και την επαναφορά των στρατευθέντων την άνοιξη φοιτητών. Υπόσχεται γιά αργότερα και άλλα μέτρα, με σκοπό "να εξαλειφτούν λυπηρά κατάλοιπα του πρόσφατου παρελθόντος".

Οι φοιτητές δεν ξεγελιώνται από τον ελιγμό. Το συνεπές ΦΚ αντιπαραθέτει την αγωνιστική του απόφαση να διεκδικήσει άμεσες εκλογές σε όλες τις σχολές της Αθήνας. Ο ελιγμός δηλαδή της χούντας φέρΥει αντίθετα αποτελέσματα. Αντιμετωπίστηκε όχι σαν απόδειξη "φιλελευθεροποίησης", αλλά σα νίκη του Φ Κ και έφερε μεγάλο ενθουσιασμό. Αλλωστε, η δημαγωγία του ελιγμού συνοδεύεται με νέες διώξεις και τρομοκρατικές ενέργειες. Παραπομπή στο Πειθαρχικό, φοιτητών Νομικής και Ιατρικής. Συλλήψεις καταγγέλλουν σε συγκέντρωσή τους οι φοιτητές της Θεσσαλονίκης. Συλλήψεις, παρακολουθήσεις, προσκλήσεις σε ανακρίσεις, καταγγέλλουν διάφοροι ΤΣ. Γι' αυτό οι φοιτητικοί ΤΣ, σε κοινή ανακοίνωσή τους, καταγγέλλουν τον ελιγμό των φοιτητικών εκλογών, ζητούν την αναθεώρηση του σχετικού διατάγματος, γιά να γίνουν πραγματικά ελεύθερες, και άμεσα, οι εκλογές. Και καταλήγουν σε γενικότερο συμπέρασμα, ότι με το διορισμό της μεταμφιεσμένης χουντικής κυβέρνησης Μαρκεζίνη, τίποτα δεν άλλαξε στο δικτατορικό καθεστώς της εξαετίας.

Η βδομάδα 7-14 Νοέμβρη σημειώνεται με παραπέρα άνοδο των αγώνων. Στις 7 Νοέμβρη συγκέντρωση αγρονομοτοπογράφων και χημικών μηχανικών στο Πολυτεχνείο που διακηρύσσουν και πάλι τα αιτήματα του ΦΚ και αποφασίζουν διενέργεια των εκλογών στις 27 Νοέμβρη. Στις 8-Ι2 Νοέμβρη, 1.500 περίπου φοιτητές Ιατρικής κάνουν μαχητική συγκέντρωση στο Γουδί.

Με αγωνιστική ενότητα, κάνουν μαχητική συγκέντρωση 600 φοιτητές στην Πάτρα.Οι φοιτητές της Γεωπονικής, με συγκέντρωσή τους, αποφασίζουν τη συνέχιση της αποχής. Εξαναγκάζονται σε παραιτήσεις και τα διορισμένα συμβούλια στην Οδοντιατρική και στην Πάντειο. Διαμαρτύρονται οι σπουδαστές της Σχολής Υπομηχανικών γιά την απαγόρευση συγκέντρωσής τους από τη Διεύθυνση. Συγκεντρώσεις των Σχολών Πολιτικών Μηχανικών και Αρχιτεκτόνων με τα ίδια αιτήματα, όπου ζητούν να γίνουν αρχαιρεσίες ως τις 15 Δεκέμβρη. Τα ίδια και στη Βιομηχανική και σε όλες σχεδόν τις σχολές και τα πανεπιστήμια της χώρας. Κυκλοφορούν νέα κοινή ανακοίνωσή τους οι ΤΣ με τα φοιτητικά και γενικότερα αιτήματα. Η κυβέρνηση αναγκάζεται να αποβάλλει το προσωπείο, κινητοποιεί πιό έντονα το μηχανισμό της βίας και τρομοκρατίας, διατάζει κλείσιμο Πανεπιστημίου και Γεωπονικής. Δεν καταφέρνουν όμως να εκφοβίσουν τα μέτρα αυτά. Η ανοιχτή σύγκρουση του φοιτητικού κόσμου με τη χουντομαρκεζινική κυβέρνηση περνάει πιά στην κορύφωσή της.

Στις εκδηλώσεις αυτές (μεγάλες συγκεντρώσεις στις 8 Νοέμβρη) πέφτει και πάλι το σύνθημα της κατάληψης κτιρίων. Είναι φανερό ότι η χούντα, απορροφημένη με την προσπάθειά της να πείσει τον πολιτικό κόσμο να δείξει θετική στάση ή, τουλάχιστον, στάση ανοχής στο πείραμά της των βουλευτικών "εκλογών", ελπίζοντας πως αυτό θα επιδράσει και στη μείωση της έντασης των φοιτητικών αγώνων, υποτίμησε τον κίνδυνο από τη θυελλώδη ανάπτυξη του ΦΚ και την προώθηση του συνθήματος γιά άμεση διενέργεια των φοιτητικών εκλογών. Τον συνειδητοποιεί με κάποια καθυστέρηση. Και στις 13 Νοέμβρη επιχειρεί νέο ελιγμό, αλλά και απόπειρα εκβιασμού - εκφοβισμού. Την Τρίτη, 13 Νοέμβρη, ο υπουργός Παιδείας Σιφναίος έρχεται στο Πολυτεχνείο, όπου προσπαθεί να πείσει τις επιτροπές αγώνα των 5 σχολών του Πολυτεχνείου, σε κοινή συνεδρίαση με τη σύγκλητο, να μην επιμένουν να ζητάνε φοιτητικές εκλογές πριν από τις βουλευτικές, γιατί αυτό επιβάλλουν "εθνικοί λόγοι". Πιό συγκεκριμένα, προσπάθησε να εκφοβίσει - εκβιάσει: "Το νομοσχέδιο", είπε, "γιά τον τρόπο και χρόνο διεξαγωγής των φοιτητικών εκλογών, το έχω στην τσέπη. Η δέχεστε αυτό, ή ο κίνδυνος αιματοχυσίας, - αν ξεσπάσουν διαδηλώσεις και απεργίες - είναι άμεσος".

Φυσικά, το ΦΚ δεν υποχώρησε. Αλλά και δεν μελέτησε τη μεθόδευση, από κείνη τη στιγμή, - που ήταν πιά στιγμή κορύφωσης της σύγκρουσης, - των παραπέρα εκδηλώσεων και ενεργειών. Δεν έκανε την κατάλληλη οργανωτικοτεχνική προετοιμασία.

Οι θέσεις των διάφορων πολιτικών δυνάμεων μπροστά στα γεγονότα που επέρχονταν, είχαν αναπτυχθεί όλες αυτές τις μέρες. Εκδηλώθηκαν όμως ξανά, συγκεκριμένα, στις μεγάλες συγκεντρώσεις που γίνονται πιά το πρώτο μισό της μέρας της Τετάρτης 14 του Νοέμβρη, ακριβώς πριν από την κατάληψη, που άρχισε μετά το μεσημέρι. Την Τετάρτη το πρωί γίνεται παμπολυτεχνειακή συγκέντρωση στην αυλή του Πολυτεχνείου, σα μέσο πίεσης στη Σύγκλητο, γιά να δόσει και τυπικά την άδεια γιά γενικές συνελεύσεις που είχαν οριστεί γιά το μεσημέρι. Την ίδια ώρα γινόταν συνεδρίαση των επιτροπών των πέντε σχολών γιά να συζητηθεί κοινή πρόταση, που θα κατέβαινε στις γενικές συνελεύσεις. Τις ίδιες ώρες γίνεται παμφοιτητική συγκέντρωση στη Νομική, γιά να καθοριστεί η στάση των φοιτητών, μετά την άρνηση. του Σιφναίου ν' αναθεωρήσει το διάταγμα γιά τις φοιτητικές εκλογές. Στις συγκεντρώσεις αυτές ξαναφάνηκαν οι διαφορές στη στάση των διάφορων πολιτικών τάσεων, διαφορές που συνδέονταν άμεσα με τη διαφορετική πολιτική εκτίμηση της χουντομαρκεζινικής "φιλελευθεροποίησης".

Ο ρφ υποστήριζε: Οι φοιτητές δεν έχουν αυτή τη στιγμή διάθεση γιά αγώνα που θα τους φέρει σε αντιπαράθεση με τον Μαρκεζίνη. Πρέπει να εξαντλήσουμε την "καλή θέληση" του Παπαδόπουλου γιά αλλαγή και να μη δημιουργούμε καταστάσεις ανασχετικές αυτής της "θετικής πορείας". Γι' αυτό και πρότεινε: Να περιμένουμε να εκδοθεί πρώτα το νομοσχέδιο γιά τις φοιτητικές εκλογές και ύστερα να συζητηθεί η αντιμετώπισή του, αν θα γίνει δεκτό ή όχι.

Οι αριστεριστές (η θέση τους κύρια εκφραζόταν από την ΑΑΣΠΕ και από ορισμένους ανοργάνωτους συνδικαλιστές στους ΤΣ και σε ορισμένες συνελεύσεις του Πανεπιστημίου): Δεν υπάρχει ούτε η ελάχιστη δυνατότητα αξιοποίησης των συνθηκών που δημιουργεί η "φιλελευθεροποίηση". Κατάγγελναν γενικά και αόριστα, τη "μεταμφίεση του καθεστώτος σε κοινοβουλευτική δικτατορία", έρριχναν γενικά συνθήματα γιά λαϊκούς αγώνες. Και καταδίκαζαν, με την πλήρη άρνηση εκμετάλλευσης κάθε νόμιμης δυνατότητας, σε αδράνεια το ΦΚ. Αρνιώνταν πλήρως τις φοιτητικές εκλογές, τις αντιμετώπιζαν με περιφρόνηση, βρίζοντας τους "ρεφορμιστές", που έπεσαν στο δόλωμα της αντίδρασης.

Οι άλλες πολιτικές τάσεις δεν είχαν εκπροσώπηση μέσα στο ΦΚ. Γενικά, όπως ειπώθηκε, αντιτάσσονταν στον ελιγμό της χούντας. Μιλούσαν με "συμπάθεια" γιά το ΦΚ, διακήρυσσαν πως ήταν στο πλευρό του, συμπαραστάθηκαν στην περίπτωση της δίκης των 17 φοιτητών. Αλλά ταυτόχρονα διαμηνούσαν στους φοιτητές να περιμένουν, ώσπου να ανακοινωθούν και τα άλλα μέτρα του Μαρκεζίνη (ήταν να μιλήσει το Σάββατο 18 Νοέμβρη).

Η μόνη σωστή, ρεαλιστική και αγωνιστική γραμμή δινόταν από το Κόμμα και την ΚΝΕ, μέσω των εκπροσώπων τους στους μαζικούς φορείς, Α/Ε, ΤΣ και εκλεγμένες επιτροπές. Εκτιμώντας το χαρακτήρα της κυβέρνησης Μαρκεζίνη και το ανεβασμένο επίπεδο αγωνιστικής διάθεσης, πρότειναν άμεση απάντηση στην προσπάθεια της κυβέρνησης γιά αναβολή των εκλογών με ενεργητική αποχή γιά τη μη δημοσίευση του χουντομαρκεζινικού νόμου γιά τις εκλογές και με συγκεκριμένα μέτρα: Εκλογές εφορευτικών επιτροπών και προκήρυξη εκλογών γιά τις πρώτες μέρες του Δεκέμβρη, που θα γίνονταν ανεξάρτητα από τη στάση του υπουργείου Παιδείας. Στο Πολυτεχνείο, όπου η γραμμή αυτή συζητήθηκε πιό συγκεκριμένα, υπερψηφίστηκε. Οι εκπρόσωποι του ρφ και εκεί όπου αυτός είχε σημαντική δύναμη, απομονώθηκαν. Η γραμμή αυτή ήταν οπωσδήποτε σωστή, εντασσόταν στα πλαίσια της γραμμής ΚΝΕ και Α/Ε, όπως αυτή εκτέθηκε και προηγούμενα. Δεν ήταν όμως πλήρης, γιά εκείνες τις στιγμές ιδιαίτερα. Εχει λεχθεί πως η γραμμή της ΚΝΕ δεν είχε από πριν επεξεργαστεί τρόπο αντιμετώπισης έκτακτων καταστάσεων, εξάρσεων του αγώνα. Αυτό δεν έγινε και από πς επιτόπου καθοδηγήσεις ΚΝΕ και Α/Ε στις σχολές, ούτε αυτή τη στιγμή, που χαραζόταν μιά τέτια αγωνιστική προοπτική. Δεν κατανοήθηκε η ανάγκη σύνδεσης, - συγκεκριμένα πιά, - με το άλλο κίνημα της νεολαίας και γενικότερα με το εργατικό και το λαϊκό κίνημα. Εγινε, από τα πράγματα, φανερή μιά αβανγκαρντιστική αντίληψη (όχι βέβαια συνειδητή) γιά την "πρωτοπορία" του ΦΚ. (Σε έναν ορισμένο βαθμό, τα γεγονότα στην Ταϋλάνδη είχαν επίσης δόσει ώθηση σε μιά τέτια αντίληψη. Και δεν πάρθηκαν μέτρα γιά την άμεση ενημέρωση της καθοδήγησης (Γραφείο Σπουδάζουσας και Γραφείο του ΚΣ της ΚΝΕ) κι η εξασφάλιση μόνιμης σύνδεσης μπροστά στις ραγδαίες εξελίξεις που έπρεπε να αναμένονται. Υπερτιμήθηκαν οι οργανωμένες δυνατότητες του συνεπούς ΦΚ, ενώ υποτιμήθηκαν οι κίνδυνοι από τις αριστερίστικες απόψεις και την πιθανότητα να επηρεάσουν, με άκαιρα συνθήματα, την εξέλιξη των γεγονότων.

Ούτε το Γραφείο Σπουδάζουσας και το Γραφείο του ΚΣ της ΚΝΕ προσπάθησαν εκείνη τη στιγμή να αποκτήσουν άμεση γνώση της συγκεκριμένης κατάστασης, που, σε μεγάλο βαθμό, δεν είχαν αντιληφθεί το πώς διαμορφωνόταν. Και φυσικά, ούτε το Γραφείο Κλιμακίου της ΚΕ και το Γραφείο της ΚΟΑ μπόρεσαν να είναι ενήμερα γι' αυτές τις εξελίξεις. Οι αδυναμίες αυτές έπαιξαν, αναμφισβήτητα, σοβαρό ρόλο στον τρόπο που αντιμετωπίστηκαν παραπέρα τα γεγονότα, που σε λίγες ώρες από το απόγευμα της Τετάρτης 14 του Νοέμβρη, εξελίσσονταν πιά ραγδαία και, σ' ένα μεγάλο βαθμό, απρόβλεπτα.

2.3. Το ξεκίνημα γιά την κατάληψη

Ολα δείχνουν πως το ξεκίνημα γιά την κατάληψη δεν αποτέλεσε συγκεκριμένο, προμελετημένο σχέδιο καμιάς πολιτικής παράταξης, ούτε των αριστεριστών. Τετάρτη μεσημέρι άρχισαν στο Πολυτεχνείο γενικές συνελεύσεις. Στο προαύλιο συνεχιζόταν συγκέντρωση εκατοντάδων φοιτητών που φώναζαν αντιδικτατορικά συνθήματα. Η αστυνομία είχε περισφίξει το Πολυτεχνείο.

Σπουδαστές τους επιτίθενται, πετώντας νεράντζια. Στο Πανεπιστήμιο συνεχίζεται η παμφοιτητική συγκέντρωση (στη Νομική). Κάποιος πετάει την είδηση ότι στο Πολυτεχνείο γίνονται γεγονότα και καλεί όλους να πάνε εκεί. Τα στελέχή της Α/Ε (ακολουθώντας τη γραμμή αποφυγής απρογραμμάτιστων ενεργειών) αντιτάσσονται και, γιά μιά στιγμή, καταφέρνουν να συνεχιστεί η συγκέντρωση. Αλλά, σε λίγο, και άλλος (γνωστός αριστεριστής, τώρα) ξαναρίχνει, με "δραματικό" τρόπο το σύνθημα, λέγοντας πως η αστυνομία χτυπάει τους σπουδαστές του Πολυτεχνείου, και ζητάει η συνέλευση να πάρει θέση.

Στελέχη της Α/Ε ανησυχούν. Ξεκινούν αρκετές εκατοντάδες φοιτητών γιά το Πολυτεχνείο, μαζί τους γνωστά συνδικαλιστικά στελέχη της Α/Ε. Από τον ίδιο τον τρόπο που έγινε το ξεκίνημα, είναι φανερό ότι δεν υπήρξε κάποιο γενικότερο σχέδιο οργανωμένης παράταξης (ούτε των αριστεριστών). Το ξεκίνημα αυτό ήταν γέννημα της γενικής ατμόσφαιρας ξεσηκωμού, που ζητούσε κάτι περισσότερο και το εύρισκε σ' ένα συντονισμό του αγώνα. Και η ατμόσφαιρα αυτή δημιουργούνταν κύρια: Από τη μιά μεριά, από εντυπώσεις εκείνων που πέρναγαν από το Πολυτεχνείο και έβλεπαν μέσα συγκεντρωμένους και σε αναβρασμό τους σπουδαστές και απέξω την αστυνομία. Από την άλλη μεριά, από ανεύθυνα συνθήματα αριστεριστών, - οργανωμένων και, περισσότερο, ανοργάνωτων, με αριστερίστικες τάσεις φοιτητών, - που γενικά και αόριστα, χωρίς σχέδιο, πρόβαλαν τις πιό "δυναμικές" μορφές.

Οταν έφτασαν, πάντως, οι φοιτητές στο Πολυτεχνείο, δεν βρήκαν "σύγκρουση". Βρήκαν όμως αναβρασμό έντονο και ενώθηκαν με τους σπουδαστές του Πολυτεχνείου. Από τότε μένουν εκεί και οι συνδικαλιστές της Α/Ε. Στο προαύλιο του Πολυτεχνείου, ανοργάνωτα, συζητιέται πλατιά τί θα γίνει παραπέρα και από πολλούς, - κυρίως οργανωμένους και, περισσότερο, ανοργάνωτους αριστεριστές, - προβάλλεται η προοπτική της κατάληψης, όχι στη βάση κάποιου σχέδιου, αλλά αυτοσχεδιασμών.

Το πρόβλημα παρουσιάζεται συγκεκριμένα την Τετάρτη το απόγευμα, όταν τελειώνουν οι γενικές συνελεύσεις των σχολών του Πολυτεχνείου. Χωρίς να μπαίνει ακόμα ζήτημα μιάς κάπως πιό μόνιμης κατάληψης, συζητιέται, αν το βράδυ θα μείνουν μέσα ή θα γίνει προσπάθεια να εκκενωθεί το Πολυτεχνείο. Δεν παίρνουν εκείνη τη στιγμή την πρωτοβουλία απόφασης οι καθοδηγήσεις οργανώσεων (ούτε της ΚΝΕ). Την πρωτοβουλία την έχουν οι συνδικαλιστές, χωρίς και αυτοί, να είναι σε προσυνεννόηση μεταξύ τους. Οι συνδικαλιστές του ρφ τάσσονται ενάντια στην κατάληψη, και μαζί τους ορισμένοι συνδικαλιστές από άλλες συγγενείς του ομάδες. Η Σχολή Μηχανολόγων μάλιστα πήρε απόφαση, ύστερα από πρότασή τους, γιά αποχώρηση, και την πραγματοποίησε. Οι αριστεριστές , - κύρια συνδικαλιστές της ΑΑΣΠΕ από τη νομική και φυσικομαθηματική, είχαν ταχθεί υπέρ της κατάληψης, χωρίς όμως να προτείνουν τί προοπτική θα είχε αυτή η ενέργεια, σε τί θα αποσκοπούσε. Ηταν φανερό πως ούτε η πρότασή τους αυτή ξεκινούσε από κάποιο συγκεκριμένο σχέδιο. Η Α/Ε, σαν παράταξη, ταλαντεύεται και δεν παίρνει θέση ανοιχτά με κανένα συνδικαλιστή της. Πάντως, ορισμένα στελέχη της έβλεπαν θετικά την κατάληψη, πολλοί όμως είχαν σοβαρές αντιρρήσεις, γιατί είχαν υπόψη τους την έλλειψη προετοιμασίας γι' αυτή τη μορφή πάλης. Αλλά όλοι έμεναν εκεί, συμφωνούσαν ότι δεν μπορούσαν να βρεθούν έξω από τα γεγονότα και ήταν έτοιμοι να αναλάβουν τις ευθύνες τους στην εξέλιξη των γεγονότων.

Και τα γεγονότα επιβλήθηκαν, χωρίς καμιά απόφαση και σχέδιο. Η παραμονή τόσων εκατοντάδων φοιτητών (γύρω στους 800), η συγκέντρωση στο μεταξύ κόσμου και έξω από το Πολυτεχνείο, δίνουν από τα πράγματα, την αίσθηση ότι η κατάληψη έχει αρ:χίσει. Αυτό γίνεται γύρω στις 7 το απόγευμα της Τετάρτης. Αναμφισβήτητα, λοιπόν, η κατάληψη γίνεται "αυθόρμητα", μέσα στο γενικότερο κλίμα εκείνων των στιγμών, δηλαδή χωρίς προμελετημένο σχέδιο αποιασδήποτε παράταξης ή οργάνωσης, ούτε και των αριστεριστών.

Το "αυθόρμητο", πάντως, πρέπει να περιορίζεται μόνο στη μορφή αυτή πάλης, - την κατάληψη του Πολυτεχνείου, - και, κυρίως, στη στιγμή που πραγματοποιήθηκε, και όχι σε όλη την ανάπτυξη του αγώνα, που γίνεται, αν όχι με σχέδιο, τουλάχιστον με βάση τη γενική γραμμή του ΦΚ και των συνεπών του οργανώσεων (ΚΝΕ και Α/Ε) γιά ενεργό αγωνιστική αντιμετώπιση του χουντικού σχέδιου γιά εκλογές.

Δεν μπορεί, επίσης, βάσιμα να υποστηριχτεί ότι υπήρξε μελετημένο σχέδιο (προβοκάτσια) της αντίδρασης γιά να εξωθήσει σέ μιά τέτια μορφή και να πετύχει ορισμένους σκοπούς. Αυτό προκύπτει και από τη μελέτη όλων των στοιχείων, που ως τώρα έχουν συγκεντρωθεί και μελετήθηκαν. Αλλά προκύπτει και λογικά. Το υπεύθυνο κέντρο λήψης αποφάσεων της αντίδρασης ήξερε τη δύναμη του ΦΚ, καθώς και το πνεύμα αγανάκτησης και έξαρσης που υπήρχε σ' όλο το λαό. Δεν μπορούσε, επόμενα, να εξωθήσει σε τέτια μορφή αγώνα, που θα είχε απρόβλεπτες συνέπειες. Είναι άλλο το θέμα σε ποιό βαθμό η αντίδραση προσπάθησε να εκμεταλλευτεί με προβοκάτσιες, τον αγώνα αυτό. Και πραγματικά, αυτό το προσπάθησε, όσο της ήταν δυνατό.

Η κατάληψη δεν έγινε άμεσα γνωστή στην καθοδήγηση του Κόμματος και της ΚΝΕ. Θα αναφερθούμε πάντως εδώ στον τρόπο που αντιμετωπίστηκε, και όταν έγινε γνωστή. Γενικά, είναι γνωστό ότι ο ρόλος του Κόμματος και της ΚΝΕ ήταν καθοριστικός στην εξέλιξη των γεγονότων. Οι οπαδοί και τα μέλη του Κόμματος και της ΚΝΕ όχι μόνο βρέθηκαν στο κέντρο των γεγονότων, αλλά έπαιξαν και βασικό, πολλές φορές, καθοριστικά καθοδηγητικό ρόλο σ' αυτά, όπως φάνηκε κι από όσα ειπώθηκαν ως εδώ και θ' αναφερθούμε και παρακάτω. Αλλά, περ' απ' αυτό, πρέπει να λεχθεί ότι οι καθοδηγήσεις του Κόμματος και της ΚΝΕ δεν ήταν προετοιμασμένες να δούν τις μέθοδες παρέμβασής τους στα γεγονότα, καθώς και τις μέθοδες συντονισμού της δράσης τους. Η σκέψη τους ήταν κυρίως να πάρουν μέτρα γιά την άμεση απαγκίστρωση των φοιτητών από το Πολυτεχνείο και γιά εξέλιξη της εκδήλωσης σε αντιδικτατορικές διαδηλώσεις προς μιά ή περισσότερες κατευθύνσεις.

Το Γραφείό Σπουδάζουσας της ΚΝΕ θεώρησε ότι η κατάληψη, παρόλο που έπρεπε να είχε αποφευχθεί, μπορούσε να αξιοποιηθεί θετικά γιά το ανέβασμα της φοιτητικής και γενικότερα της λαϊκής πάλης ενάντια στο χουντομαρκεζινικό καθεστώς. Κι αυτό θεωρεί ότι μπορεί να γίνει μέσα από την προσέλκυση της λαϊκής συμπαράστασης γιά την επίτευξη του στόχου του ΦΚ, - γιά ελεύθερες εκλογές και γιά την προβολή κοινών αντιχουντικών συνθημάτων ζύμωσης. Παίρνει ορισμένα μέτρα γιά τη συγκρότηση καθοδηγητικού κέντρου στο Πολυτεχνείο (όχι όμως με επιτυχία), που θα προωθούσε αυτούς τους στόχους.

Κεφάλαιο 3

ΤΑ ΓΕΓΟΝΟΤΑ 14-18 ΝΟΕΜΒΡΗ 1973

3.1. Τα γεγονότα μέσα στο Πολuτεχνείο

Oταν τελικά παίρνονταν η απόφαση να "μείνουμε απόψε" μέσα στο Πολυτεχνείο ήταν περίπου 1.500 φοιτητές. Φύγανε μερικοί που διαφώνησαν γιά την παραμονή (κυρίως του ΡΦ), ή γιά άλλους λόγους. (Αργότερα, ορισμένοι ξαναγύρισαν και πήραν ενεργό μέρος, όπως θα λεχθεί παρακάτω).

Οι άλλοι έμειναν, μαζί και όλα τα στελέχη της ΚΝΕ (υπήρχε και τριμελές Γραφείο ΚΝΕ Πολυτεχνείου που έμεινε μέσα) και της Α/Ε. Απέξω είναι συγκεντρωμένες μερικές χιλιάδες λαού, που μένουν ως τις 1 μετά τα μεσάνυχτα.

Από τη στιγμή που έμειναν μέσα, φάνηκε η ανάγκη γιά το συντονισμό και έλεγχο της κατάστασης. Την πρωτοβουλία πήραν τα στελέχη της ΚΝΕ και Α/Ε, μαζί με μερικούς ακόμα επηρεασμένους, που, εξιοποιώντας και την πείρα από την κατάληψη της Νομικής, συγκρότησαν Συντονιστική Επιτροπή (ΣΕ) από αντιπροσώπους των σχολών. Από τις 15 σχολές της Αθήνας, οι 13 είχαν αντιπροσώπους στην ΣΕ. Απ' αυτούς 6- 7 ήταν οργανωμένοι στην Α/Ε, 2-3 επηρεάζονταν από Α/Ε, 1 ήταν του ΡΦ και 1 της επιρροής του, 1 αριστεριστής και 1 του ΠΑΚ. Πρέπει να εκτιμηθεί θετικά η πρώτη αυτή πρωτοβουλία των στελεχών. Αυτή η ΣΕ λειτούργησε μέχρι την Πέμπτη τα μεσάνυχτα, χωρίς όμως σταθερή σύνθεση.

Η πρώτη ΣΕ, αν και με πολλές αδυναμίες και ελλείψεις, κατάφερε να βάλει σε κάποιο έλεγχο τα γεγονότα τις πρώτες ώρες. Γύρω στις 10 το βράδυ της Τετάρτης δούλεψε γρήγορα και αποφασιστικά. Κατόρθωσε να επιβάλει ένα χαλαρό έλεγχο στο χώρο, στα μεγάφωνα, στον πρώτο πομπό (που λειτούργησε γιά λίγο και ασθενικά), στην προμήθεια και διάθεση τροφίμων κλπ., πήρε ορισμένα μέτρα περιφρούρησης και, - με καθυστέρηση και με δισταχτικότητα, - άρχισε να παίρνει μέτρα περιορισμού των αριστεριστών (απόσπασε, λογουχάρη, πολύγραφο από αναρχικούς, ξεσκέπασε τους τροτσκιστές στην πρώτη ψεύτο "εργατική συνέλευση", που θέλαν να κηρύξουν "σοσιαλιστική επανάσταση" κλπ.), καθόρισε μιά πρώτη σειρά συνθημάτων, που όμως ακόμα δεν κυριαρχούν. Στη φάση αυτή κυριαρχούν αυθόρμητα ή αυτοσχέδια συνθήματα. Υπάρχουν επίσης τροτσκιστικά, αναρχικά, αριστερίστικα συνθήματα σε πανώ και στους τοίχους: Κάτω το κράτος, κάτω το κεφάλαιο, Εργατικά Συμβούλια κλπ.

Η ΣΕ, κάτω από ορισμένες προϋποθέσεις (κυρίως, ύπαρξη άμεσης καθοδήγησης από την ΚΝΕ), θα μπορούσε να αποτελέσει το μαζικό όργανο καθοδήγησης του αγώνα. Δεν το κατάφερε, γιατί υπήρχαν συγχύσεις γιά το χαρακτήρα της, πολλές αδυναμίες και δυσκολίες γιά να παίξει αυτό το ρόλο:

α) Η ΣΕ δεν είχε συνείδηση ότι είναι ένα τέτιο όργανο. Κυρίως δε θέλησε και δεν μπόρεσε να πάρει πολιτική ευθύνη. (Ετσι, ενώ είχε αναγγείλει ότι θα δόσει στους δημοσιογράφους, τα μεσάνυχτα της Τετάρτης, συνέντευξη με αιτήματα και στόχους, - θα τα έβαζαν οι πρωϊνές εφημερίδες και αυτό θα έπαιζε σοβαρό ρόλο στην ενημέρωση και κινητοποίηση του λαού, - δεν πήρε την ευθύνη αυτή, υποκύπτοντας στην πίεση των αριστεριστών. Μιά ανακοίνωση το πρωϊ της Πέμπτης με καταγγελία προβοκατόρικων συνθημάτων έγινε όχι εκ μέρους της ΣΕ, αλλά με την υπογραφή "μέλη των εκλεγμένων επιτροπών που εκφράζουν τη γνώμη όλων των φοιτητών που βρίσκονται στο ΕΜΠ").

β) Δεν υπήρχε καλή σύνδεση καθοδήγησης ΚΝΕ και Α/Ε με τα μέλη στη ΣΕ. Και αυτά δίσταζαν και δεν μπορούσαν (δεν είχαν πείρα) να παίξουν αυτόβουλα τέτιον καθοδηγητικό ρόλο.

γ) Δεν κατάλαβαν ότι χρειάζεται όχι, - όπως όλοι οι φοιτητές, - να γυρίζουν να φωνάζουν συνθήματα και πρόχειρα να αντιμετωπίζουν μερικά ζητήματα, αλλά να κυριαρχήσουν σε αποφασιστικά σημεία, όπως ήταν: η θέση του "συντονιστή" (στο εσωτερικό τηλεφωνικό κέντρο που κρατούσε επαφή με όλους τους χώρους, έδινε οδηγίες κλπ.), των υπεύθυνων πολυγράφων, των υπεύθυνων στις πόρτες του Πολυτεχνείου, του υπεύθυνου στον πομπό κλπ.

δ) Αναλώθηκαν σε συζητήσεις, κάτω από την πίεση αριστεριστών και του ΡΦ, που τους κατηγορούσαν διαρκώς γιά "καπέλλωμα" στις συνεργασίες. Από την έλλειψη της συνεργασίας σε επίπεδο οργανώσεων και από έλλειψη πείρας των δικών μας μελών στη ΣΕ, η πίεση αυτή έγινε απόλυτο φρένο στην ανάπτυξη της δουλιάς της ΣΕ.

Την Πέμπτη το πρωϊ έχει πέσει η μαζικότητα της εκδήλωσης και ο ενθουσιασμός. Υπάρχει σκεπτικισμός γιά την πορεία των γεγονότων. Αλλά δεν επικρατεί αποθάρρυνση και ο συγκρατημός διαλύεται, όταν, προς το μεσημέρι της Πέμπτης, μεγαλώνει απότομα η λαϊκή συμπαράσταση, σαν αποτέλεσμα και της κατεύθυνσης που δόθηκε από την ΚΟΑ και τις κομματικές οργανώσεις γιά την κινητοποίηση των εργαζόμενων και του λαού των συνοικιών, αλλά και της κατεύθυνσης της ΚΝΕ Αθήνας προς τους νέους, ειδικά τους μαθητές, που έρχονταν κατευθείαν από τα σχολειά τους, μόλις σχολούσαν. Και φυσικά κάτω από τη γενική απήχηση και την επιρροή που εξασκούσαν τα γεγονότα στο Πολυτεχνείο σε όλους τους νέους και το λαό της Αθήνας, κυρίως με τις εκπομπές του Σταθμού του Πολυτεχνείου, τις εκπομπές της ΦΑ, την προφορική ζύμωση που γινόταν πλατιά μέσα σε όλα τα στρώματα του λαού.

Μετά το μεσημέρι της Πέμπτης μπορεί να διακρίνει κανείς μιά δεύτερη φάση στην κατάληψη ως το μεσημέρι της Παρασκευής.Στη φάση αυτή διακρίνονται νέα στοιχεία στις εξελίξεις. Υπάρχει μεγαλύτερη συμπαράσταση του κόσμου, αύξηση της μαζικότητας και του ενθουσιασμού, δυνάμωμα της εσωτερικής οργάνωσης. 0 Σταθμός (εγκαταστάθηκε νέος ισχυρός Σταθμός) ακούγεται πιά σε μεγάλη απόσταση. Τα συνθήματα, μετά την πρώτη τους αοριστία και, σ' ορισμένες περιπτώσεις, τον εξτρεμισμό τους, περνούν πιά σε συνεπή αντιχουντική - αντιαμερικάνικη κατεύθυνση. Τα πόστα της εκδήλωσης κρατούνται βασικά από μέλη της Α/Ε. Περιορίζεται σημαντικά ο ρόλος των αριστεριστών. Αλλά η κατεύθυνση που επικρατεί γενικά είναι ακόμα το "βλέποντας και κάνοντας". Δεν έχει ξεπεραστεί η σύγχυση.

Μέλη του Γραφείου Σπουδάζουσας της ΚΝΕ και ο γραμματέας του βρίσκονται στο διάστημα αυτό στο Πολυτεχνείο. Δεν συγκροτείται όμως καθοδηγητικό κέντρο της ΚΝΕ, ούτε κατεβαίνει ενιαία γραμμή στα μέλη της.

Υπάρχει μιά τάση νάναι υπεύθυνοι όλοι και κανείς. Γίνονται τυχαίες συνεννοήσεις μελών μας, παίρνονται ατομικές πρωτοβουλίες, φτιάχνονται στιγμιαίες συμμαχίες, ανάμεσα σε ΚΝίτες και μέλη του ΡΦ.

Το βράδυ της Πέμπτης ρίχνεται το σύνθημα "Απεργία Γενική", που υποστηρίχτηκε και υποβοηθήθηκε από το ΡΦ και τους αριστεριστές. Πολλοί ΚΝίτες, και απ' αυτούς που συμμετείχαν σε καθοδηγητικά όργανα, το υιοθέτησαν αργότερα, γιά να το εγκαταλείψουν όλοι την Παρασκευή το πρωϊ, αν και παρ' όλα αυτά, το σύνθημα επανήλθε και αργότερα. Από την Παρασκευή το πρωϊ μπαίνει ακόμα μεγαλύτερη πειθαρχία, τα συνθήματα γίνονται πιό σωστά. Γενικότερα, στο θέμα των συνθημάτων παρουσιάστηκαν σοβαρές αδυναμίες, στις οποίες θ' αναφερθούμε παρακάτω πιό συγκεκριμένα.

Από τη νύχτα της Πέμπτης γίνονται γενικές συνελεύσεις, που εκλέγουν άμεσα νέα Συντονιστική Επιτροπή.

Στην πρώτη συνεδρίαση, το μεσημέρι της Παρασκευής, μετά από θυελλώδεις συζητήσεις και διαπληκτισμούς, η ΣΕ καταλήγει στην πασίγνωστη πιά ανακοίνωση, που καθόρισε το χαρακτήρα της εκδήλωσης σαν αντιφασιστικής - αντιιμπεριαλιστικής εκδήλωσης. Υπήρξε ιδιαίτερα σοβαρή διάσταση γιά την τελευταία παράγραφό της, κυρίως από αντίθεση των αριστεριστών. Αντιπροσωπία της Γραμματείας διάβασε το κείμενό της στους δημοσιογράφους, χωρίς την παράγραφο αυτή. Τελικά όμως, στον πομπό, ύστερα από συμφωνία μελών Α/Ε και ΡΦ, το κείμενο διαβάστηκε μαζί με αυτή την παράγραφο, που έλεγε: "Πιστεύοντας ότι αυτή τη στιγμή του αγώνα εκφράζουμε τη θέληση όλου του ελληνικού λαού γιά ενότητα, καλούμε όλες τις αντιδικτατορικές - αντιστασιακές δυνάμεις και όλα τα δημοκρατικά αντιδικτατορικά κόμματα ν' αγωνιστούν μαζί μας. Να κάνουν κοινό πρόγραμμα, βασισμένο οπωσδήποτε στις αρχές της λαϊκής κυριαρχίας και της εθνικής ανεξαρτησίας, με βασικό στόχο την ανατροπή της δικτατορίας".

Το μεσημέρι της Παρασκευής, λίγα λεπτά πριν από τη συνεδρίαση της ΣΕ, ο τότε γραμματέας της ΚΝΕ του Πολυτεχνείου συναντά μέλος της ΣΕ, και του ανακοινώνει ότι λίγο πριν η καθοδήγηση του έβαλε ζήτημα γιά το πώς θα κατορθώσουν να φύγουν από το Πολυτεχνείο. Ωστόσο, η γραμμή αυτή, γιά απαγκίστρωση από το Πολυτεχνείο, χάθηκε μέσα στις ανάλογες θέσεις που άρχισαν να διαμορφώνονται κείνες τις ώρες. Δεν έφτασε στα μέλη της ΣΕ.

Στη φάση αυτή υπάρχει έντονος προβληματισμός μέσα στους υπεύθυνους και από τους φοιτητές πάνω στο θέμα "πού πάμε;", ποιά εξέλιξη πρέπει να δόσουμε ώστε η πρωτοβουλία των εξελίξεων νάναι σε μας και όχι στη χούντα. Υπάρχουν όμως πολλές αυταπάτες γιά τις προθέσεις της χούντας, που τις ενθαρρύνει η αναμονή των δηλώσεων του Μαρκεζίνη που θα γίνονταν το Σάββατο. Στη συνάντηση μάλιστα της ΣΕ με την επιτροπή των καθηγητών του Πολυτεχνείου, η ΣΕ προτρέπεται από τους καθηγητές να συνεχίσει τον αγώνα ως το Σάββατο, ώστε να κάνει μεγαλύτερες υποχωρήσεις ο Μαρκεζίνης. Γενικά, το "κοινό αίσθημα" των εγκλείστων μάλλον εκφράζεται στη θέση: "ας κάτσουμε κι απόψε και αύριο φεύγουμε".

Από το μεσημέρι της Παρασκευής αρχίζει μιά άλλη φάση στα γεγονότα μέσα στο Πολυτεχνείο. Η εκδήλωση τώρα φτάνει στο μέγιστο της μαζικότητας. Τα συνθήματα διορθώνονται ακόμα περισσότερο. Η ΣΕ και οι άλλες επιτροπές έχουν επιβάλει μεγάλη τάξη μέσα στο Πολυτεχνείο. Οι δυνάμεις της Α/Ε, έστω και ασύνδετες, ελέγχουν τα πιό επίκαιpα σημεία (σταθμός, μεγάφωνα, περιφρούρηση). Από τις 3 το μεσημέρι αρχίζει να διαδίδεται ότι η αστυνομία θα χτυπήσει το βράδυ. Τέτιες πληροφοίες φέρνει και η Σύγκλητος του Πολυτεχνείου. Αργότερα οι σπουδαστές πιάνουν με δέκτη τις συνεννοήσεις της αστυνομίας που αποκάλυπταν ότι βρίσκονται μπροστά σε επίθεση.

Εκνευρισμός κυριαρχεί και είναι έντονο το αίσθημα πως πρέπει να δοθεί μιά διέξοδος. Δεν υπάρχουν όμως οι υπεύθυνες δυνάμεις που θα έπαιρναν μιά πρωτοβουλία συγκεκριμένη και από τότε οι έγκλειστοι πέφτουν σε μιά παθητική κατάσταση αναμονής. Δεν λείπουν ακόμα και οι αυταπάτες ότι "δεν πρόκειται να χτυπήσουν εδώ μέσα".

Με όλο τον ενθουσιασμό που υπάρχει ακόμα, παρά την τεράστια μαζικότητα, ακόμα, παρά τις αυταπάτες, οι μάζες των έγκλειστων δεν "τραβάνε με κλειστά μάτια", δεν "αριστερίζουν", βάζουν, με τον ένα ή τον άλλο τρόπο, το ερώτημα: "Τί λέει η ΣΕ, τί κάνουμε από δω και πέρα". Οι μάζες αναζητούσαν ενστιχτώδικα ηγεσία. Αλλά η ΣΕ δεν αποφασίζει. Τα μέλη της έχουν έντονα την αίσθηση ότι πρέπει να παρθεί μιά πρωτοβουλία γι' απαγκίστρωση, αλλά ταυτόχρονα ζουν έντονα το ηρωϊκό κλίμα των στιγμών κι είναι έτοιμοι να αντιμετωπίσουν τη θυσία των "ελεύθερων πολιορκημένων". Ωστόσο, ήταν φανερό πως μιά απόφαση γιά αποχώρηση δε θα σήμαινε ηττοπάθεια. Και, τέλος, γύρω από αυτό το πρόβλημα υπήρχαν δυνατότητες να κλειστεί μιά συμφωνία ανάμεσα στα μέλη της ΚΝΕ, του ΡΦ, τους ανεξάρτητους, αλλά και ένα μέρος αριστεριστών. (Ορισμένοι "αριστεριστές", κάτω από την πίεση της λογικής των πραγμάτων, γίνονταν συνετοί και συνεργάζονταν).

Το βράδυ πιά της Παρασκευής αρχίζουν να γενικεύονται οι συγκρούσεις. Στο διάστημα αυτό η ΣΕ και όλα τα αρμόδια όργανα δεν κάνουν πιά "πολιτική", μα καταπιάνονται με τα τρομερά πρακτικά προβλήματα που βάζει η επίθεση και τα αποτελέσματά της. Γίνεται μιά ηρωίκή, πραγματικά, προσπάθεια να μην κυριαρχήσει πανικός (και δεν κυριάρχησε), να προστατευτεί ο κόσμος, να εξουδετερώνονται τα ασφυξιογόνα, οργανώθηκε το νοσοκομείο κλπ. Από ένα σημείο και ύστερα όλοι περιμένουν το "μοιραίο". Μέσα στο Πολυτεχνείο υπάρχουν αρκετοί νεκροί, που σκοτώθηκαν έξω. Ρίχτηκαν και μεμονωμένες βολές μέσα στο πλήθος του Πολυτεχνείου με τραυματίες.

Ακολούθησαν μετά οι γνωστές εξελίξεις. Οι εκπομπές του Σταθμού συνεχίστηκαν ως τις 3 το πρωϊ του Σαββάτου 17 Νοέμβρη, συνδυάζοντας την αποκάλυψη του καθεστώτος της τυραννίας και αμερικανοκρατίας με την ενημέρωση και καθοδήγηση των αγωνιστών. Οι εκπομπές, ιδιαίτερα των δυό τελευταίων ωρών, έδοσαν ένα χαρακτήρα ηρωϊκό στον ξεσηκωμό, πράγμα που μένει σαν στοιχείο έμπνευσης στους παραπέρα αγώνες του λαού.

Μετά τη σύντομη αναφορά στα γεγονότα, χρειάζεται κάποια ιδιαίτερη αναφορά, σε δυό ζητήματα: γιά τη δουλιά της δεύτερης ΣΕ και γιά τα συνθήματα.

1. Παρά τις απώλειες που είχαν οι συνεπείς δυνάμεις του ΦΚ στη δεύτερη ΣΕ, εξακολουθούν να είναι μεγάλη ομάδα, δεν είχαν όμως την απόλυτη πλειοψηφία. Διαθέταμε σ' αυτή σχετικά έμπειρους, από προηγούμενους μαζικούς αγώνες, συνδικαλιστές, αλλά που δεν κατάφεραν να συντονίσουν τις ενέργειές τους.

Γενικά, όλη η ΣΕ, ετερόκλητη όπως ήταν, χωρίς σχέδιο, πείρα και τις απαιτούμενες ικανότητες, χωρίς πολιτική καθοδήγηση, βρέθηκε να παίζει ένα ρόλο που αντικειμενικά δεν μπορούσε να παίξει. Βρέθηκε να παίζει "καθοδηγητικό ρόλο" όχι μόνο μέσα στο Πολυτεχνείο, αλλά και γενικότερα, με τα μέσα που διέθετε, με τα συνθήματά της, με το στοιχείο που είχε να είναι εγκαταστημένη και να "διευθύνει" το χώρο που αποτελούσε τον πόλο συσπείρωσης.

Παρά την αντικειμενική αδυναμία της να καθοδηγήσει τέτια γεγονότα, έπαιξε πολύ σοβαρό ρόλο. Ελυσε σοβαρά πρακτικά προβλήματα. Στο όνομά της βασίστηκε μιά εσωτερική πειθαρχία. Εκτόπισε τα αριστερίστικα συνθήματα. Οργάνωσε με πρωτοφανή (γιά τέτια μεγάλη και όχι προσχεδιασμένη εκδήλωση) τάξη την εσωτερική ζωή του ιδρύματος. Κρατώντας κάτω από τον έλεγχό της τα στρατηγικά σημεία (πομπός, μεγάφωνα, είσοδες κλπ.), εμπόδισε τους προβοκάτορες να παίξουν γενικότερο ρόλο.

Η οργάνωση της ΚΝΕ δεν κατανόησε πλήρως τις δυνατότητες που είχε η ΣΕ, ούτε πήρε μέτρα γιά την αξιοποίησή της. Και δυνατότητες τέτιες είχε αρκετές. Α ν δινόταν κατεύθυνση στην ομάδα Α/Ε μέσα σ' αυτήν και διατάσαμε σωστά όλες τις οργανωμένες μας δυνάμεις, θα μπορούσε ίσως να δοθεί άλλη διάσταση στα γεγονότα και στην εξέλιξή τους. Η δύναμη της ΣΕ, που έκανε και δυνατή την εφαρμογή των αποφάσεών της, βρισκόταν σ' ένα πλατύ δίκτυο έγκυρων συνδικαλιστών (καταξιωμένων όπως τους έλεγαν αργότερα) και στρατευμένων φοιτητών, που στην πλειοψηφία τους ήταν μέλη της Α/Ε και κατά δεύτερο λόγο του ρφ και ανεξάρτητοι. Το δίκτυο αυτό έδινε στην ΚΝΕ μεγάλες δυνατότητες, αφού στα βασικά "πόστα" θα ήταν δικοί μας. Αυτή τη δυνατότητά μας και τη δικτύωση οι αριστεριστές, τρομοκρατημένοι τότε, τη χαρακτήρισαν "εσωτερικό πραξικόπημα".

Αν παίρνονταν, - παρ' όλες τις οργανωτικές μας αδυναμίες, - ορισμένα βασικά οργανωτικά μέτρα και αξιοποιούνταν η ΣΕ και τα μέσα που διάθετε, τότε μπορούσε να δοθεί πιό σωστός προσανατολισμός στην κατάληψη και θάταν και δυνατή μιά πετυχημένη, συνταγμένη υποχώρηση. Ηταν δυνατό να λειτουργήσει, συνδυασμένα, ένα σύστημα καθοδήγησης με επίκεντρο "ελεύθερο" κοινό κέντρο ΚΝΕ-ΚΚΕ και με άλλα ΚΝίτικα ή κομματικά κέντρα καθοδήγησης στις βασικές εστίες του μαζικού κινήματος και πρώτα-πρώτα στο Πολυτεχνείο. Αυτό δε βρίσκεται σε αντίθεση μΙ;; τέτιες μορφές εκπροσώπησης των μαζών, όπως η ΣΕ, άμεση εκλογή κλπ. Αντίθετα, τότε ιδίως, το ένα απαιτούσε το άλλο.

2. Θα πρέπει όμως να σταθεί κανείς πιό αναλυτικά στο ζήτημα της πείρας από τα συνθήματα που ρίχτηκαν και το πώς ρίχτηκαν. Εχει κάποια σημασία και το πώς εξελίχτηκαν χρονικά, γιατί καθρέφτιζαν τις διαθέσεις των μαζών, αλλά και τις προσπάθειες της ΣΕ γιά τον καθορισμό τους μέσα σε ορισμένα πλαίσια.

Ας θυμηθούμε πως στο μνημόσυνο του Γ . παπανδρέου ακούστηκαν τα συνθήματα: Οχι στις χουντοεκλογές. Κάτω η χούντα. Ενας είναι ο αρχηγός, ο κυρίαρχος λαός. Δημοκρατία κ.ά. Συνέχειά τους είναι τα συνθήματα των γεγονότων των ημερών αυτών. Την Τετάρτη το απόγευμα οι φοιτητές, που είχαν έρθει από άλλες σχολές, ρίχνουν συνθήματα: Εξω οι αμερικάνοι. Εξω από το ΝΑΤΟ. Κάτω η χούντα κ.α. Διατυπώθηκε η άποψη ότι, ίσως, το "έξω από το ΝΑΤΟ" είναι άκαιρο, γιατί απομόνωνε από τις μάζες (αυταπάτες γιά το ρόλο του ΝΑΤΟ ως προς τη χούντα).

Το βράδυ της Τετάρτης τα συνθήματα εκφράζουν την εξεγερμένη διάθεση του συγκεντρωμένου γύρω από το Πολυτεχνείο λαού, που τα φώναζε αυθόρμητα: Λαέ πεινάς, γιατί τους προσκυνάς. Εξη χρόνια αρκετά, δεν θα γίνουνε εφτά. Δεν περνάει ο φασισμός. Συμπαράσταση λαέ. Επανάσταση λαέ. Μαρκεζίνη μασκαρά. Δημοκρατία και όχι κοροϊδία. Κάτω η χούντα. Κάτω ο Παπαδόπουλος. Λαέ, λαέ, ή τώρα ή ποτέ. Απόψε πεθαίνει ο φασισμός, κ.α. Υπήρχαν δηλαδή και συνθήματα άκαιρα ή αποπροσανατολιστικά. Εδειχναν όμως μιά διαμορφωμένη αντιχουντική συνείδηση και διάθεση γιά κάτι πιό "προχωρημένο", πιό "επαναστατικό".

Από την Πέμπτη τα συνθήματα ελέγχονται καλύτερα από τη ΣΕ: Ελευθερία. Δημοκρατία. Εξω οι αμερικάνοι. Εξω ο 6ος στόλος. Εξω από το ΝΑΤΟ. Εργάτες, αγρότες και φοιτητές. Ψωμί-παιδεία-ελευθερία. Ενας είναι αρχηγός, ο κυρίαρχος λαός. Κάτω η χούντα. Κάτω ο Παπαδόπουλος. Ετσι εκφραζόταν πιό σωστά το αντιφασιστικό-αντιιμπεριαλιστικό περιεχόμενο. Οι αριστεριστές (ΑΑΣΠΕ) έρριξαν το σύνθημα "Λαοκρατία", που απαγορεύτηκε από τη ΣΕ.

Το βράδυ της Πέμπτης ρίχτηκε το σύνθημα: "Απεργία Γενική", μάλιστα σαν σύνθημα άμεσης δράσης. Την ευθύνη γιά την επινόησή του έχουν μέλη του ρφ και της επιρροής του (δογματική μεταφορά του μυθοποιημένου από το ρφ συνθήματος γιά "εθνική απεργία" του Ισπανικού ΚΚ). Αντιπαρατάχτηκε και στην κάπως υπερβολική επιμονή των δικών μας γιά φοιτητικά μόνον αιτήματα. Πάντως το σύνθημα αυτό δημιούργησε συγχύσεις. Στην αρχή μάλιστα έπεσε σαν σύνθημα δράσης, σαν καθοδήγηση γιά άμεσες ενέργειες. Παρόλο που λίγο αργότερα ανακλήθηκε σαν τέτιο, κι εξηγήθηκε ότι μπαίνει σαν σύνθημα προοπτικής, εξακολούθησε να επιδρά στις ενέργειες των εργαζόμενων. Κι είναι πολλοί, που δεν πήγαν στις δουλιές τους, ή άλλοι, που, ακόμα και την Παρασκευή το πρωί, σταματούσαν τα λεωφορεία και κατέβαζαν τον κόσμο. Ευθύνη έχουν και τα στελέχη της Α/Ε, που δεν αντιτάχτηκαν αποφασιστικά, ταλαντεύθηκαν και, με την ανοχή τους, το σύνθημα προωθήθηκε και στον πομπό, προκαλώντας πολλές συγχύσεις.

Την Παρασκευή τα μεσάνυχτα, όταν άρχισαν να κατεβαίνουν τα τανκς, ρίχτηκαν από τον πομπό τα συνθήματα: Στρατός, λαός μαζί. Ο στρατός με το λαό.

Είναι φανερό πως γενικά, στο σύνολό τους, τα συνθήματα, από τη στιγμή μάλιστα που ελέγχονταν από τη ΣΕ και απομονώθηκαν τα εξτρεμιστικά (κάτω το κράτος, κάτω το κεφάλαιο, ζήτω η σοσιαλιστική επανάσταση κλπ.), βοήθησαν στη συσπείρωση των μαζών και έκφραζαν, σε μεγάλο βαθμό, τις ρεαλιστικές διαθέσεις των μαζών. Μάλιστα, από τον πομπό του Πολυτεχνείου το μόνο άστοχο σύνθημα που ακούστηκε ήταν "γενική απεργία". Ορισμένα άλλα εξτρεμιστικά συνθήματα που ακούστηκαν έξω, προέρχονταν από πομπό ανεύθυνο, έξω από το χώρο του Πολυτεχνείου. Βασικές αδυναμίες είναι:

α) Δεν προέκυψαν από μιά επεξεργασμένη πολιτική γραμμή, γιά εκείνη τη στιγμή, του Κόμματος και της ΚΝΕ. Μάλιστα ο υπερτονισμός των φοιτητικών αιτημάτων, ή, ακριβέστερα, ο τρόπος ο τρόπος που μεταφέρθηκε αυτή η γραμμή, προκάλεσε ταλάντευση στα στελέχη της Α/Ε, που τα έκανε να μένουν αναποφάσιστα, ανάμεσα στα "φοιτητικά αιτήματα", την "οικουμενική κυβέρνηση" και την "αντιφασιστική-αντιιμπεριαλιστική επανάσταση" της ΑΑΣΠΕ, και δεν τους έδοσε τη δυνατότητα να επιδράσουν πιό ενεργά στη διαμόρφωση και μεθόδευση των συνθημάτων.

β) Υπήρξε (από έλλειψη πείρας και την πίεση του ΡΦ και των αριστεριστών) μεγάλη σύγχυση ανάμεσα σε συνθήματα ζύμωσης και δράσης στο πέρασμα από ένα σύνθημα σε άλλο, από μιά μορφή συνθήματος σε άλλη μορφή του.

3.2. Ο ρόλος της καθοδήγησης από το Κόμμα και την ΚΝΕ

Φάνηκε ολοκάθαρα, από όλη την ως τώρα έκθεση της εξέλιξης των γεγονότων ότι η συμβολή του Κόμματος και της ΚΝΕ ήταν σημαντική και σε πολλές περιπτώσεις καθοριστική. Την επίδρασή του το Κόμμα την εξάσκησε, πριν απ' όλα, όπως αναφέρθηκε, με τη σωστή πολιτική του γραμμή, -και γενικά, και ειδικά, σε σχέση με τη "φιλελευθεροποίηση",- με τη μεγάλη βοήθεια που έδινε η ΦΑ, και πριν και στη διάρκεια των γεγονότων, με τη σχετικά γρήγορη δραστηριοποίηση της ΚΟΑ προς την κατεύθυνση της κινητοποίησης των εργαζόμενων και όλου του λαού, στις συνοικίες της Αθήνας και γύρω από το Πολυτεχνείο, και προπαντός με την κινητοποίηση όλων των δυνάμεων της ΚΝΕ, της Α/Ε και της επιρροής τους, μέσα και έξω από το Πολυτεχνείο και την ανάληψη, από τα στελέχη και τα μέλη της ΚΝΕ και της Α/Ε, καθοριστικού και σε μεγάλο βαθμό επιτόπου καθοδηγητικού ρόλου στα γεγονότα. Ωστόσο, στο συγκεκριμένο τρόπο, που οργανώθηκε η επιτόπου και άμεση καθοδήγηση των δυνάμεών μας εκείνες τις ημέρες, υπήρχαν αντικειμενικές δυσκολίες και παρουσιάστηκαν υποκειμενικές αδυναμίες, από τα καθοδηγητικά κέντρα του Κόμματος και της ΚΝΕ. Πιό συγκεκριμένα:

Το Γραφείο του κλιμακίου δεν μπόρεσε, έστω και μετά τον αιφνιδιασμό που δέχτηκε με την έναρξή τους (όπως λέχτηκε στα προηγούμενα) να καθοδηγήσει στο βαθμό που ήταν δυνατό τα γεγονότα αυτά. Α νακοίνωση του ΠΓ εκδόθηκε στις 18.11.1973. Υ πήρχε, βέβαια, η Φ.Α. Αλλ ' άραγε, ως ποιό βαθμό μπορούσε να παρέμβει (με την έννοια καθοδηγητικών κατευθύνσεων) στα γεγονότα; Γιά να το κάνει έπρεπε να έχει, συγκεκριμένη ενημέρωση, υπεύθυνη. Τα μόνα στοιχεία που διέθετε ήταν δημοσιογραφικές (άμεσα, από στελέχη μας στο εσωτερικό) πληροφορίες. Με βάση αυτά, κατάφερε να έχει ικανοποιητική ενημερότητα, αν μάλιστα πάρει κανείς υπόψη του πόσο γρήγορα εξελίσσονταν τα γεγονότα. Με την έννοια αυτή η συμβολή της ήταν σημαντική. Οι κλεισμένοι στο Πολυτεχνείο, οι κομμουνιστές και οπαδοί μας στην Αθήνα την παρακολουθούσαν συστηματικά κι η συμβολή της ήταν, αναμφισβήτητα, μεγάλη.

Το Γραφείο της ΚΟΑ, ενέργησε άμεσα. Την Πέμπτη το πρωί μέλη του Γραφείου της ΚΟΑ συζήτησαν σχετικά με την εξέλιξη των γεγονότων, αποφάσισαν την ακόμα μεγαλύτερη δραστηριοποίηση των οπαδών και μελών του Κόμματος γιά ενίσχυση της λαϊκής συμπαράστασης, την ένταση των προσπαθειών γιά να γίνει πιό σημαντική η παρουσία των δικών μας δυνάμεων μέσα κι έξω στο Πολυτεχνείο, με προσπάθεια να συμβάλλουν και στη βελτίωση και την επιKpά~ηση των σωστών συνθημάτων. Το Γραφείο της ΚΟΑ σαν κύρια κατεύθυνση έδοσε να εκφραστεί η συμπαράσταση όχι τόσο μέσα στο Πολυτεχνείο, όσο έξω απ' αυτό και κυρίως στις συνοικίες με οργάνωση λαϊκών εκδηλώσεων. Καθοδηγητές του επίσης ήταν και στο χώρο του Πολυτεχνείου, χωρίς όμως και να μπορέσουν να δημιουργήσουν κάποιο κέντρο καθοδήγησης επιτόπου. Δυστυχώς με την ΚΝΕ Αθήνας το Γραφείο δεν είχε εκείνη τη στιγμή επαφή. Η παρέμβαση της ΚΟΑ εκφράστηκε βασικά με την κινητοποίηση κυρίως μέσω της εργατικής Αχτίδας, που είχε συγκροτηθεί μόλις μιά βδομάδα πριν από τα γεγονότα, αλλά και μέσω της αχτίδας των ιδιωτικών υπαλλήλων και όλων των συνοικιακών αχτίδων των εργαζόμενων προς το Πολυτεχνείο. Πολλοί, μαζί και καθοδηγητές από τις αχτίδες της ΚΟΑ, κυρίως την εργατική αχτίδα και την αχτίδα οικοδόμων, μπήκαν και μέσα στο Πολυτεχνέίο. Δεν μπόρεσαν όμως να έχουν επαφές με τα στελέχη μας της Σπουδάζουσας και να συντονίζουν τη δράση τους.

Η κύρια, βέβαια, προσπάθεια άμεσης καθοδήγησης στα γνωστά γεγονότα έγινε από το Γραφείο του ΚΣ της ΚΝΕ. Η πληροφόρηση του Γραφείου του ΚΣ γιά τα γεγονότα, έγινε την Πέμπτη το πρωί. Η επαφή Γραφείων ΚΣ και Σπουδάζουσας έλειψε, γεγονός που έβαλε αρνητικά τη σφραγίδα του στην εξέλιξη των γεγονότων. Το ίδιο αρνητική ήταν και η μη ύπαρξη επαφής με την κομματική καθοδήγηση (Κλιμάκιο).

Δύο μέλη του Γραφείου του ΚΣ της ΚΝΕ, την Πέμπτη το πρωί, εξέτασαν τα γεγονότα επιτόπου, έκαναν τις πρώτες εχτιμήσεις και κατάληξαν σε μερικά μέτρα που έπρεπε να παρθούν. Παίρνοντας υπόψη την κατάσταση της οργάνωσης, οι δυό καθοδηγητές της ΚΝΕ περιορίστηκαν κυρίως στο πώς θα ελεγχθεί η κατάσταση, με σκοπό την απαγκίστρωση. Με βάση αυτό, κατάληξαν, την Πέμπτη το πρωί: Να εντείνουν τις προσπάθειες γιά επαφή με τη Σπουδάζουσα. Να στείλει η Σπουδάζουσα δυνάμεις και κυρίως συνδικαλιστές. Να βγάλει ο μηχανισμός τρυκ με σωστά συνθήματα φοιτητικά, αλλά και συνθήματα κατά της χούντας. Να σβηστούν, να αλλάξουν τα λαθεμένα συνθήματα. Με τη Σπουδάζουσα δεν μπόρεσαν να εξασφαλίσουν επαφή. Ο μηχανισμός έκδοσης ειδοποιήθηκε. Το απόγευμα έβαλαν το ζήτημα της προοπτικής και κατάληξαν: Να ρίξουμε όσες περισσότερες δυνάμεις μπορούμε μέσα και έξω από το Πολυτεχνείο, με σκοπό, την Παρασκευή προς το απόγευμα, όταν θα έχει μαζευτεί και κόσμος, να μπορέσουμε να σπρώξουμε τα πράγματα σε διαδηλώσεις.

Την Παρασκευή το πρωί τελικά εξασφαλίζεται επαφή με τη Σπουδάζουσα, όχι με τον υπεύθυνο, αλλά μέλος της Γραφείου. Η εικόνα ήταν κάπως διαφορετική: εικόνα πανηγυριού, ενθουσιασμού κλπ., χωρίς όμως και συγκεκριμένη προοππκή. Του εξηγήθηκε η κατεύθυνση που δινόταν, και κανονίστηκε απογευματινή συνάντηση γιά να εξεταστεί τί θα γίνει παραπέρα. Ειδικά μπήκε το ζήτημα του συντονισμού με το Γραφείο Σπουδάζουσας, της προώθησης, πιό οργανωμένα, στις επιτροπές δικών μας μελών, και του συνδυασμού φοιτητικών και γενικών πολιτικών συνθημάτων. Δεν μπήκε και δεν εκτιμήθηκε πάλι το πρόβλημα του κέντρου καθοδήγησης, παρ' ότι είχε δοθεί ήδη στην οργάνωση Αθήνας της ΚΝΕ η κατεύθυνση να κατέβει κυρίως έξω από το Πολυτεχνείο και έμπαινε πρόβλημα συντονισμού. Τέτιο ενιαίο κέντρο δεν δημιουργήθηκε ούτε μέσα στο Πολυτεχνείο, παρόλο που τελικά θα ήταν δυνατό, ξεπερνώντας πολλές αντικειμενικές δυσκολίες. Η σωστή πρωτοβουλία του υπεύθυνου της Σπουδάζουσας να μπει στο Πολυτεχνείο, (παρόλο που φαινόταν να παραβιάζει την ως τότε παραδεκτή συνωμοτική τάξη), δεν συνοδεύτηκε με προσπάθεια διαμόρφωσης τέτιου κέντρου και λήψης επαφής με το Γραφείο ΚΣ ΚΝΕ. Ταυτόχρονα, καθοδηγητικό κέντρο έπρεπε να δημιουργηθεί έξω από το Πολυτεχνείο, από ΚΟΑ και ΚΝΕ, και να εξασφαλίζει κανονική επαφή με το κέντρο μέσα στο Πολυτεχνείο, με κατάλληλους συνδέσμους, αλλά και με τεχνικά μέσα.

3.3. Η επέκταση των εκδηλώσεων. Η έξοδος.

Εκδηλώσεις, ξεσπάσματα και ξεσηκώματα, ή απόπειρες γιά τέτια, γίνονται και σε όλη τη χώρα, αλλά σε περιορισμένη κλίμακα, και μόνο από την Παρασκευή αρχίζουν και γίνονται πιό αισθητά. Αυτά είναι γνωστά, τ' αναφέρουμε μόνο: Καταλήψεις των πανεπιστημιακών κτιρίων γίνονται επίσης στη Θεσσαλονίκη και την Πάτρα. Ξεσήκωμα των αγροτών στα Μέγαρα. Εκδηλώσεις στο Αιγάλεω.

Ιδιαίτερα όμως: Ολη σχεδόν η Αθήνα παρουσιάζει εικόνα αναταραχής και επικρατεί μεγάλη αγωνιστική έξαρση. Την Παρασκευή η Αθήνα δεν δίνει την εντύπωση χουντοκρατούμενης πόλης. Από κάθε παράθυρο, και πολύ δυνατά, ακούγονται εκπομπές του Σταθμού Πολυτεχνείου, της ΦΑ, άλλων ξένων σταθμών. Οταν ο πομπός άρχισε να δίνει σωστά επεξεργασμένα συνθήματα και να καλεί σε συμπαράσταση, η ανταπόκριση είναι σταθερή και ανοδική. Λαός συγκεντρώνεται προς το Πολυτεχνείο. Αλλά και στις συνοικίες ο κόσμος βρίσκεται σε αναβρασμό, συγκεντρώνεται κατά ομάδες, ή κατεβαίνει προς το κέντρο κατά παρέες. Το ίδιο γίνεται και από τον Πειραιά, από την Αττική, ακόμα και από τη Χαλκίδα. Είναι γνωστή η πολύπλευρη συμπαράσταση με τρόφιμα, χρήματα, φάρμακα, τεχνικό εξοπλισμό κλπ.

Ιδιαίτερη σημασία έχει η συμμετοχή του λαού σε συγκεντρώσεις και διαδηλώσεις, στην αρχή γύρω από το Πολυτεχνείο. Την Παρασκευή η μαχητικότητα του λαού της Αθήνας ανεβαίνει. Διαδηλώσεις με πολλές χιλιάδες κατεβαίνουν από τη λεωφόρο Αλεξάνδρας και από την Πατησίων και συγκλίνουν στο Πολυτεχνείο. Το πιό οργανωμένο κομμάτι είναι των οικοδόμων, αλλά συμμετέχουν και ιδιωτικοί υπάλληλοι, εργαζόμενοι, και φυσικά πολλοί νέοι και μαθητές, συνολικά πολλές χιλιάδες κόσμου. Υπολογίζεται να είναι σε κινητοποίηση γύρω στις 150.000 κόσμος. Σε όλο σχεδόν το κέντρο της Αθήνας γίνονται εκδηλώσεις, διαδηλώσεις, ενώ από τις 7.30 περίπου το βράδυ της Παρασκευής αρχίζει η έφοδος της αστυνομίας, με κύριο στόχο την απομάκρυνση του κόσμου από το Πολυτεχνεiο.

Οι συμπλοκές πυκνώνουν. Η αστυνομία εντείνει τις επιθέσεις με δακρυγόνα, γκλομπς και σφαίρες. Στήνονται οδοφράγματα, γιά να παρεμποδιστεί η επίθεση της αστυνομίας. Αυτά όμως εν μέρει επιδρούν και αρνητικά, γιατί το Πολυτεχνείο βρέθηκε σε κλοιό οδοφραγμάτων και απομονώθηκε από τις άλλες εκδηλώσεις. Ιδιαίτερα, μανιασμένη είναι η επίθεση της αστυνομίας στη μεγάλη διαδήλωση οικοδόμων και εργαζόμενων που ξεκινάει από το Πολυτεχνείο, ανεβαίνοντας στο Σύνταγμα. Η αστυνομία χτυπάει λυσσασμένα, φονικά, στη Δημαρχία, στην Κλαυθμώνος. Αλλά και το ηθικό του λαού δεν κάμπτεται. Οι διαδηλωτές διαλύονται και ξανά συγκεντρώνονται. ΟργανώΒηκαν μερικές επιθετικές ενέργειες των διαδηλωτών που ήταν βασικά απρογραμμάτιστες. Οι κυριώτερες είναι στο υπουργείο Δημόσιας Τάξης και στη Νομαρχία Αιγάλεω.

Στις 12 τη νύχτα από διάφορα σημεία μπαίνουν στην Αθήνα στρατός και τανκς. Το πρόβλημα της υποχώρησης των δυνάμεων μπαίνει άμεσα. Και είναι ακόμα οξύτερο γιά τους κλεισμένους μέσα στο Πολυτεχνείο. Η κατεύθυνση είχε δοθεί από το ΚΣ της ΚΝΕ, αλλά σχέδιο συγκεκριμένο δεν υπήρχε. Εξάλλου αυτή η σκέψη καλλιεργούνταν πιά και μέσα στο Πολυτεχνείο. Η πρώτη άποψη που επικρατούσε στη ΣΕ είναι να επιμείνουν στην κατάληψη ως το Σάββατο που ήταν να εξαγγείλλει τις δηλώσεις του ο Μαρκεζίνης και, κάτω απ' αυτή την επίδραση, μπορούσαν να εκβιαστούν καλύτερα αποτελέσματα. (Στην ουσία πρόκειται γιά αρκετά απλοίκή αντίληψη, όπως το καταλαβαίνει κανείς καλύτερα τώρα). Ωστόσο, από την Παρασκευή το μεσημέρι, που είχε μαθευτεί ότι το βράδυ θα γίνει επίθεση (είχαν πιαστεί τα σήματα της αστυνομίας), κυριαρχεί η σκέψη ν' αποκλειστεί το ματοκύλισμα και αναζητούνταν κάποια διέξοδος. Υπήρξε η σκέψη μιάς μαζικής εξόδου γιά διαδήλωση, αλλά δεν έγινε δυνατό να πραγματοποιηθεί. Και όπως λέχτηκε και προηγούμενα, στα ίδια τα μέλη της ΣΕ υπήρξε δισταγμός να προτείνουν την αποχώρηση, αν και είχαν αρχίσει να κατανοούν την αναγκαιότητά της. Ετσι, οι τελευταίες ώρες είχαν, αναμφισβήτητα, το ηρωϊκό στοιχείο αλλά κανένα σχέδιο δεν επινοήθηκε, ούτε από τη ΣΕ. Η υποχώρηση έγινε τελικά μπροστά στο μπάσιμο τανκς και στρατού στο Πολυτεχνείο. Χωρίς βέβαια πανικό, αλλά πάντως δεν ήταν συνταγμένη υποχώρηση με καθορισμένο στόχο.

Διαδηλώσεις και συγκεντρώσεις συνεχίστηκαν και την ημέρα του Σαββάτου. Ακόμα και την Κυριακή το πρωί (18.11.1973) έγιναν συγκρούσεις, ενώ στο μεταξύ είχε κηρυχτεί ο στρατιωτικός νόμος.

3.4. Η τακτική των δυνάμεων του εχθρού

Η τακτική της αστυνομίας και των άλλων δυνάμεων δίωξης και βίας δεν είναι ενιαία από την αρχή, έχει σημάδια σύγχυσης και αιφνιδιασμού από την έκταση των εκδηλώσεων. Εχει γίνει η καταρχήν διαπίστωση πως δεν μπορεί κανείς να υποστηρίξει ότι η συγκέντρωση και ο εγκλεισμός των φοιτητών στο Πολυτεχνείο πρέπει να θεωρηθούν έργο προβοκατόρων. Οπωσδήποτε όμως, η αντίδραση φροντίζει και να εκμεταλλευτεί τα γεγονότα αυτά γιά να επισπεύσει την "αλλαγή φρουράς" στη χούντα, που της χρειαζόταν γιά πολλούς λόγους.

Οπως ήδη αναφέρθηκε, και πριν από το Πολυτεχνείο, υπήρχαν πληροφορίες, που έφερναν τον Ιωαννίδη σε ριζική αντίθεση με τον Παπαδόπουλο, μιλούσαν μάλιστα γιά σχέδια πραξικοπήματος του Ιωαννίδη κατά του Παπαδόπουλου. Την Παρασκευή το πρωί στο Πολυτεχνείο δίνεται η πληροφορία ότι ο Ιωαννίδης και ο Ρουφογάλης ζητούν από τον Παπαδόπουλο να επέμβει στο Πολυτεχνείο αλλιώς θα επέμβουν αυτοί. Η βίαιη επίθεση θα γινόταν έτσι ή αλλιώς. Η διαφορά είναι ότι ο Ιωαννίδης ήθελε να τη χρησιμοποιήσει γιά την κάλυψη και πραγματοποίηση των δικών του σχεδίων.

Την Τετάρτη και Πέμπτη η στάση της αστυνομίας ήταν αρκετά ανεκτική προς τους έκλειστους φοιτητές. Δεν τους διαλύει, ενώ είχε τη δυνατότητα. Η στάση αυτή εξηγείται από τη γενικότερη επιμονή στο σχέδιο "φιλελευθεροποίησης" και από τη σύγχυση που επικρατεί τις πρώτες ώρες στην αντίδραση από την έκταση των γεγονότων. Ωστόσο, οι δυνάμεις της αστυνομίας παρακολουθούσαν άγρυπνα τα γεγονότα, παίρνουν μέτρα γιά να μπορέσουν, στην κατάλληλη ώρα, να επιτεθούν βίαια. Εχουν συγκεντρωθεί περίπου 10.000 άνδρες, -εκτός από τις στρατιωτικές δυνάμεις και τους πράκτορες,- προσπαθούν να κρατούν απομονωμένο το Πολυτεχνείο. Και η αντίδραση επεμβαίνει, γιά την ώρα, στο Πολυτεχνείό με τους πράκτορες, που είναι πολλοί και παντός είδους από διάφορες υπηρεσίες. Με την απομόνωση και τους πράκτορες, ελπίζουν να εκτονώσουν, αποδυναμώσουν και διαβάλουν το ΦΚ, ώστε το χτύπημά του, όταν θα έρθει η ώρα να είναι ευκολότερο, και χωρίς να προκαλέσει ευρύτερη αντίδραση στο λαό και τη διεθνή κοινή γνώμη. Αυτό φαίνεται και από το ότι, ενώ η αστυνομία ήταν έτσι ανεκτική προς τους έγκλειστους φοιτητές, χτυπάει ανελέητα τις απόπειρες εκδηλώσεων του συγκεντρωμένου απέξω κόσμου.

Την Παρασκευή πιά η στάση της αλλάζει. Την εξαναγκάζουν σ' αυτό: Το γεγονός ότι η συγκέντρωση των εργαζόμενων, παρά τις επιθέσεις της, γίνεται όλο και μεγαλύτερη και μαχητική. Και το γεγονός ότι οι έγκλειστοι έχουν στην ουσία, εξουδετερώσει το έργο των προβοκατόρων, αν και οι προσπάθειές τους δεν σταματούν εντελώς. Η αστυνομία τώρα πιά χτυπάει με δακρυγόνα, ακόμα και σφαίρες, το χώρο του Πολυτεχνείου, πολλες ώρες πριν την είσοδο των τανκς στο Πολυτεχνείο. Από το μεσημέρι πιά αποφασίζεται η βραδυνή έφοδος. Και αποφασίζεται να γίνει κυρίως με το στρατό και δυνάμεις της ΕΣΑ. Είτε γιατί κρίνεται ότι η αστυνομία δεν θα τα καταφέρει καλά, ή δεν θα τα καταφέρει αστραπιαία. Είτε, εξαιτίας των εσωτερικών αντιθέσεων των διάφορων δυνάμεων κρούσης της χούντας, ή ακόμα γιατί θεωρείται πως δεν είναι εντελώς σίγουρο αν θα χτυπήσει, όπως πρέπει, η αστυνομία.

Κεφάλαιο 4

ΓΕΝΙΚΕΣ ΕΚΤΙΜΗΣΕΙΣ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ ΚΑΙ ΔΙΔΑΓΜΑΤΑ

4.Ι. Κρίση του χουντικού καθεστώτος και άνοδος των αγώνων

α) Στη διάρκεια του 1973 η κρίση του χουντικού καθεστώτος επιταχύνεται και βαθαίνει. Κύριος παράγοντας σ' αυτό ήταν η παλλαϊκή αποδοκιμασία, η λαϊκή αντίθεση, αντιπαράθεση και αντίσταση, που όχι μόνο συνεχίζονται, αλλά και δυναμώνουν. Το λαϊκό κίνημα ανεβαίνει, παίρνει μεγαλύτερη έκταση και αρχίζει να περνάει σε ανώτερες μορφές (απεργίες, μαζικές εκδηλώσεις κλπ.). Γίνεται κιόλας, μέσα στο 1973, φανερό πως η λαϊκή αντίσταση κατά της δικτατορίας, αν και ακόμα δεν έχει αναπτυχθεί σε τέτιο βαθμό που να μπορεί να γίνει δύναμη ανατροπής του χουντικού καθεστώτος, -ούτε, όπως είναι γνωστό πρόλαβε ως το τέλος ν' αναπτυχθεί σε τέτια δύναμη,- είναι όμως, αναμφισβήτητα, ο καταλύτης των εξελίξεων στη χώρα μας.

Οι διεθνείς εξελίξεις, καθώς και οι εσωτερικές δυσκολίες και αντιθέσεις του αμερικανονατοϊκού ιμπεριαλισμού και της δικτατορίας εντείνουν το βάθεμα της κρίσης του χουντικού καθεστώτος. Ετσι, η όξυνση των εσωϊμπεριαλιστικών αντιθέσεων εκφράζεται στον ελληνικό χώρο και με ανπθέσεις των βασικών ιμπεριαλιστικών κύκλων γύρω από τη μορφή άσκησης της εξουσίας των μονοπωλίων στη χώρα μας, με στόχο πάντοτε, την όσο το δυνατό καλύτερη στερέωση της αμερικανονατοϊκής επικυριαρχίας στην Ελλάδα. Η ανάπτυξη του κινήματος διεθνούς συμπαράστασης και αλληλεγγύης, πριν απ' όλα των σοσιαλιστικών χωρών και του παγκόσμιου εργατικού κινήματος, έκανε ακόμα πιό φανερή τη διεθνή απομόνωση της χούντας και ξεσκέπασε την πολιτική των ιμπεριαλιστών στη χώρα μας. Η προώθηση της πολιτικής ειρηνικής συνύπαρξης και ύφεσης στις διεθνείς σχέσεις έκανε, αναγκαστικά, πιό δύσκολη την εφαρμογή της τυχοδιωκτικής πολιτικής του ιμπεριαλισμού στη περιοχή και στη χώρα μας.

β) Χαρακτηριστικό στοιχείο της ανάπτυξης του λαϊκού κινήματος μέσα στο 1973 ήταν η μεγάλη άνοδος του ΦΚ. Εκείνη τη στιγμή στη χώρα μας, εξαιτίας ειδικών, αντικειμενικών και υποκειμενικών συνθηκών το ΦΚ αναδείχνεται σε δύναμη κρούσης του λαϊκού κινήματος. Οι φοιτητικές κινητοποιήσεις της άνοιξης του 1973 αποτελούν κορυφαία, ως τότε, εκδήλωση αντίστασης στον αντιχουντικό αγώνα. Η πείρα απ' αυτές παίζει σημαντικό ρόλο στην ανάπτυξη των αγώνων των φοιτητών. Από την πείρα αυτή θάπρεπε να εξαρθεί ιδιαίτερα η σωστή αξιοποίηση και των μικρών, έστω, νόμιμων δυνατοτήτων, που παρέχονταν μέσα στα πλαίσια του χουντικού καθεστώτος. Στην ανάπτυξη του μαζικού αυτού κινήματος φάνηκε επίσης η ορθότητα της θέσης του Κόμματος γιά τις μορφές πάλης στις συνθήκες εκείνες. Οτι, δηλαδή, η κύρια προσοχή πρέπει να δοθεί στην ανάπτυξη του μαζικού κινήματος.

γ) Η μελέτη όμως της πείρας αυτής, - σε σχέση με τις μορφές που χρησιμοποιήθηκαν, τον τρόπο που καθοδηγήθηκαν, τις αδυναμίες που παρουσιάστηκαν, - δεν έγινε συστηματικά από το Γραφείο Κλιμακίου της ΚΕ του ΚΚΕ και το Γραφείο ΚΣ της ΚΝΕ. Και κυρίως δεν πάρθηκαν τα αναγκαία μέτρα αναδιάταξης των δυνάμεων και βελ τίωσης του τεχνικού εξοπλισμού και του μηχανισμού συνδέσεων γιά την καλύτερη αντιμετώπιση παρόμοιων εκδηλώσεων στο μέλλον. Δεν εξασφαλίζεται, ειδικά, στο βαθμό που απαιτούσαν οι αγώνες και η προοπτική ανάπτυξής τους, η σωστή αναδιάταξη των οργανωμένων δυνάμεων της ΚΝΕ μέσα στο ΦΚ και η εξασφάλιση του γρήγορου και με ακρίβεια περάσματος της γραμμής της ΚΝΕ μέσα σ' αυτό. Αν και στα πολιτικά ντοκουμέντα του Κόμματος υπήρχε γενικά, η πρόβλεψη γιά απότομα ξεσπάσματα, ωστόσο η συγκεκριμένη πολιτική και οργανωτική προετοιμασία γιά την πρόβλεψη και αντιμετώπιση απότομων εξάρσεων του λαϊκού κινήματος δεν ήταν ικανοποιητική.

δ) Οι αδυναμίες αυτές εκφράζουν, ασφαλώς και το επίπεδο οργανωτικότητας του λαϊκού κινήματος και του κομμουνιστικού κινήματος, ειδικότερα. Οι οργανώσεις του Κόμματος και της ΚΝΕ μέσα στη διαδικασία της ανόδου των λαϊκών αγώνων και στις νέες δυνατότητες που δημιουργούνται, αναπτύσσονται. Η δουλιά ωστόσο του Κλιμακίου της ΚΕ παρά τα βήματα που γίνονται γιά τη βελτίωσή της γενικά και την καλύτερη οργάνωση του τεχνικού μηχανισμού ειδικότερα, καθυστερεί. Η οργανωτική κατάσταση του Κόμματος και της ΚΝΕ δε βρίσκεται σε επίπεδο αντίστοιχο με την ανάπτυξη των λαϊκών αγώνων και τις απαιτήσεις του λαϊκού κινήματος. Δεν είναι ικανοποιητικός ο βαθμός σύνδεσης των οργανώσεων με το μαζικό κίνημα και τους φορείς του.

ε) Η χούντα και οι πάτρωνές της επιχειρούν να αντιμετωπίσουν το βάθεμα της κρίσης της δικτατορίας, παίρνοντας ορισμένα μέτρα "φιλελευθεροποίησης" του καθεστώτος τους. Η τάση αυτή διαφαίνεται ακόμα από το 1972, αλλά γίνεται χαρακτηριστική από τις αρχές του 1973. Μέσα σ' αυτά τα πλαίσια κινιόταν και το πυροτέχνημα της κατάργησης της μοναρχίας και ανακήρυξης της "δημοκρατίας", που συνοδεύτηκε και με κάποια, ελάχιστη, χαλάρωση των καταπιεστικών μέτρων πάνω στον Τύπο και τις λαϊκές εκδηλώσεις με την απόλυση του μεγαλύτερου μέρους των πολιτικών κρατουμένων τον Αύγουστο του 1973 και εξελίχτηκε, αμέσως ύστερα, στο χουντομαρκεζινικό πείραμα "πολιτικοποίησης" και υπόσχεσης "ελεύθερων εκλογών". Με εξαίρεση τις γνωστές περιπτώσεις των "γεφυροποιών" και "συνομιλητών" και ακόμα χειρότερα την απαράδεκτη οππορτουνιστική γραμμή της ηγεσίας των αναθεωρητών - αποστατών το συντριπτικά μεγαλύτερο μέρος του πολιτικού κόσμου και κυρίως το λαϊκό αντιδικτατορικό κίνημα, απορρίπτει, έτσι ή αλλοιώς, τον ελιγμό αυτό. Το λαϊκό κίνημα, οπλισμένο με σωστή κατεύθυνση αξιοποιεί σωστά τις νέες δυνατότητες που δημιουργούνται και περνάει σε νέα φάση ανάπτυξής του.

4.2. Το αντιχουντικό κίνημα το φθινόπωρο του 1973

α) Μετά τον Αύγουστο 1973 κι ιδιαίτερα τον Οχτώβρη-Νοέμβρη 1973, βαθαίνει πολύ περισσότερο η κρίση του καθεστώτος της χούντας. Το λαϊκό κίνημα βρίσκεται σε έξαρση, πετυχαίνει εντονότερη ανάπτυξη των μαζικών διεκδικητικών αγώνων, καλύτερη σύνδεση των οργανώσεων με τους μαζικούς φορείς. Αυτό φαίνεται καθαρότερα στο ΦΚ, όπου οι μαζικοί φορείς δραστηριοποιούνται, καθιερώνονται, πετυχαίνουν κάποιο συντονισμό της δράσης τους. Πολύ πιό προχωρημένο, έτοιμο γιά απότομα πετάγματα είναι το ΦΚ. Αυτό δίνει στα στελέχη του ενθουσιασμό, αυταπάρνηση, αλλά και υπερβολική αυτοπεποίθηση στις δικές τους αποκλειστικά δυνάμεις, που καταντάει, σε τελευταία ανάλυση, να είναι λαθεμένη (τα γεγονότα της Ταϋλάνδης, με το διαστρεβλωμένο μάλιστα τρόπο που φωτίζονται από τον Τύπο, έπαιξαν επίσης κάποιο ρόλο προς την κατεύθυνση αυτή). Πιστεύουν, έστω και αν δεν το συνειδητοποιούν και δεν το διακηρύσσουν ανοιχτά, ότι το ΦΚ μπορεί μόνο του, χωρίς το ανέβασμα της πάλης όλου του λαϊκού κινήματος, να εξαναγκάσει έκτακτες καταστάσεις, που να οδηγήσουν ακόμα και στην ανατροπή της δικτατορίας. Το Κόμμα και η ΚΝΕ σωστά προφύλασσαν από την αντίληψη αυτή, αλλά και δεν κατάφεραν να την περάσουν σ' όλο το ΦΚ. Ούτε τα ίδια τα δικά μας στελέχη τη συνειδητοποιούν πλήρως. Το δίδαγμα, που βγαίνει από τη διαπίστωση αυτή, είναι πολύ σημαντικό. Το φοιτητικό κίνημα, όπως και το κίνημα νεολαίας γενικά, πρέπει να καταφέρνει να συντονίζει στο έπακρο τη δράση του με το υπόλοιπο λαϊκό, το εργατικό πριν απ' όλα, κίνημα. Κι αυτό όχι μόνο, γιατί είναι γνωστή - και σωστή η θέση μας γιά το ρόλο της εργατικής τάξης, αλλά και γιατί, γενικά, ο αγώνας κάποιου τομέα, όταν βάζει ευρύτερους στόχους, δεν μπορεί να πετύχει, αν δεν συνδεθεί με τους αγώνες των άλλων τομέων του κινήματος. Αναμφισβήτητα, πάντως, η κατάσταση είναι ώριμη, αντικειμενικά γιά μεγάλα ξεσπάσματα. Κάτι το καινούργιο κυοφορείται. Και παρόλο που ο υποκειμενικός παράγοντας, οργανωτικά κυρίως (αλλά, σε ορισμένο βαθμό και πολιτικά-ιδεολογικά) δεν είναι έτοιμος, ο καθένας ένοιωθε πως τα ξεσπάσματα δεν έπρεπε να αποκλείονται.

β) Το χουντομαρκεζινικό καθεστώς καταλαβαίνει την κατάσταση. Επιχειρεί να την αντιμετωπίσει με την παραπέρα προώθηση του ελιγμού της "φιλελευθεροποίησης" διακηρύσσει ότι προετοιμάζει "εκλογές" και προσπαθεί επίμονα να κερδίσει τη συμπαράσταση του πολιτικού κόσμου, ή τουλάχιστο την ανοχή του. Η προσπάθειά του πέφτει και πάλι στο κενό. Στο σύνολό του σχεδόν ο πολιτικός κόσμος (με θλιβερή πάντα εξαίρεση την ηγεσία των αναθεωρητών) απορρίπτει τον ελιγμό. Ιδιαίτερη σημασία έχει η σωστή και καθαρή θέση του ΚΚΕ, η μόνη πλήρης, ολοκληρωμένη και χωρίς ταλαντεύσεις θέση, που παίζει σοβαρό ρόλο στην όλη εξέλιξη του λαϊκού κινήματος τότε. Πρόκειται γιά μιά περίπτωση, όπου, ακόμα μιά φορά και πολύ χαρακτηριστικά, εκδηλώθηκε η εξαιρετικά μεγάλη, καθοριστική συμβολή του ΚΚΕ στον όλο αντιχουντικό αγώνα της εφταετίας. Και αναμφισβήτητα, μέχρι σήμερα, αποτελεί πολύτιμο πολιτικό κεφάλαιο.

Στο φοιτητικό χώρο η χούντα επίσης επιχειρεί ελιγμό, κάνει μερικές υποχωρήσεις, προσπαθώντας να δεσμεύσει το ΦΚ με "εκλογές", όπως αυτή τις ήθελε, που θα διεξαχτούν μετά τις βουλευτικές. (Επιδιώκει να γίνουν οι φοιτητικές μετά τις βουλευτικές εκλογές, γιατί έτσι έλπιζε να σταθεροποιήσει τη θέση της και να το χτυπήσει ευκολότερα). Ούτε όμως το ΦΚ εξαπατήθηκε. Αντέκρουσε τον ελιγμό. Κι εδώ τη σωστή κατεύθυνση έδοσαν η ΚΝΕ και Α/Ε, που καθόρισαν ενεργητική αποχή και ταυτόχρονα αγώνα γιά κατάχτηση, στην πράξη, άμεσων και ελεύθερων εκλογών, σ' αντίθετη με τη στάση του ρφ (αναμονή, "να μην απορρίψουμε το νόμο" της χούντας) και τη στάση των αριστερίστικων (καμιά συζήτηση, ούτε πάλη γιά άλλες εκλογές στους φοιτητές). Η σωστή γραμμή της ΚΝΕ και της Α/Ε επικράτησε κι αυτή έδοσε αγωνιστική προοπτική και συνέχεια στην πάλη των φοιτητών.

γ) Το Κόμμα είχε σωστά, πολιτικά εκτιμήσει τον ελιγμό της "φιλελευθεροποίησης" και την εξαγγελία των "εκλογών". Στην πολιτική του γραμμή υπήρχε σαφής προοπτική της ανάπτυξης των αγώνων του λαού, της κλιμάκωσής τους μέχρι και την ανατροπή της δικτατορίας. Το Κόμμα, βέβαια, δεν είχε την προοπτική κλιμάκωσης των αγώνων, εκείνη τη στιγμή, ως την ανατροπή της δικτατορίας. Και σωστά. Γιατί, αυτό δεν ήταν δυνατό να γίνει μόνο με το φΚ, χωρίς την ανάλογη ανάπτυξη αγώνων της εργατικής τάξης, που, παρόλο ότι είχαν ανέβει, δεν ήταν στο επίπεδο εκείνο που θ'απαιτούσε μιά τέτια σύγκρουση, αν όχι με εντελώς σίγουρες, τουλάχιστον με λίγο - πολύ αρκετές πιθανότητες επιτυχίας. Αυτό δεν ήταν δυνατό να γίνει επίσης, γιατί το επίπεδο ανάπτυξης της οργάνωσης των δυνάμεων της πρωτοπορίας ήταν σε χαμηλό επίπεδο, κάτω από τις διαθέσεις των μαζών (και αυτό ισχύει και γιά το ΦΚ).

Ωστόσο, η πολιτική μας θέση - γραμμή, σε κείνες τις στιγμή, αν και σωστή, δεν ήταν πλήρης και ολοκληρωμένη. Η έλλειψη βρισκόταν στο ότι δεν υπήρξε συγκεκριμένη προοπτική και επεξεργασία του τρόπου και οι οργανώσεις μας έπρεπε να παρέμβουν σε απότομα ξεσπάσματα, του τρόπου που έπρεπε να δράσουν σε τέτιες περιπτώσεις, των στόχων που έπρεπε να βάλουν μπροστά στις μάζες, των μορφών πάλης που έπρεπε να προωθούν. Στα ντοκουμέντα της ΚΕ υπάρχει γενικά και η προοπτική γιά απότομα ξεσπάσματα, έστω κι αν δε γινόταν συγκεκριμένη και σαφής προβολή της θέσης. Η έλλειψη αυτή ήταν πιό ουσιαστική γιά την πολιτική που, πιό συγκεκριμένα, έπρεπε να χαράξει το Γραφείο Κλιμακίου της ΚΕ. Πάντως, σ' αυτά τα σημεία πρέπει να εντοπίστεί η έλλειψη πολιτικής προετοιμασίας. Πέρα από αυτό υπήρξε βέβαια η σοβαρή έλλειψη οργανωτικής και τεχνικής προετοιμασίας ακόμα και γιά την παρακολούθηση, (πολύ περισσότερο γιά την καθοδήγηση) τέτιων καταστάσεων.

Στα ίδια πλαίσια, όπως ήταν επόμενο, κινούνταν κι οι ελλείψεις της καθοδήγησης της ΚΝΕ. Κι εδώ όμως είναι λαθεμένη η κριτική που γίνεται ότι οι θέσεις στρέφονται σε αγώνες μόνο γιά τα φοιτητικά αιτήματα. Αντίθετα, η ΚΝΕ, προωθώντας σωστά την προβολή των φοιτητικών αιτημάτων, - και των μερικών, και των γενικότερων γιά τις συνδικαλιστικές και πολιτικές ελευθερίες, - τα συνδύαζε με την όλη αντιχουντική πάλη, τα έντασσε μέσα στα πλαίσια αυτής της πάλης;, υπογραμμίζοντας (σωστά) την ανάγκη συντονισμού με ολόκληρο το λαϊκό κίνημα. Αυτό αποδείχνεται και από τα ντοκουμέντα της ΚΝΕ που μερικά αναφέρθηκαν. Υπάρχει, βέβαια, ένα άλλο ζήτημα αν και σε ποιό βαθμό, έγινε δυνατό η γραμμή αυτή να φτάσει σωστά ως τα στελέχη της , ΚΝΕ και της Α/Ε, που μέσα στους φοιτητικούς χώρους τη χειρίζονταν. Υπήρξαν εδώ αδυναμίες κι η γραμμή αυτή ορισμένες φορές, εφαρμόστηκε μονοκόμματα - πράγμα που προκάλεσε δυσκολίες.

δ) Η μορφή αγώνα - κατάληψη - ξεπήδησε στις μέρες του Νοέμβρη "αυθόρμητα". Πρέπει σωστά όμως να κατανοηθεί αυτό το "αυθόρμητο". Σα μορφή αγώνα, η κατάληψη είχε χρησιμοποιηθεί και την άνοιξη του 1973, - μιά φορά με επιτυχία, μιά δεύτερη όχι με πλήρη επιτυχία. Το σύνθημα γιά κατάληψη κυκλοφορούσε στους φοιτητές, είχε και συγκεκριμένα προβληθεί στις εκδηλώσεις 8 και 9 Νοέμβρη. Και τελικά, είχε ωριμάσει μέσα στη συνείδηση των φοιτητών. Επίσης, ήταν μέσα στη λογική της ανάπτυξης των αγώνων που προωθούσαν τα στελέχη του ΦΚ και πριν απ' όλα οι αριστεριστές, αλλά και τα στελέχη της ΚΝΕ και της Α/Ε. Με αυτή την έννοια, το αυθόρμητο στοιχείο περιορίζεται, δεν είναι δηλαδή η κατάληψη απλώς ένα τυχαίο κι έξω από κάθε προοπτική ξέσπασμα. Είναι όμως και αυθόρμητο, γιατί: 1) Δεν υπήρξε σχέδιο καμιάς οργάνωσης. 2) Δεν υπήρξε καμιά απόφαση γιά ν' αρχίσει η κατάληψη, απόφαση που να πάρθηκε έστω κι εκείνη τη στιγμή.

Η μορφή αυτή δηλαδή επιβλήθηκε "εκ των πραγμάτων" χωρίς και οι ίδιοι οι φοιτητές έγκαιρα να το συνειδητοποιήσουν: Μέσα στο γενικό κλίμα ξεσηκωμού και κάτω από την πίεση συνθημάτων, που γενικά και αόριστα, πίεζαν γιά πιό "δυναμικές" μορφές πάλης. Μέσα στο πλαίσιο της ταλάντευσης που έδειξαν τα στελέχη της Α/Ε, που, επειδή ήταν απροετοίμαστα να προτείνουν συγκεκριμένες μορφές παραπέρα πάλης, δέχτηκαν, "παθητικά", χωρίς να παίρνουν θέση, μιά κατάσταση που επιβαλλόταν. Μπορεί να μελετηθεί παραπέρα το ζήτημα, αν τα στελέχη της Α/Ε θα μπορούσαν, - από τη στιγμή που έγκαιρα και σχεδιασμένα υπεράσπιζαν κάποιες άλλες, συγκεκριμένες θέσεις (όχι πάντως άρνηση απλή, αλλά θετικές προτάσεις άλλων μορφών πάλης), - νά στρέψουν όλο το ΦΚ σε κάποια άλλη μορφή αντιμετώπισης.

Κάτι τέτιο, φαίνεται ότι όχι μόνο δεν πρέπει να αποκλείεται, αλλά αντίθετα είναι μάλλον βέβαιο ότι, αν η ΚΝΕ ήταν σωστά προετοιμασμένη και τα στελέχη της δούλευαν έγκαιρα, σωστά και επιτόπου μέσα στο ΦΚ, μ' αυτή την κατεύθυνση, θα ήταν δυνατό ή να μην επιλεγεί καθόλου η μορφή της κατάληψης, ή, και αν προσωρινά πραγματοποιούνταν, να στρεφόταν γρήγορα προς άλλες εξελίξεις. Πρόκειται γιά συμπέρασμα που έχει πάντοτε, και σήμερα, αξία. (Είναι φανερό πως κι εδώ κι όπου αλλού γίνεται λόγος γιά αδυναμίες της καθοδήγησης της ΚΝΕ, αυτές αντανακλούν άμεσα τις ελλείψεις βοήθειας του Κόμματος στην ΚΝΕ).

Πάντως, είχε μεγάλη σημασία, ότι, από τη στιγμή που επιβλήθηκε η μορφή κατάληψης, τα στελέχη της ΚΝΕ και η Α/Ε έμειναν και προσπάθησαν να αντιδράσουν, όπως νόμιζαν καλύτερα, στις παραπέρα εξελίξεις. Πρόκειται γιά μιά θετική πείρα, που επίσης πρέπει να αξιοποιηθεί.

ε) Τα γεγονότα των ημερών εκείνων (και όχι μόνο η κατάληψη του Πολυτεχνείου) δεν είχαν προβλεφτεί από το Γραφείο του Κλιμακίου. Κι αυτό, εξαιτίας της έλλειψης της πολιτικής και οργανωτικής προετοιμασίας που αναφέρθηκε προηγούμενα. Κι ακόμα, γιατί το Γραφείο Κλιμακίου δεν είχε προβληματιστεί γιά το ενδεχόμενο τέτιων εκδηλώσεων. Μιά τέτια έλλειψη προβληματισμού είναι λάθος, πολύ περισσότερο που υπήρχαν τα γεγονότα της άνοιξης 1973, υπήρξε και τώρα ένα κλίμα, που έδειχνε ότι μορφές αγώνα, σαν αυτές ή παρόμοιες, δεν έπρεπε να αποκλείονται. Και θα πρέπει να υπογραμμιστεί η σημασία που έχει το να μπορεί η καθοδήγηση, και σε οποιεσδήποτε συνθήκες παρανομίας, να ενημερώνεται πολύ γρήγορα στις οποιεσδήποτε απότομες αλλαγές και εξελίξεις. Αυτό δεν μπόρεσε να το καταφέρει τότε το Γραφείο Κλιμακίου. Ανάλογες αδυναμίες υπήρξαν και στην ΚΝΕ. Επίσης: Ηταν σωστή η θέση του Γραφείου Κλιμακίου (Kαt της ΚΝΕ) γιά αποφυγή απρογραμμάτιστων ενεργειών, αλλά έπρεπε να συνοδεύεται με θέσεις γιά αντιμετώπιση των καταστάσεων αυτών, όταν "εκ των πραγμάτων" επιβάλλονται. (Η πείρα αυτή είναι όχι μόνον γιά το μέλλον, αλλά και γιά σήμερα πολύ σημαντική). Ετσι το Γραφείο του Κλιμάκιου και το Γραφείο του ΚΣ της ΚΝΕ βρέθηκαν, σε μεγάλο βαθμό, απροετοίμαστα μπροστά στα συγκεκριμένα γεγονότα.

Το Γραφείο του Κλιμάκιου της ΚΕ ήταν, βέβαια, τότε απορροφημένο με την προσπάθεια ανασυγκρότησης των οργανώσεων, το πέρασμα στελεχών σΤην παρανομία, την αποστολή των αντιπροσώπων γιά το 90 Συνέδριο και δεν πρόλαβε ν' αντιμετωπίσει πλήρως και σωστά όλα τα προβλήματα. Ωστόσο, αυτές οι δυσκολίες θα μπορούσαν, ίσως, ως ένα βαθμό τουλάχιστον, να αντιμετωπιστούν. Ανεξάρτητα όμως από τις δυσκολίες αυτές και το αν ήταν δυνατόν, και σε ποιό βαθμό, ν' αντιμετωπιστούν απο το Γραφείο του Κλιμάκιου, είναι φανερό πως οι αδυναμίες κι οι ελλείψεις αυτές πρέπει να υπογραμμιστούν, σαν απαραίτητα διδάγματα γιά το κίνημα.

4.3. Οι μέρες του Πολυτεχνείου

α) Οπως ξεκίνησε απρογραμμάτιστα η κατάληψη, έτσι και συνεχίστηκε. Μιά προωθημένη μορφή αγώνα συνδυάστηκε: Με ξεσηκωμό σχετικά περιορισμένων μαζών, βασικά φοιτητών μόνο, και με οξυμένη, απλώς, τη γενική αντιχουντική και αντιιμπεριαλιστική διάθεση ευρύτερων μαζών. Με έλλειψη ξεκαθαρισμένων στόχων και προοπτικής γιά την εξέλιξη του αγώνα. Στην πορεία, με άξονα τη ΣΕ, γίνεται προσπάθεια να επανορθωθούν οι ελλείψεις αυτές, πράγμα που πετυχαίνεται ως ένα μόνο βαθμό. Οι ελλείψεις αυτές και η αδυναμία να επανορθωθούν γρήγορα οφείλονται στο γενικά χαμηλό επίπεδο ανάπτυξης του λαϊκού κινήματος, στην έλλειψη της προετοιμασίας των συνεπών αντιδικτατορικών δυνάμεων, που αναφέρθηκαν ήδη, καθώς και στην αδυναμία της ΣΕ να μετεξελιχτεί σε πραγματικό κέντρο ολόπλευρης καθοδήγησης του ξεσηκωμού. Στο τελευταίο αποφασιστική στάθηκε η αδυναμία συγκρότησης μέσα στο Πολυτεχνείο ενιαίου κέντρου καθοδήγησης και ακόμα περισσότερο, η αδυναμία γενικότερου συντονισμού και καθοδηγητικής δουλιάς από το Κόμμα και την ΚΝΕ γιά όλη την Αθήνα.

β) Φάνηκε και στα γεγονότα αυτά η μεγάλη σημασία της σωστής επιλογής και της σωστής προβολής των διάφορων συνθημάτων. Συνδυασμός των μερικών με τα γενικά. Διάκρισή τους σε συνθήματα προπαγάνδας, ζύμωσης και δράσης. Σωστή μεθόδευση της αλλαγής, στην πορεία του χαρακτήρα ενός συνθήματος. (Στο κεφάλαιο 3 δόθηκε αναλυτικά η πείρα από την πορεία χρησιμοποίησης των συνθημάτων στις μέρες του Πολυτεχνείου).

γ) Πρέπει να αξιοποιηθεί η πείρα (κυρίως θετική) από την οργάνωση της εσωτερκής ζωής και διεύθυνσης του αγώνα μέσα στο Πολυτεχνείο, αλλά και να υπογραμμιστεί η σημασία που έχει, σε τέτιες περιπτώσεις, το να καταχτούν τα στελέχη μας (έτσι ή αλλιώς, αυτά έχουν την ευθύνη απέναντι στο λαϊκό κίνημα) θέσεις - κλειδιά, (συντονισμός, τηλεφωνικό κέντρο, πομπός, πόρτες κλπ), ώστε να μπορούν να ελέγχουν ουσιαστικά τις εξελίξεις. Να μπορούν αποτελεσματικά να εξαρθρώνουν τις προσπάθειες προβοκατόρων και ύποπτων στοιχείων.

δ) Συντονιστικές επιτροπές ή επιτροπές αγώνα, σε τέτιες περιπτώσεις, μπορούν και πρέπει ν' αναδειχτούν σε ουσιαστικούς μαζικούς φορείς καθοδήγησης των αγώνων. Τα στελέχη μας, που συμμετέχουν σ' αυτές τις επιτροπές, έχουν πρωταρχική υποχρέωση να προσπαθούν να πάρουν επαφή με την κομματική καθοδήγηση και όταν δεν το καταφέρνουν, να επωμίζονται, πρωτόβουλα και με θάρρος (δουλεύοντας συλλογικά) την ευθύνη της καθοδήγησης των επιτροπών αυτών.

ε) Ο κλειστός χώρος προσφέρεται, ίσως (σε κατάλληλη στιγμή του κινήματος) σαν εστία αγώνα γιά λύση περιορισμένων, τοπικών προβλημάτων. Γιά γενικότερες εκδηλώσεις μπορεί να παίξει το ρόλο πόλου συσπείρωσης, αλλά όχι καθοδήγησης των ευρύτερων μαζών. Και οπωσδήποτε, σε τέτιες περιπτώσεις, ακόμα πιό ευνοϊκό είναι να μπορεί κανείς να δημιουργεί περισσότερες εστίες ξεσηκωμού. Ετσι ή αλλιώς, πρέπει να δράσει με το μέγιστο της ενέργειάς του το κομματικό - ΚΝίτικο κέντρο καθοδήγησης. Την ευθύνη αυτή έχει το αρμόδιο όργανο. Οταν, γιά οποιουσδήποτε λόγους, αυτό δε γίνει άμεσα δυνατό, πρέπει τα στελέχη του Κόμματος ή της ΚΝΕ να πάρουν την πρωτοβουλία και να συγκροτήσουν προσωρινό καθοδηγητικό κέντρο, που να προσπαθήσει να πάρει επαφή με την καθοδήγηση, αλλά και να επωμιστεί άμεσα, πρακτικά την ευθύνη της καθοδήγησης του κινήματος.

στ) Η λειψή προετοιμασία του Γραφείου Κλιμακίου και του Γραφείου του ΚΣ της ΚΝΕ αναφέρθηκε προηγούμενα. Προστίθεται ότι δεν υπήρξε απόφαση δημιουργίας καθοδηγητικού κέντρου, τοποθετημένου μάλιστα κοντά στα γεγονότα. Στις περιπτώσεις αυτές πρέπει, αλλάζοντας τη συνηθισμένη συνωμοτική τάξη, να διατίθενται καθοδηγητικά στελέχη γιά να αναλαβαίνουν αυτή την ευθύνη.

ζ) Ν' αξιοποιηθεί η πείρα από τις μορφές και τους τρόπους της διαφώτισης, όπως: Τα συνθήματα πάνω σε αυτοκίνητα. Προκηρύξεις και τρύκ που ρίχνονται μέσα σε αυτοκίνητα. Κόλλημα πάνω σ' αυτά πρόχειρων πλακάτ με συνθήματα ή σκίτσα. Μικροφωνικές εγκαταστάσεις. Δημοσιεύματα στον Τύπο, τρύκ, προκηρύξεις. Ξένοι σταθμοί. Και πάνω απ' όλα, ο πομπός.

η) Η υποχώρηση δεν έγινε δυνατό να είναι συνταγμένη. Αποτελεί όμως αυτό βασικό πρόβλημα σε τέτιες μάχες. Αν η καθοδήγηση έγκαιρα καταπιανόταν με το πρόβλημα αυτό, πιθανό θα μπορούσε κατάλληλα να προετοιμάσει μιά τέτια υποχώρηση, (πριν από την τελική έφοδο των τανκς), που θα εξελισσόταν σε μαζικές διαδηλώσεις και άλλες εκδηλώσεις σε όλη την Αθήνα, μεταφέροντας και διατηρώντας το πνεύμα της αγωνιστικής έξαρσης. Είναι αυτό, βασικό στοιχείο της διεύθυνσης μιάς μάχης, όταν δεν μπορεί άμεσα να οδηγηθεί σε νικηφόρα έκβαση.

4.4. Γενικά συμπεράσματα

α) Τα γεγονότα του Νοέμβρη 1973 δεν πρέπει να κριθούν σαν ένα ξαφνικό ξεκομμένο περιστατικό. Ο λαϊκός αυτός ξεσηκωμός, η έκταση και το βάθος του, δεν μπορεί ν' αποδοθούν σε τυχαία και συγκυριακά φαινόμενα. Πολύ περισσότερο, ούτε γενικά οι αγώνες αυτοί, ούτε οι ειδικές μορφές που πήραν, δεν μπορεί να αποδοθούν σε κάποιο "σχέδιο" αριστεριστών ή προβοκατόρων, ούτε γενικά, στο αυθόρμητο, όσο κι αν κάποια ειδική μορφή (λογουχάρη, η κατάληψη του Πολυτεχνείου) παρουσίασε. στην αρχή, το στοιχείο του αυθόρμητου. Περ' απ' όσα ειπώθηκαν προηγούμενα. πρέπει να προστεθεί πως οι αγώνες αυτοί έχουν τις ρίζες τους πολύ βαθιά. Ξεκινάνε από τα μεγάλα κοινωνικά προβλήματα και την κατάσταση, οικονομίκή και πολιτική, που είχε διαμορφωθεί από παλιά στη χώρα μας και βέβαια, άμεσα από την όξυνση των προβλημάτων και της κατάστασης που έφερε η εφτάχρονη χουντική τυραννία. Συνδέονται άμεσα με τις πολύχρονες παραδόσεις αγώνων, αντιφασιστικής, αντιιμπεριαλιστικής πάλης του λαού, με την καθολική του αντίθεση και τη συνεχή ανάπτυξη των αγώνων του σε όλη τη διάρκεια της δικτατορίας.

Πιό συγκεκριμένα, το ξέσπασμα των γεγονότων του Νοέμβρη 1973 ήρθε σαν αποτέλεσμα: Των αντικειμενικών συνθηκών που είχαν δημιουργηθεί στη διάρκεια, κι ιδιαίτερα στο τέλος του 1973 - και εσωτερικά στη χώρα μας και διεθνώς. Της ανάπτυξης που είχε σημειώσει τότε η αντιχουντική διάθεση και αντίθεση όλου του λαού, της ανόδου που είχε πραγματοποιήσει όλο το λαϊκό κίνημα κι ιδιαίτερα (γιά ειδικούς λόγους) το φοιτητικό κίνημα. Της βελτίωσης που είχε σημειωθεί στις οργανωμένες δυνάμεις του λαού και πάν' απ' όλα στις δυνάμεις του Κόμματος και της ΚΝΕ.

Σωστά αξιοποιήθηκαν οι ειδικές αντικειμενικές συνθήκες, που αναφέρθηκαν (όξυνση της κρίσης του χουντικού καθεστώτος και των εσωτερικών του αντιθέσεων, όξυνση των εσωιμπεριαλιστικών αντιθέσεων, προώθηση της πολιτικής ειρηνικής συνύπαρξης και ύφεσης στις διεθνείς σχέσεις, ανάπτυξη της διεθνούς αλληλεγγύης και συμπαράστασης στον αγώνα του λαού μας κλπ).

Αυτές πίεζαν προς την κατεύθυνση κάποιας αλλαγής στη χώρα μας, την οποία, βέβαια, ο ιμπεριαλισμός και οι ντόπιοι πράκτορές του προσπαθούσαν να την πραγματοποιήσουν όσο το δυνατό πιό ανώδυνα, να την κάνουν όσο το δυνατό λιγότερο ουσιαστική. Στην κατεύθυνση αυτή προσπάθησαν να εφαρμόσουν το πείραμα της "φιλελευθεροποίησης" και "πολιτικοποίησης" του χουντικού καθεστώτος. Σ' αυτές τις συνθήκες δημιουργούνταν πιό ευνοϊκές δυνατότητες γιά την εκδήλωση της λαϊκής αντίθεσης και της ανάπτυξης της λαϊκής πάλης με κατεύθυνση την ανατροπή της δικτατορίας.

Η συσσωρευμένη πείρα αγώνων, η συνεχής, έστω παθητική ή με όχι έκδηλα ενεργητικές μορφές, πάλη του λαού σ' όλο το διάστημα της δικτατορίας, έδωσαν τη βάση, τη συσσωρευμένη "ποσότητα", από την οποία ξέσπασε η νέα "ποιότητα" αγώνων. Το πείραμα της "φιλελευθεροποίησης" δεν εξαπάτησε το λαό, δεν αποπροσανατόλισε, στο σύνολο σχεδόν, τον πολιτικό κόσμο.

Περισσότερο και παν' απ' όλα, η τιμή γιά μιά πλήρως σωστή και αταλάντευτη στάση, που ξεσκέπασε την απάτη του χουντομαρκεζινικού πειράματος, ανήκει στο ΚΚΕ. Η γραμμή αυτή διάλυσε τις οποιεσδήποτε αυταπάτες και συγχύσεις, προσανατόλισε σωστά το λαϊκό κίνημα όχι στην αποδοχή της "φιλελευθεροποίησης", αλλά στην αξιοποίηση των πρόσθετων δυνατοτήτων που δημιουργούνταν γιά το δυνάμωμα των οργανωμένων φορέων της αντιδικτατορικής πάλης και πριν απ' όλα των οργανώσεων του Κόμματος και της ΚΝΕ, γιά την ανάπτυξη της λαϊκής πάλης μέχρι την ανατροπή της δικτατορίας. Γέννημα αυτών των συνθηκών και της σωστής κατεύθυνσης στο λαϊκό κίνημα είναι η κορυφαία έξαρση των αγώνων το Νοέμβρη 1973.

β) Ο ρόλος του Κόμματος (όπως και της ΚΝΕ, επίσης) ήταν εξαιρετικά σημαντικός. Το ΚΚΕ, σ' όλη τη διάρκεια της εφταετίας, είχε την πιό συνεπή αντιχουντική γραμμή και την πιό σωστή τακτική πάλης. Ετσι, η επιρροή του στην ανάπτυξη του λαϊκού αντιδικτατορικού αγώνα ήταν καθοριστική. Ιδιαίτερα σημαντική ήταν η συμβολή του, με την αποφασιστική και συνεπή στάση του απέναντι στο χουντομαρκεζινικό πείραμα, στάση που επηρέασε καθοριστικά και τις θέσεις των άλλων αντιχουντικών δυνάμεων και του λαϊκού κινήματος γενικότερα. Αντικειμενικά, στις συνθήκες εκείνες, η στάση αυτή του Κόμματος έπαιξε καθοδηγητικό ρόλο στο αντιδικτατορικό κίνημα. Περ' απ' αυτό, η δημιουργία, από το 1968, της ΚΝΕ και η βοήθεια που της έδοσε το ΚΚΕ γιά ν' αναπτυχτεί σημαντικά και να μπορέσει να παίξει σοβαρό ρόλο στο ΦΚ και σε όλο το κίνημα νεολαίας, να σταθεί στις πρώτες γραμμές της πάλης στις μέρες του Νοέμβρη, ήταν, αναμφισβήτητα, μεγάλη συμβολή στον αγώνα κατά της χούντας. Στην ανάπτυξη των φοιτητικών αγώνων η αποφασιστική παρεμβολή της ΚΝΕ ήταν ο ουσιαστικός παράγοντας. Γενικότερα, κάτω από την καθοδήγηση της ΚΝΕ αναπτυσσόταν όλη την εφταετία το πιό οργανωμένο κίνημα κατά της δικτατορίας. Ανεξάρτητα από τις αδυναμίες και τον μη ικανοποιητικό βαθμό ανάπτυξής τους, οι οργανώσεις του Κόμματος ήταν, σχετικά με το υπόλοιπο κίνημα, οι πιό σημαντικές οργανωμένες αντιδικτατορικές δυνάμεις, στήριγμα όλου του αντιχουντικού αγώνα. Ιδιαίτερα πρέπει να υπογραμμιστεί επίσης ο πολύ σοβαρός ρόλος που έπαιξε η ΦΑ σε όλο του αντιδικτατορικό αγώνα, καθώς και στις μέρες του Νοέμβρη. Στις συνθήκες εκείνες η ΦΑ έπαιξε πραγματικά το ρόλο του μαζικού προπαγανδιστή και οργανωτή των λαϊκών αγώνων και βοήθησε στην ανάπτυξη ξεχωριστών αγώνων και κινητοποιήσεων σε διάφορους τομείς.

Η υπογράμμιση του ρόλου του Κόμματος (όπως και της ΚΝΕ) με κανένα λόγο δεν σημαίνει υποτίμηση των βασικών αδυναμιών, που, αντικειμενικά, κυρίως, υπήρχαν, είτε που παρουσιάστηκαν από υποκειμενικές ελλείψεις των οργανώσεών του και της καθοδήγησής τους. Και οι αδυναμίες, που σημειώθηκαν στην πορεία του πενθήμερου της έξαρσης των αγώνων και που δυσκόλεψαν μιά καλύτερη έκβαση των αγώνων αυτών οφείλονται ακριβώς στο χαμηλό βαθμό οργάνωσης των δυνάμεών μας, στις 'ελλείψεις της οργανωτικής και τεχνικής προετοιμασίας. Επειδή αναφέρθηκαν και προηγούμενα, εδώ σημειώνουμε, επιγραμματικά, ότι αυτές κυρίως εκφράστηκαν: Στη λειψή ενημέρωση πάνω στα γεγονότα και στην όχι ικανοποιητική παρακολούθηση και καθοδήγησή τους. Στην έλλειψη της κατάλληλης συνδεσμολογίας, με ανθρώπους και τεχνικά μέσα. Στην αδυναμία δημιουργίας του κατάλληλου, επιτόπου, καθοδηγητικού κέντρου, με άμεση και έγκαιρη αλλαγή των μεθόδων καθοδήγησης που είχε επιβάλει η "συνηθισμένη" συνωμοτική τάξη.

Εκείνο, πάντως, που, αναμφισβήτητα, προκύπτει σα βασικό δίδαγμα και από την πείρα των αγώνων του Νοέμβρη 1973, είναι η μεγάλη σημασία που έχει η καλή οργάνωση των συνεπών επαναστατικών δυνάμεων, των δυνάμεων του Κόμματος ιδιαίτερα (καθώς και της ΚΝΕ). Σ' αυτό βρίσκεται ένας πιό σοβαρός, καθορισπκής σημασίας παράγοντας γιά κάθε επιτυχία.

γ) Το φοιτητικό κίνημα στους αγώνες του Νοέμβρη 1973 έπαιξε το ρόλο δύναμης κρούσης του λαϊκού κινήματος. Οι φοιτητές βρέθηκαν, εκείνη τη στιγμή, στις πρώτες γραμμές του λαϊκού ξεσηκωμού. Το συμπέρασμα αυτό δεν έρχεται σε καμιά αντίφαση με τη γενική θέση γιά το ρόλο της εργατικής τάξης, σαν πρωτοπορίας του λαϊκού κινήματος. Αντίθετα μάλιστα. Και οι αγώνες αυτοί επιβεβαιώνουν, από μιά άλλη πλευρά, τη θέση αυτή. Ο ειδικός ρόλος που έπαιξαν οι φοιτητές στην περίοδο εκείνη βρίσκει τη σωστή του τοποθέτηση στα παρακάτω: 1) Εχει και άλλοτε αποδειχτεί (από τη διεθνή και ελληνική πείρα) πως σε ειδικές περιπτώσεις, σε στιγμές που προωθούνται γιά λύση πανδημοκρατικά προβλήματα, αιτήματα εθνικής ανεξαρτησίας κλπ. και ταυτόχρονα το οργανωμένο εργατικό κίνημα, γιά οποιουσδήποτε λόγους, βρίσκεται σε αδύνατο σημείο ανάπτυξης, που το επίπεδο οργάνωσης του Κόμματος και των οργανώσεών του είναι πολύ χαμηλό, είναι δυνατό το ΦΚ να παίξει, γιά μιά ορισμένη περίοδο, το ρόλο δύναμης κρούσης του λαϊκού κινήματος, να προωθηθεί στις πρώτες γραμμές της λαϊκής πάλης. Αυτή ήταν γενικά η περίπτωση στη χώρα μας, την περίοδο της δικτατορίας, μαζί και με μερικούς ακόμα παράγοντες, που υπάρχουν πάντοτε στο ΦΚ (συγκέντρωση σε ένα χώρο μεγάλων δυνάμεων, δυνατότητες επαφής και οργάνωσης πλατιών κινήσεων, γενική έφεση προς μιά ελεύθερη δημοκρατική λειτουργία), είτε άλλους ειδικούς παράγοντες που εμφανίστηκαν τότε, όπως μιά προσπάθεια της χούντας να κάνει ειδική "πολιτική" προς τους φοιτητές, νομίζοντας πως έτσι θα τους προσεταιριστεί. Ολ ' αυτά συμβάλανε τότε στην άνοδο του ΦΚ. 2). Και στις περιπτώσεις αυτές το ΦΚ δεν μπορεί να φτάσει σε ανώτατες εξάρσεις, χωρίς μιά κάποια ανάπτυξη του όλου λαϊκού κινήματος και πριν απ' όλα, τω" αγώνων της εργατικής τάξης. Η έξαρση του ΦΚ το Νοέμβρη 1973 δε στηρίχτηκε, βέβαια, σε μιά, από τα πριν, ανάπτυξη των αγώνων της εργατικής τάξης. Είναι λάθος όμως να υποστηριχτεί πως η έξαρση αυτή ήταν μόνο φυσική συνέχεια της συνεχούς ανάπτυξης των φοιτητικών αγώνων στη διάρκεια του 1972 - 1973. Χωρίς την ανάπτυξη που είχαν γενικότερα οι λαϊκοί αγώνες και ειδικά οι αγώνες της εργατικής τάξης, το 1973, (όταν, πραγματικά, οι αγώνες αυτοί είχαν αρχίσει να προωθούνται στο προσκήνιο της αντιχουντικής πάλης), θα ήταν αδύνατο και το ΦΚ να φτάσει σε τέτιο σημείο εξαρσής του. Αλλωστε, είναι φανερό πως καθοριστικό γιά την ανάπτυξη του ΦΚ ήταν η δημιουργία και δράση της ΚΝΕ, η οργανωμένη παρεμβολή της σ' αυτό. Αλλά και η ανάπτυξη της ΚΝΕ σημαίνει πριν και παν' απ' όλα, την αποφασιστική παρεμβολή στο λαϊκό κίνημα του ΚΚΕ, δηλαδή του συνεπούς, οργανωμένου, πρωτοπόρου τμήματος της εργατικής τάξης. 3) Το Κόμμα και η ΚΝΕ γενικά σωστά προφύλαξαν το ΦΚ από τη λαθεμένη τάση και αντίληψη της "πρωτοπορίας" του. Παρουσιάστηκαν, ωστόσο. αδυναμίες στη συστηματική αντιμετώπιση της τάσης αυτής, στην ανάπτυξη μιάς συνεχούς και επίμονης ιδεολογικής και πολιτικής δουλιάς γύρω από την αντίληψη αυτή. Αυτό εκφράστηκε, ειδικά στην ΚΝΕ και με την οργανωτική καθυστέρησή της στην ανάπτυξη των οργανωμένων δυνάμεων και της επιρροής της μέσα στην εργατική νεολαία. Αυτό φάνηκε και στην περίοδο εκείνη, αλλά και κατοπινά, αμέσως μετά την αλλαγή, φαίνεται ακόμα και σήμερα, σε μικρό βαθμό, στην πράξη, έστω και αν θεωρητικά, σωστά αντιμετωπίστηκε και αντιμετωπίζεται το ζήτημα αυτό. 4) Γενικά, είναι ολοφάνερο ότι και η εξέλιξη των αγώνων του Νοέμβρη 1973 αποδείχνει πως οι αδυναμίες που παρουσιάστηκαν και κυρίως η αδυναμία να οδηγηθεί ο ξεσηκωμός αυτός στον πιό σωστό δρόμο και να έχει τα μεγαλύτερα δυνατά αποτελέσματα, οφείλονται ακριβώς στο ότι η εργατική τάξη και το οργανωμένο, πρωτοπόρο κομμάτι της δεν ήταν έτοιμα να παίξουν το ρόλο που ιστορικά τους ανήκει.

Το δίδαγμα που βγαίνει απ' αυτά γιά τους φοιτητές, τη νεολαία, την ΚΝΕ, γιά όλο το λαϊκό κίνημα και το Κόμμα μας, είναι φανερό, πως, όπως φανερή είναι και η μεγάλη του σημασία. Χρειάζεται να επιμείνουμε περισσότερο στο δίδαγμα αυτό ειδικά μέσα στη νεολαία και τους φοιτητές, και σήμερα.

δ) Από την έκθεση που έγινε και από τα προηγούμενα συμπεράσματα, προκύπτει καθαρά η μεγάλη σημασία που έχει ο σωστός καθορισμός της πολιτικής κατεύθυνσης, σε κάθε στιγμή, γιά το λαϊκό κίνημα. Η άνοδος των αγώνων το 1973, κι ειδικά η έξαρσή τους το Νοέμβρη, στηρίχτηκαν, πριν απ' όλα, στη σωστή πολιτική κατεύθυνση που έδινε το ΚΚΕ ( και επομένως η ΚΝΕ στο κίνημα νεολαίας) σε όλη τη διάρκεια της δικτατορίας, καθώς και στη διάρκεια του 1973, - ειδικότερα στην περίπτωση του χουντομαρκεζινικού πειράματος.

Ιδιαίτερα πρέπει να σημειωθεί η μεγάλη σημασία που είχε (και έχει και σήμερα) η θέση του Κόμματος, που κάθε φορά, με ιδιαίτερη έμφαση, υπογραμμιζόταν: Η πάλη γιά τις άμεσες οικονομικές και πολιτικές διεκδικήσεις των εργαζόμενων, γιά τις συνδικαλιστικές και δημοκρατικές ελευθερίες, μπορεί ν' αποτελέσει την αφετηρία, τον άξονα γιά μεγάλους μαζικούς αγώνες, που θα οδηγήσουν στην ανάπτυξη ισχυρού αντιδικτατορικού κινήματος, στην ανατροπή της δικτατορίας. Αποδείχτηκε πόσο είχε δίκιο το Κόμμα, όταν, από την αρχή ακόμα της δικτατορίας, υπογράμμιζε πως η άνοδος του αντιδικτατορικού αγώνα δε θα προκύψει από τις σκόρπιες, μεμονωμένες ενέργειες εκρήξεων αυτοσχέδιων βομβών, - όσο προσωπικό ηρωϊσμό κι αν έδειχναν σ' αυτές οι ξεκομμένοι αγωνιστές, - αλλά από την ανάπτυξη ενός γερού μαζικού κινήματος.

Στην ανάπτυξη των αγώνων αυτών κι ειδικά στην άνοδο του ΦΚ, φάνηκε πολύ καθαρά η σημασία που έχει η γενική κομματική θέση γιά την αξιοποίηση, μέσα στις οποιεσδήποτε και τις πιό σκληρές συνθήκες παρανομίας των νόμιμων δυνατοτήτων που, σε μικρότερο ή μεγαλύτερο βαθμό, πάντοτε μπορεί το κίνημα να βρεί. Αν το ΦΚ δεν αξιοποιούσε, από τις αρχές του 1972, τις δυνατότητες αυτές, - ακόμα και με πς προσφυγές στο Συμβούλιο Επικρατείας γιά τα διορισμένα διοικητικά συμβούλια, - αν δεν εκμεταλλευόταν σωστά την κάποια "ευαισθησία", που, γιά τους γνωστούς λόγους, έδειχνε η χούντα προς το ΦΚ, δεν θα είχε καταφέρει να πετύχει αυτά που πέτυχε.

Υπογραμμίζοντας την πρωταρχική σημασία που είχε τότε, - και έχει πάντοτε, - ο σωστός καθορισμός της γενικής πολιτικής κατεύθυνσης, πρέπει να σημειώσουμε ακόμα πως αυτό δεν αρκεί. Χρειάζεται, παραπέρα, να γίνεται συνεχής παρακολούθηση των καθημερινών εξελίξεων, να υπάρχει πλήρης και έγκαιρη ενημέρωση γι' αυτές και γιά τις διαθέσεις των μαζών, να γίνεται η συγκεκριμένη επεξεργασία της πολιτικής γραμμής γιά τις πιθανές εξελίξεις, γιά τις μορφές αγώνα που θα πρέπει να χρησιμοποιηθούν, να εξασφαλίζεται η προετοιμασία των μαζών γιά τις μορφές αυτές. Γενικά, δεν πρέπει να αποκλείεται καμιά μορφή αγώνα, ούτε, βέβαια, η κατάληψη κτιρίων, αλλά θα πρέπει πάντοτε να επιλέγονται οι πιό κατάλληλες γιά το δοσμένο επίπεδο ανάπτυξης του κινήματος. Και πρέπει να υπάρχει, παραπέρα, η ανάλογη προετοιμασία γιά την αντιμετώπιση πιθανών απρόβλεφτων ή απρογραμμάτιστων ενεργειών. Και όχι μόνο με την άρνηση και καταγγελία των μορφών αυτών, αλλά και με την προετοιμασία της πιό κατάλληλης παρεμβολής μας, από τη στιγμή που αυτές αυθόρμητα, ή "εκ των πραγμάτων", επιβάλλονται.

ε) Στους αγώνες αυτούς φάνηκε επίσης η μεγάλη σημασία που έχει η πραγματοποίηση της ενότητας δράσης των μαζών. Την ενότητα αυτή οι φοιτητές είχαν προετοιμάσει με τις επιτροπές αγώνα που είχαν εκλέξει κατά σχολές. Και στη διάρκεια της κατάληψης του Πολυτεχνείου, με τη δημιουργία της ΣΕ. Τη σημασία που έχει η ενότητα δράσης αποδείχνουν και οι ελλείψεις που παρουσιάστηκαν γιά την ολοκλήρωσή της: Η μη ανάδειξη της ΣΕ σε πραγματικό πολιτικό καθοδηγητικό όργανο του αγώνα των έγκλειστων σπουδαστών. Η ανεπαρκής σημασία που δόθηκε, από τα τοπικά στελέχη και την καθοδήγηση της ΚΝΕ, γιά τη στελέχωσή της και την πλήρη ενεργοποιήσή της. Η μη επιδίωξη μιάς σταθερής και μόνιμης επαφής και συνεργασίας με τους εκπροσώπους των άλλων πολιτικών παρατάξεων, που συμμετείχαν στον ξεσηκωμό. Η ανυπαρξία σχεδίου γιά τη δημιουργία επιτροπών αγώνα, ή άλλων μορφών κοινής δράσης, στις μάζες του κινητοποιημένου λαού, με την προοπτική της δημιουργίας και παναθηναϊκού φορέα του αγώνα. Και η θετική και η αρνητική πείρα πείθει ότι η ενότητα δράσης και η δημιουργία των απαραίτητων μαζικών φορέων που θα την εκφράζει αποτελούν απαραίτητη προϋπόθεση γιά την πιό πετυχημένη έκβαση των αγώνων του λαού και της νεολαίας του.

Σ' αυτό πρέπει να προστεθεί ακόμα πως, γενικότερα, αν οι αγώνες του Νοέμβρη 1973 δεν μπόρεσαν να έχουν πιό άμεσα και καλύτερα αποτελέσματα, αυτό οφείλεται ακόμα στην έλλειψη ενότητας δράσης και συνεργασίας στις αντιχουντικές δυνάμεις. Ετσι, όχι μόνο δικαιώνεται η επιμονή του Κόμματος, στην περίοδο της δικτατορίας, γιά την πραγματοποίηση αυτής της ενότητας, αλλά και αποχτάει μεγαλύτερη σημασία και η τωρινή επιμονή του στη συσπείρωση των ανπιμπεριαλιστικών δημοκρατικών δυνάμεων στην πάλη γιά τους στόχους που επιβάλλει η σημερινή πραγματικότητα.

στ) 0 εχθρός, σε οποιαδήποτε περίπτωση, όταν δεν καταφέρει να εμποδίσει το ξέσπασμα των αγώνων του λαού, προσπαθεί να τους εκμεταλλευτεί, ανάμεσα στ' άλλα, και με την παρεμβολή προβοκατόρων, και την εκπόνηση ολόκληρου προβοκατόρικου σχεδίου άκαιρων και ακατάλληλων αγώνων, γιά να πετύχει έτσι τη δυσφήμιση και το τσάκισμα του λαϊκού κινήματος. Αν και δεν μπορεί βάσιμα να υποστηριχτεί πως τα γεγονότα του Νοέμβρη 1973 ήταν το αποτέλεσμα ενός τέτιου σχεδίου, ωστόσο πρέπει να υπογραμμιστεί πως, όταν ξέσπασαν, ο εχθρός προσπάθησε να τα εκμεταλλευτεί, στέλνοντας επιτόπου πολλούς προβοκάτορες. Και οι λαϊκές δυνάμεις δεν ήταν, από την πρώτη στιγμή, ετοιμες να τους αντιμετωπίσουν δραστικά, πράγμα που σχεδόν το κατάφεραν στην πορεία του αγώνα.

ζ) Περισσότερο απ' ό,τι σε οποιαδήποτε άλλη περίπτωση, είναι - αναγκαίο σε τέτιας έκτασης αγώνες να έχει η καθοδήγηση προετοιμαστεί και γιά το ενδεχόμενο της υποχώρησης, πριν να πετύχει την πραγματοποίηση των στόχων του αγώνα. Υποχώρηση, που πρέπει να είναι όσο το δυνατό πιό συντεταγμένη, ώστε να εξασφαλίζει την καλύτερη προφύλαξη των στελεχών, τη συνέχιση, από άλλες θεσεις και σε άλλες μορφές, του αγώνα. Αυτό είναι πολύ περισσότερο αναγκαίο με περιπτώσεις που τέτιοι αγώνες δεν ελέγχονται και δεν καθοδηγούνται από τις συνεπείς επαναστατικές δυνάμεις, από το ΚΚΕ.

η) Οι αγώνες του Νοέμβρη, κι ειδικά η μάχη του Πολυτεχνείου, αποτελούν κορυφαία εκδήλωση της εφτάχρονης αντιχουντικής πάλης και μιά από τις κορυφαίες στιγμές των αγώνων του λαού και της νεολαίας του. Δεν είναι, βέβαια, μιά γενική λαϊκή εξέγερση, αλλά οπωσδήποτε, είναι μιά, περιορισμένη μέσα σ' ένα χώρο, εξέγερση, ενός κυρίως στρώματος, των φοιτητών, που προκάλεσε γενικότερο ξεσηκωμό του λαού, και πριν απ' όλα τμημάτων της εργατικής τάξης και των εργαζόμενων. Είναι, επομένως, μιά περιορισμένη, σε έκταση και σε οργανωμένη συμμετοχή ευρύτερων κοινωνικών δυνάμεων, εξέγερση. Εχει, οπωσδήποτε, το χαρακτήρα ενός λαϊκού ξεσηκωμού. Οι ελλείψεις που υπήρξαν ή τα λάθη που έγιναν δεν μπορούν σε τίποτα να μειώσουν τη σημασία του ηρωικού εκείνου αγώνα. Η "γενιά του Πολυτεχνείου" μπορεί πραγματικά να είναι περήφανη γιά το έργο της. Το Κόμμα και η ΚΝΕ έχουν κάθε δικαίωμα να προβάλλουν τη συμβολή τους στους αγώνες εκείνους και την υποχρεώσή τους, να μελετήσουν συστηματικά την πείρα τους. Οι θυσίες δεν πήγαν χαμένες. Οι μέρες του Νοέμβρη 1973 αποτελούν πολύτιμη σελίδα στην ιστορία των λαϊκών αγώνων, ανεκτίμητο κεφάλαιο αγωνιστικής έμπνευσης, υπέροχο παράδειγμα φρονηματισμού και έξαρσης γιά τη νεολαία, γιά όλο το λαϊκό κίνημα.

Σήμερα όλοι προσπαθούν να δημαγωγήσουν πάνω στα γεγονότα εκείνα, να εκμεταλλευτούν προς όφελός τους την παράδοσή τους. Με βάση τα στοιχεία που αναφέρθηκαν στην έκθεση και τα ντοκουμέντα που υπάρχουν, πρέπει σωστά να ξεσκεπάζεται η διαστρέβλωση που κάνουν (ειδικά οι αναθεωρητές και οι αριστεριστές), να αξιοποιηθούν, οι τότε δηλώσεις της ηγεσίας των αποστατών και οι εκπομπές των σταθμών καπιταλισπκών χωρών (ιδιαίτερα Κολωνίας, Λονδίνου), που σκόρπαγαν την αποθάρρυνση στους αγωνιστές, που κατάγγελναν τότε τα γεγονότα σαν "έργο προβοκατόρων" και να αντιπαρατίθενται σ' αυτά οι αποφάσεις, τα ντοκουμέντα του Κόμματος, της ΚΝΕ και τα τότε δημοσιεύματα του Τύπου μας και οι εκπομπές της ΦΑ.

Το ΚΚΕ και η ΚΝΕ πρέπει σωστά να αξιοποιήσουν τις παραδόσεις αυτές, να διαπαιδαγωγούν τα μέλη τους και τους οπαδούς τους, όλο το λαό, με τις αγωνιστικές αυτές παραδόσεις, αλλά και με τη μελέτη και αφομοίωση της θετικής και αρνητικής πείρας των γεγονότων εκείνων.

Ιούλης 1976.

(Η Έκθεση και τα Συμπεράσματα εγκρίθηκαν στην 4η Ολομέλεια της ΚΕ του ΚΚΕ}

ΠΑΝΣΠΟΥΔΑΣΤΙΚΗ Νο 8

παραλειπόμενα...

1) Πανσπουδαστική Νο 8 (Γενάρης - Φλεβάρης '74) «...καταγγέλλουμε σ’ όλο το σπουδαστικό κόσμο, τη νεολαία και το λαό τις αφηνιασμένες προσπάθειες της χουντικής ΚΥΠ και των πληρωμένων πρακτόρων της να διαστρέψουν, απ' την αρχή της μεγαλειώδικης εκδήλωσής μας του Πολυτεχνείου, την πορεία και το περιεχόμενό της. Καταγγέλουμε την προσχεδιασμένη εισβολή στο χώρο του Πολυτεχνείου την Τετάρτη, 14 Νοέμβρη, 350 περίπου οργανωμένων πρακτόρων της ΚΥΠ, σύμφωνα με το προβοκατόρικο σχέδιο των Ρουφογάλη – Καραγιαννόπουλου, με βάση τις επιλογές του παραμερισμένου τώρα τέως πρωτοδικτάτορα Παπαδόπουλου και της αμερικάνικης CIA, με σκοπό να προβάλουν με κάθε μέσο τραμπουκισμού και προβοκάτσιας γελοία και αναρχικά συνθήματα και συνθήματα που δεν εκφράζανε τη στιγμή και τις συγκεκριμένες συνθήκες».

Η ανακοίνωση της Συντονιστικής Επιτροπής του Πολυτεχνείου που δημοσιεύτηκε στις 28 Σεπτέμβρη '74 σε όλες τις εφημερίδες δίνει την απάντηση:

«Τα γεγονότα ξεκίνησαν αυθόρμητα. Η συσσωρευμένη λαϊκή αγανάκτηση εκφράστηκε δυναμικά, όταν η χούντα, κάτω από την πίεση του λαϊκού παράγοντα και των εσωτερικών της αντιθέσεων, προσπαθούσε απεγνωσμένα να χρησιμοποιήσει φιλελεύθερο προσωπείο για να αποπροσανατολίσει και να αποδυναμώσει τη λαϊκή θέληση. Οι διαδηλωτές της Τετάρτης που ενώθηκαν με τους συγκεντρωμένους φοιτητές στο Πολυτεχνείο αποτέλεσαν πόλο συσπείρωσης ολοένα και περισσότερων φοιτητών και εργαζομένων…»

2) Την Τετάρτη στις 6:00 θα γίνει απόπειρα διαδήλωσης των συγκεντρωμένων στο Πολυτεχνείο. Από το μεσημέρι στελέχη της Α-ΕΦΕΕ (ΚΚΕ) και του Ρήγα Φεραίου (ΚΚΕ εσ.) προσπαθούν να πείσουν τους συγκεντρωμένους φοιτητές του πανεπιστημίου να εγκαταλείψουν το Πολυτεχνείο με το επιχείρημα ότι εμποδίζουν την πραγματοποίηση των γενικών συνελεύσεων . Αργότερα προσπαθούν να σπείρουν τον πανικό με τη φήμη ότι όπου να 'ναι θα επιτεθεί η αστυνομία, λέγοντας ότι η συγκέντρωση είναι ανεύθυνη και προκαλεί την αστυνομία και την κυβέρνηση. Στις 6:00 μ.μ., ελέγχοντας τη συνέλευση των Μηχανολόγων, τους πείθουν και αρχίζουν να αποχωρούν ελπίζοντας ότι θα δημιουργηθεί ρεύμα και θα ακολουθήσουν και άλλοι φοιτητές. Φεύγοντας συγκεντρώθηκαν στο σύλλογο Στερεοελλαδιτών φοιτητών και συζητούν καταγγελία που ποτέ δεν δόθηκε στον Τύπο, γιατί η εκπληκτική επιτυχία της κατάληψης τους αναγκάζει να επανέλθουν στο Πολυτεχνείο με σκοπό να πάρουν την κατάσταση στα χέρια τους. Διαβάζουμε στην έκθεση της ΚΕ του ΚΚΕ (ΚΟΜΕΠ 11/76, σελ. 97):

«Στο προαύλιο του Πολυτεχνείου, ανοργάνωτα, συζητιέται πλατιά τι θα γίνει παραπέρα και από πολλούς -κυρίως οργανωμένους και περισσότερο ανοργάνωτους αριστεριστές- προβάλλεται η προοπτική της κατάληψης, όχι με βάση κάποιο σχέδιο, αλλά αυτοσχεδιασμών».

«Οι αριστεριστές (...) είχαν ταχθεί υπέρ της κατάληψης, χωρίς να προτείνουν τι προοπτική θα είχε αυτή η ενέργεια, σε τι θα αποσκοπούσε. Ήταν φανερό πως ούτε η πρότασή τους αυτή ξεκινούσε από κάποιο συγκεκριμένο σχέδιο. Η Α-ΕΦΕΕ σαν παράταξη ταλαντεύεται και δεν παίρνει θέση ανοιχτά με κανένα συνδικαλιστή της...».

3) Όπως αναφέρθηκε σε συνέλευση που έγινε στη Νομική το 1975 (απολογιστική) και επιβεβαιώθηκε από το στέλεχος της ΚΝΕ Αλαβάνο, την Πέμπτη το βράδυ στις 15 Νοέμβρη του '73 πραγματοποιήθηκε σύσκεψη με πρωτοβουλία Αλαβάνου - Παριανού, που δήλωσαν ότι εκπροσωπούν επίσημα το ΚΚΕ / ΚΝΕ, και συζητήθηκε το θέμα της διάλυσης της κατάληψης. Συμμετείχαν οι Μανζουράκης, Τσαφαράκης, Λαλιώτης, Μαυρογένης, Μιχαλόπουλος (ΠΑΚ) και Τσούρας (ΠΑΚ). Όλοι (εκτός Μαυρογένη) συμφώνησαν να γίνει εκκένωση όπως στη Νομική (Φλεβάρης '73), δηλαδή να προηγηθεί μια ζήμωση για επέμβαση του στρατού στους φοβισμένους και για διαδήλωση προς τη Βουλή στους αποφασισμένους, να ανοίξουν οι πόρτες και να αρχίσουν να αποχωρούν ομάδες κόσμου δημιουργώντας τετελεσμένο γεγονός. Η εξέλιξη αυτή αποφεύχθηκε γιατί ο διαφωνών Μαυρογένης ενημέρωσε τα άλλα μέλη της Συντονιστικής Επιτροπής. Έτσι, την επόμενη μέρα (Παρασκευή πρωί) στην πρώτη σύσκεψη της Συντονιστικής μπήκε ζήτημα αν είναι σκόπιμη ή όχι η συνέχιση της κατάληψης (δεν υπήρχε δυνατότητα από πουθενά για ανοιχτή υποστήριξη της ανάγκης υποχώρησης), δημιουργήθηκαν ομάδες από τη Συντονιστική Επιτροπή που ανακοίνωσαν πλατιά στον κόσμο ότι κάθε πρόταση για υποχώρηση ή διαδήλωση που πιθανόν να γινόταν θα έπρεπε να αντιμετωπιστεί από τον κόσμο ως προβοκατόρικη ενέργεια.

Διαβάζουμε στην ΚΟΜΕΠ (Μάης 1974, σελ.12-Ι3. Η ΚΟΜΕΠ ήταν όργανο του ΚΚΕ εσ.) στο σχέδιο θέσεων του γραφείου της ΚΕ του ΚΚΕ εσ. με τίτλο «Μαθήματα από το Λαϊκό Ξεσήκωμα του Νοέμβρη και τα καθήκοντα του Κόμματος σήμερα»: «Δεν μπόρεσαν όμως, ιδίως τις πρώτες μέρες, να περάσουν τη σωστή γραμμή τους (σ.σ. οι δυνάμεις του ΚΚΕ εσ.) που θα εξασφάλιζε την ταξική προώθηση του κινήματος, αλλά και τη συντεταγμένη νικηφόρα υποχώρηση, αν χρειαζόταν». Και πιο κάτω ότι «...το φοιτητικό και λαϊκό κίνημα θα μπορούσε να υποχωρήσει με νίκη, την ικανοποίηση των σπουδαστικών (συνδικαλιστικών) αιτημάτων ή έστω την υπόσχεση γι' αυτήν...». Στο προσχέδιο απόφασης του Ρήγα Φεραίου για την εξέγερση του Νοέμβρη (Δεκέμβρης '74) διαβάζουμε: «Μέσα στο Πολυτεχνείο η εκδήλωση πήρε τέτοια κατεύθυνση, που ακόμα και τα δημοκρατικά φοιτητικά αιτήματα (άμεσες εκλογές στους συλλόγους, κατάργηση των φασιστικών ν.δ. κ.λπ.) είχαν ολοκληρωτικά δώσει τη θέση τους στην άμεση απαίτηση της πτώσης της δικτατορίας. Η τροπή αυτή έκοβε το δρόμο σε οποιαδήποτε συντονισμένη υποχώρηση. Μιας υποχώρησης που με την ικανοποίηση ορισμένων φοιτητικών αιτημάτων μπορούσε να ήταν Νικηφόρα».

Στην ΚΟΜΕΠ (11/76, σελ. 98) στη δημοσίευση της έκθεσης της ΚΕ του ΚΚΕ για το Πολυτεχνείο διαβάζουμε: «Η σκέψη τους (σ.σ. των καθοδηγήσεων του ΚΚΕ και της ΚΝΕ) ήταν κυρίως να πάρουν μέτρα για την άμεση απαγκίστρωση των φοιτητών από το Πολυτεχνείο και για εξέλιξη της εκδήλωσης σε αντιδιχτατορικές διαδηλώσεις προς μία ή περισσότερες κατευθύνσεις». Σελ. 101: «Το μεσημέρι της Παρασκευής λίγα λεπτά πριν τη συνεδρίαση της Συντονιστικής Επιτροπής, ο τότε γραμματέας της ΚΝΕ Πολυτεχνείου συναντά μέλος της Συντονιστικής Επιτροπής και του ανακοινώνει ότι λίγο πριν η καθοδήγηση του έβαλε ζήτημα για το πώς θα κατορθώσουν να φύγουν από το Πολυτεχνείο...» Σελ. 112: «...είναι μάλλον βέβαιο ότι αν η ΚΝΕ ήταν σωστά προετοιμασμένη και τα στελέχη της δούλευαν έγκαιρα, σωστά και επιτόπου μέσα στο φοιτητικό κίνημα μ , αυτή την κατεύθυνση, θα ήταν δυνατό να μην επιλεγεί καθόλου η μορφή της κατάληψης ή, και αν προσωρινά πραγματοποιούνταν , να στρεφόταν γρήγορα προς άλλες εξελίξεις». Σελ. 119: «Να ρίξουμε όσες περισσότερες δυνάμεις μπορούμε μέσα κι έξω από το Πολυτεχνείο, με σκοπό την Παρασκευή προς το απόγευμα, όταν θα έχει μαζευτεί και κόσμος, να μπορέσουμε να σπρώξουμε τα πράγματα σε διαδηλώσεις».

4) Η ΚΝΕ ποτέ δεν συγχώρησε το Μαυρογένη (γνωστός συνδικαλιστής του φαρμακευτικού και βασανισμένος στο ΕΑΤ - ΕΣΑ), που δεν συμφώνησε με την εκκένωση του Πολυτεχνείου κι έτσι ενώ αυτός βρίσκεται στην παρανομία και η χούντα του Ιωαννίδη τον καταδιώκει σε όλη τη χώρα με το υπ' αριθμ. 154/27-8-74 ένταλμαπροφυλακίσεως του Εκτάκτου Στρατοδικείου Αθηνών και εκ των πραγμάτων αδυνατεί να απαντήσει, τον καταγγέλλει σαν χαφιέ και πράκτορα της ΚΥΠ και της Ασφάλειας στην Πανσπουδαστική Νο8 με τίτλο «Να Απομονώσουμε τους Προβοκάτορες Ψευδοσυνδικαλιστές». Συγκεκριμένα αναφέρεται: «Παρουσιάστηκε (σ.σ. ο Μαυρογένης) σαν αγωνιστής με υπερεπαναστατική ταχτική και δήθεν φλογερή αποφασιστικότητα. Στην πραγματικότητα ήταν, όπως αποδείχτηκε, πράχτορας της ΚΥΠ και της Ασφάλειας και η εμφάνισή του συνέπιπτε με τη νέα μέθοδο που ανέπτυξε από τότε η χούντα για να διασπάσει και να προβοκάρει από τα μέσα το κίνημά μας». Και πιο κάτω: «Εδώ, με βάση τις εντολές της ΚΥΠ, ανέπτυξε πλούσια προβοκατόρικη και διασπαστική δράση, εμφανιζόμενος σαν "ασυμβίβαστος επαναστάτης", προσπαθούσε να τορπιλίζει την ενιαία γραμμή του φοιτητικού μας κινήματος.

Με ιδιαίτερη μανία στρεφόμενος στις συνεπείς αντιδιχτατορικές φοιτητικές οργανώσεις, καταδίδοντας ανοιχτά πολλούς συναδέλφους αγωνιστές». Ο Μαυρογένης απάντησε αμέσως μετά τη μεταπολίτευση (στο δεύτερο 15θήμερο του Φλεβάρη '74) τόσο στην Πανσπουδαστική Νο8 (Γενάρη-Φλεβάρη 1974) όσο και στο ραδιοσταθμό «Φωνή της αλήθειας» ( όργανο του ΚΚΕ) που μετέδωσε σε δύο εκπομπές την καταγγελία της ΚΝΕ. Στην καταγγελία του, αφού απαντά σε όλα τα ψευτο-επιχειρήματα της Α-ΕΦΕΕ, αναφέρει: «Κεντρικός στόχος της καταγγελίας της Α-ΕΦΕΕ είναι η καταγγελία της συνδικαλιστικής μου δράσης και μέσα απ' αυτήν της γραμμής που υποστήριξα. Η μέθοδος που χρησιμοποιήθηκε ήταν ο χαρακτηρισμός μου -με ανύπαρκτα ψευδοστοιχεία- σαν χαφιέ, και της δράσης μου σαν προβοκατόρικης και διασπαστικής. Στην ουσία, όμως, η Α-ΕΦΕΕ, κάτω απ' αυτό τον προσωπικό χαρακτηρισμό, επιδιώκει πάνω απ' όλα να συκοφαντήσει τη γραμμή που υποστήριξα και να την εμφανίσει σαν γραμμή που προωθείται από προβοκάτορες και χαφιέδες». Και πιο κάτω: «...η Α-ΕΦΕΕ βρίσκει την ευκαιρία να πετάξει βρωμιές σ' ένα συνδικαλιστή όταν αυτός, κυνηγημένος από την αντίδραση, βρίσκεται στην παρανομία και δεν μπορεί να υπερασπιστεί τον εαυτό του ανοιχτά». Απάντηση στις συκοφαντίες ενάντια στον Μαυρογένη έδωσε και η πενταμελής επιτροπή της Φυσικομαθηματικής σχολής που εκλέχτηκε στις 16-11- 73 και συμμετείχε στη Συντονιστική Επιτροπή του Πολυτεχνείου, στην οποία αναφέρεται: «...καταδικάζουμε την εκ μέρους της Α-ΕΦΕΕ εξαπολυθείσα ύπουλη συκοφαντική δυσφήμιση κατά του εν λόγω συναδέλφου και συγκρατούμενού μας στα άντρα της ΕΣΑ. Δηλώνουμε ότι τέτοιες πράξεις βρίσκονται σε αντίθεση με τις αρχές του φοιτητικού κινήματος και την ηθική και αγωνιστική ετοιμότητα. Παρέχουμε την αμέριστη συμπαράστασή μας στο συνάδελφο και καλούμε τους φοιτητές να διαφοροποιήσουν τη θέση τους σε σχέση με τη βρόμικη αυτή ενέργεια».

ΠΟΛΥΤΕΧΝΕΙΟ 1973

ΜΕΡΙΚΕΣ ΑΓΝΩΣΤΕΣ ΠΛΕΥΡΕΣ ΚΑΙ ΛΕΠΤΟΜΕΡΕΙΕΣ ΤΟΥ ΑΓΩΝΑ

(Τα στοιχεία που δημοσιεύουμε σήμερα είναι από το περιοδικό "ΠΡΩΤΟΠΟΡΙΑ", όργανο της ΕΡΓΑΤΙΚΗΣ ΔΙΕΘΝΙΣΤΙΚΗΣ ΕΝΩΣΗΣ, προκατόχου του ΕΡΓΑΤΙΚΟΥ ΕΠΑΝΑΣΤΑΤΙΚΟΥ ΚΟΜΜΑΤΟΣ (ΕΕΚ) - ΤΡΟΤΣΚΙΣΤΕΣ, που κυκλοφορούσε παράνομα τον καιρό της δικτατορίας)

20 ΝΟΕΜΒΡΗ 1973

* Η κατάληψη του Πολυτεχνείου άρχισε από μια συγκέντρωση των 5 Σχολών, στον περίβολό του, στις 11 το πρωί της Τετάρτη; 14 του Νοέμβρη. Οι σταλινικοί των επιτροπών προσπάθησαν να διαλύσουν τη συγκέντρωση. Παρ΄ όλα αυτά, η συγκέντρωση πραγματοποιήθηκε ενάντια στους σταλινικούς.

* Δεύτερη απόπειρα για διάλυση της συγκέντρωσης έγινε στις 2 το απόγευμα. Οι σταλινικοί τράβηξαν τις σχολές του Πολυτεχνείου στις αίθουσες για τις Γενικές Συνελεύσεις, αφήνοντας στον περίβολο 150 φοιτητές του Πανεπιστημίου. Αυτοί οι φοιτητές κράτησαν με τη μαχητικότητά τους τη συγκέντρωση μέχρι που ξαναβγήκαν οι φοιτητές του Πολυτεχνείου. Οι συνελεύσεις στις περισσότερες Σχολές ήταν συνοπτικές. Τρεις Σχολές κήρυξαν απεργία. Η μια απ΄ αυτές κήρυξε δυναμική απεργία. Ίσως δεν φανταζόντουσαν πόσο δυναμικά θα εξελισσόταν η απεργία αυτή.

* Τρίτη απόπειρα για τη διάλυση της κατάληψης, αυτή τη φορά έγινε κατά τις 5.30 το απόγευμα. Μερικοί σταλινικοί θεώρησαν πράξη ωριμότητας το να εγκαταλείψουν οι φοιτητές το Πολυτεχνείο. Μάλιστα, οδήγησαν με πραξικοπηματικό τρόπο τους φοιτητές μιας Σχολής από τη Γενική τους Συνέλευση στα σπίτια τους. Πολλοί φοιτητές αναρωτιόντουσαν αν αυτοί οι άνθρωποι είναι ή όχι χαφιέδες.

* Κατά τις έρευνες που έγιναν στα γραφεία του κυβερνητικού Επίτροπου βρέθηκαν: 1) Μια πέτσινη ζώνη με τον αγκυλωτό σταυρό και το χιτλερικό αετό στην αγκράφα. Είχε χρονολογία 1940> 2) Εκθέσεις στο Υπουργείο Παιδείας για την κατάσταση στο Πολυτεχνείο και εισηγήσεις για τον τρόπο αντιμετώπισής της. 3) Καταλόγους των φοιτητών του Πολυτεχνείου με κόκκινους σταυρούς και άλλα σημάδια μπροστά από τα ονόματα. Υπήρχε και υπόμνημα για το τι σήμαιναν αυτά τα σημάδια (κομμουνιστές, επικίνδυνοι κλπ).

* Είχαμε πιάσει στα FM το μήκος κύματος της αστυνομίας. Από κει, εκτός από τις πολλές πληροφορίες για την εξέλιξη των μαχών, για τις κινήσεις των τανκς και για το τι σκόπευαν να κάνουν, μάθαμε ότι η αστυνομία έχει διασπαστεί.

* Σε εράνους που γινόντουσαν στους γύρω δρόμους και κυρίως στην Πατησίων, οι περαστικοί και οι επιβάτες των λεωφορείων έδιναν πεντακοσάρικα και χιλιάρικα. Εκτός από τους εράνους, τεράστιες ποσότητες από τρόφιμα, γλυκίσματα, φάρμακα, συγκεντρώθηκαν. Όταν η Πατησίων και οι γύρω δρόμοι γαζωνόντουσαν από τις σφαίρες της Πολιτικής Άμυνας, υπήρχαν άνθρωποι με εφόδια που έτρεχαν προς το Πολυτεχνείο, διαγράφοντας ζιγκ-ζαγκ για ν΄ αποφύγουν τις σφαίρες.

* Σ΄ όλη τη διάρκεια των οδομαχιών, το βράδυ της Παρασκευής, οι τραυματίες μεταφερόντουσαν μέχρι τις πόρτες του Πολυτεχνείου, μέσα σε βροχή από σφαίρες. Από την είσοδο στην Πατησίων μέχρι τον όροφο της Αρχιτεκτονικής, όπου είχε εγκατασταθεί νοσοκομείο, υπήρχε μία πλατειά γραμμή από αίμα. Οι τραυματίες μεταφερόντουσαν διαμελισμένοι ανάμεσα από τους φοιτητές και τους εργάτες του Πολυτεχνείου. Αντί να πέσει το ηθικό τους χειροκροτούσαν και φώναζαν: "Είσαστε ήρωες".

* Παρ΄ όλες τις εκκλήσεις απ΄ το ραδιοπομπό του Πολυτεχνείου για τη μεταφορά των τραυματιών, οι μπάτσοι απαγόρευαν στα ασθενοφόρα να πλησιάσουν. Παρ΄ όλα αυτά, για μια στιγμή όλη η Πατησίων είχε γεμίσει από ιδιωτικά αυτοκίνητα γιατρών. Εκτός απ΄ τις σφαίρες, η αστυνομία επιτέθηκε εναντίον τους με δακρυγόνα. Λίγη ώρα πριν από την είσοδο των τανκ, δύο τραυματίες, που δεν είχαν προφτάσει να μεταφερθούν με ασθενοφόρο, είχαν πεθάνει.

* Όταν ένα τανκ όρμησε στην είσοδο του Πολυτεχνείου, κάποιος απ΄ τον περίβολο έτρεξε και ανέβηκε σε μια απ΄ τις κολώνες της πόρτας, όπου ανεβοκατέβαζε τα χέρια του σαν πουλί. Όταν η είσοδος γκρεμίστηκε, χάθηκε μέσα στα ερείπια, και πολτοποιήθηκε όπως και πολλοί άλλοι αγωνιστές που δεν πρόφτασαν να απομακρυνθούν.

* Κατά την έξοδο από το Πολυτεχνείο, ένας λοκατζής μπήκε επικεφαλής μιας ομάδας διαδηλωτών και ρίχνοντας με το αυτόματο στον αέρα έσπασε τον κλοιό των αστυνομικών και έβγαλε τους διαδηλωτές μέχρι τα Εξάρχεια. Άλλοι φοιτητές λέγανε την άλλη μέρα ότι αυτόν τον Λοκαντζή τον δολοφόνησε η αστυνομία.

* Τη στιγμή της επίθεσης, ένας ταγματάρχης σκότωσε εν ψυχρώ έναν έφεδρο και έναν φαντάρο που αρνήθηκαν να πυροβολήσουν στους φοιτητές.

* Οι πιο πολλοί απ΄ αυτούς που βγήκαν απ΄ το Πολυτεχνείο διανυκτέρευσαν σε διαμερίσματα στη γύρω περιοχή. Οι άνθρωποι τους δέχτηκαν με μεγάλη ευχαρίστηση και βρίζοντας τη χούντα και την αστυνομία. Σε μερικά διαμερίσματα διανυκτέρευσαν 30 - 40 άτομα.

ΠΡΟΚΗΡΥΞΕΙΣ

Οι προκηρύξεις που τυπώθηκαν στους πολύγραφους του Πολυτεχνείου με πρωτοβουλία των Τροτσκιστών είναι:

ΕΛΛΗΝΕΣ ΕΡΓΑΖΟΜΕΝΟΙ, οι φοιτητές ξεκίνησαν έναν αγώνα ενάντια στη χούντα, για τα δίκαια αιτήματά τους. Όλοι όμως οι εργαζόμενοι αντιμετωπίζουμε βασικά προβλήματα. Η χούντα προσπαθεί να μας πάρει το ψωμί και να μας αφαιρέσει το δικαίωμα στη δουλειά δημιουργώντας μαζική ανεργία και ελπίζοντας έτσι να φορτώσει πάνω μας τα βάρη της οικονομικής κρίσης. Όλοι πρέπει να αγωνιστούμε για την ανατροπή της χούντας. Αυτό είναι Προϋπόθεση για την επίλυση κάθε βασικού αιτήματος. Η φοιτητική απεργία δίνει το παράδειγμα.

Εργάτες, η χούντα πρέπει να ανατραπεί τώρα. Απομονώστε την, μείνετε μακρυά από τις χουντοεκλογές που είναι διέξοδος και στήριγμά της. Παλέψτε για τη διοργάνωση της Γενικής Απεργίας, το μοναδικό όπλο για να ανατρέψουμε τη χούντα.

ΚΑΤΩ ΟΙ ΧΟΥΝΤΟΕΚΛΟΓΕΣ

ΑΠΟΧΗ ΔΥΝΑΜΙΚΗ

ΔΙΟΡΓΑΝΩΣΤΕ ΤΗ ΓΕΝΙΚΗ ΑΠΕΡΓΙΑ

Κάτω από την πίεση των προβλημάτων που επισώρευσε η εξαετής διακυβέρνηση της χούντας, οι στρατοκράτες αισθάνονται την ανάγκη να προχωρήσουν σε μια κατά μέτωπο επίθεση ενάντια στο βιοτικό επίπεδο των λαϊκών τάξεων και στις πολιτικές τους ελευθερίες. Τα μέτρα που πήρε η χούντα (απολύσεις κρατουμένων, ψευτοκυβέρνηση Μαρκεζίνη κλπ.) αποτελούν φαινομενική υποχώρηση και αποσκοπούν στην εξαπάτηση των Λαϊκών μαζών. Στην πραγματικότητα αποτελούν ελιγμό για την προετοιμασία μιας στυγνής και ύπουλης αντεπίθεσης.

ΟΛΟΙ ΣΤΟΝ ΑΓΩΝΑ ΓΙΑ ΤΗΝ

ΑΜΕΣΗ ΣΥΝΤΡΙΒΗ ΤΗΣ ΧΟΥΝΤΑΣ -

ΚΑΤΩ η ΧΟΥΝΤΑ ΤΩΡΑ -

ΝΑ ΕΝΤΕΙΝΟΥΜΕ ΤΟΝ ΑΓΩΝΑ

ΜΕ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗ ΤΗ

ΓΕΝΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΑΠΕΡΓΙΑ

ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΝΑΤΡΟΠΗ ΤΗΣ ΧΟΥΝΤΑΣ -

ΚΑΤΩ ΟΙ ΒΟΥΛΕΥΤΙΚΕΣ ΧΟΥΝΤΟΕΚΛΟΓΕΣ

ΤΟ ΕΡΓΑΤΙΚΟ ΤΜΗΜΑ ΣΤΟ ΠΟΛΥΤΕΧΝΕΙΟ

20 Νοέμβρη 1973

Το φοιτητικό κίνημα, που φούντωσε την Τετάρτη 14 του μήνα, φτάνοντας στα αιματηρά γεγονότα της Παρασκευής, του Σαββάτου και της Κυριακής, ήταν η επιφάνεια με την οποία εμφανίστηκε το εργατικό κίνημα. Η κατάληψη του Πολυτεχνείου ξεπερνούσε κατά πολύ τα όρια ενός φοιτητικού κινήματος. Στο Πολυτεχνείο, άρχισε να λειτουργεί σε εμβρυακή μορφή ένα εργατικό Σοβιέτ. Οι εργάτες, κυρίως οικοδόμοι, που μπήκαν μέσα στο Πολυτεχνείο από την πρώτη νύχτα, συγκάλεσαν Συνέλευση, έκλεξαν Επιτροπή. Την πρώτη μέρα η Συνέλευση μεταξύ άλλων έγκρινε ένα κείμενο που τυπώθηκε στους πολύγραφους της Σχολής σε 500 κείμενο αυτό, που εισηγήθηκε ένας Τροτσκιστής, αλλά που δυστυχώς αυτή τη στιγμή δεν βρίσκεται στα χέρια της σύνταξης).

Την επόμενη μέρα, αποφασίστηκε να σταλούν αντιπροσωπείες σε διάφορα εργοστάσια για κινητοποίηση της τάξης. Επίσης στάλθηκαν εργατικοί αντιπρόσωποι στη Συντονιστική Επιτροπή, που διεύθυνε την κατάληψη και τον αγώνα.

Όσο σύντομη κι αν ήταν η ζωή της Εργατικής Συνέλευσης, η σημασία της ήταν μεγάλη. Ηταν ένα σύμβολο των μορίων οργάνωσης της εργατικής τάξης, που θα δημιουργηθούν στο μέλλον. Δεν πρόλαβε να εξελιχθεί γιατί την πρόλαβαν τα αιματηρά γεγονότα. Το εμβρυακό αυτό εργατικό σοβιέτ, εμφανίζει την ιστορία και ξαναγεννιέται μέσα στην επανάσταση που άρχισε. Οι εργάτες και οι άλλοι καταπιεζόμενοι θα αναλάβουν οι ίδιοι τη διακυβέρνηση της χώρας με αιρετούς και άμεσα ανακλητούς αντιπρόσωπους, μια μορφή διακυβέρνησης σοβιετική, καθολική, μια μορφή χίλιες φορές δημοκρατικότερη και απ΄ τα πιο δημοκρατικά ακόμα όργανα διακυβέρνησης της αστικής τάξης. Πολύ σωστά η αντίδραση είδε μέσα στα γεγονότα που ξετυλίχτηκαν το φάσμα μιας νέας Κομμούνας. Αλλά πολύ σύντομα θα αισθανθεί μέσα απ΄ τα νέα γεγονότα που θάρθουν τη συντριπτική μπότα της νέας σοβιετικής επανάστασης. Του νέου Οκτώβρη.

(Τα κείμενα αναδημοσιεύονται από την ΠΡΩΤΟΠΟΡΙΑ Νο 46, του Α΄ Δεκαπενθήμερου του Δεκέμβρη 1973, που όπως εξηγεί σε υποσημείωση κυκλοφόρησε λίγες μέρες αργότερα λόγω των γεγονότων).

ΦΟΙΤΗΤΙΚΑ

(ΠΡΩΤΟΠΟΡΙΑ, Νο 48, Α΄ Δεκαπενθήμερου του Γενάρη 1974)

ΓΕΓΟΝΟΤΑ ΠΟΥ ΣΥΝΕΒΗΚΑΝ ΜΕΤΑ ΤΙΣ 25 ΤΟΥ ΝΟΕΜΒΡΗ

Τη δεύτερη βδομάδα μετά το πραξικόπημα της χούντας Νο 2, ένας μεγάλος αριθμός από συγγενείς των σκοτωμένων και συλληφθέντων στα γεγονότα του Πολυτεχνείου, πέρασε μπροστά από το Πολυτεχνείο. Ο καθένας φορούσε μαύρο περιβραχιόνιο και έριχνε ένα μπουκέτο λουλούδια που κρατούσε στα χέρια, μπροστά στην κεντρική πύλη. Λίγο πιο πέρα, καμιά 50ριά περίπου περάσανε από μια άλλη πύλη: της κλούβας.

- Την ίδια βδομάδα 40 περίπου φοιτητές καταλάβανε ένα τρόλεϊ, που περνούσε μπροστά απ΄ το Πολυτεχνείο. Μαζί με τους επιβάτες φωνάζανε συνθήματα. Ένα απ΄ αυτά, ήταν: "Φάγαμε αυτόν/ τον Παπαδόπουλο/ θα φάμε κι εσάς". Ο οδηγός του τρόλεϊ συνέχισε κανονικά το δρομολόγιο της γραμμής σαν να μην συνέβαινε τίποτα.

Μετά από λίγο καταφθάσανε αυτοκίνητα της ΕΣΑ και περιπολικά. Όλα μαζί καταδιώξανε το τρόλεϊ, μα ο οδηγός δεν έλεγε να σταματήσει. Ο λόγος; απλώς ο οδηγός και εισπράκτορας δεν θέλανε να καθυστερήσουν το δρομολόγιο. Έτσι τουλάχιστον είπαν αργότερα. Τελικά, κι όταν το τρόλεϊ ακινητοποιήθηκε, 30 περίπου επιβάτες - διαδηλωτές κατέληξαν στην φυλακή.

- Την δεύτερη και τρίτη εβδομάδα, ορισμένα βράδια και κατά τις 8-9/ ώρα που ο κόσμος φεύγει απ΄ τη δουλειά του/ σε διάφορες περιοχές γύρω απ΄ το Πολυτεχνείο περιπολικά ρίχνανε δακρυγόνα. Προφανώς φοβόντουσαν ή είχανε πληροφορίες για συγκεντρώσεις.

- Την Τετάρτη 12 του Δεκέμβρη, μπροστά στην Αμερικανική Πρεσβεία φανερώθηκε άρμα μάχης. Τα κυνηγετικά της Ασφάλειας οσφρίστηκαν ύποπτες κινήσεις στην περιοχή, και οι προστατευόμενοι έσπευσαν να προστατέψουν τους προστάτες.

- Η χούντα του Παπαδόπουλου, μετά τα γεγονότα του Πολυτεχνείου, έκλεισε το Πανεπιστήμιο μέχρι τις 10 Δεκέμβρη. Η χούντα Νο 2 θέλησε να συντομέψει αυτό το διάστημα και άνοιξε τις Σχολές νωρίτερα γιατί, όπως νόμισε, οι "καλοί φοιτητές" που είναι η συντριπτική πλειοψηφία", θα πηγαίνανε στα μαθήματά τους. Αποτέλεσμα: Πολυτεχνείο, Γεωπονική, και λίγο αργότερα η Ιατρική, απεργήσανε μέχρι που πρόωρα η χούντα έκλεισε το Πανεπιστήμιο για να αποφύγει όσο μπορούσε την προγραμματισμένη για τις 17 συγκέντρωση - μνημόσυνο.

- Για τις 17 Δεκέμβρη/ ένας μήνας μετά τα γεγονότα του Πολυτεχνείου/ είχε προγραμματιστεί μνημόσυνο για τα θύματα. Τελικά, τίποτε δεν έγινε. Οι σταλινικοί, μπήκανε όπως πάντα εμπόδιο στην κινητοποίηση της μάζας, με την καινούργια δικαιολογία ότι η συγκέντρωση είχε προγραμματιστεί μετά από προβοκάτσια της αστυνομίας, που ήθελε ευκαιρία για να χτυπήσει. Ενώ μέχρι πριν τον Νοέμβρη έλεγαν ότι οι μάζες κοιμόνται, τώρα με την όψιμη βιασύνη να τις προστατέψουν απ΄ τη χούντα, προσπαθούν συνειδητά να αποτρέψουν κάθε κινητοποίηση. Η αστυνομία βέβαια χαίρεται ιδιαίτερα γι΄ αυτή την πολιτική τους. Όχι όμως και οι φοιτητές ούτε οι εργάτες.


ΛΙΓΑ ΛΟΓΙΑ ΑΠΟ ΤΟ ΠΟΛΙΤΙΚΟ ΚΑΦΕΝΕΙΟ

Ο Νοέμβρης του ’73 θα μείνει στην ιστορία όχι μόνο σαν το γεγονός που κλόνισε τη χούντα, αλλά σαν την κορυφαία πράξη του αντιιμπεριαλιστικού ρεύματος που διαμορφώθηκε στην ελληνική κοινωνία. Τα συνθήματα «Έξω αι ΗΠΑ», «Έξω το ΝΑΤΟ» μένουν ανεξίτηλα στη μνήμη της ταξικής πάλης, περιφρονώντας τις προσπάθειες «κάθαρσης» του Πολυτεχνείου από τα ανατρεπτικά του χαρακτηριστικά. Η μεγάλη δύναμη του Πολυτεχνείου, πέρα από τον ηρωισμό και την αυτενέργεια που έχουν μόνο οι εξεγερμένες μάζες, βρίσκεται στο πολιτικό του περιεχόμενο. Αν και σε συνθήκες χούντας, οι φοιτητές και οι εργάτες που συγκεντρώθηκαν δεν έθεσαν μόνο το ζήτημα της πτώσης της χούντας και της επιστροφής σε κάποιου είδους δημοκρατική νομιμότητα, συμμαχώντας άνευ όρων με τους εκπροσώπους του «παλαιού πολιτικού κόσμου», αλλά έθεσαν το ζήτημα της λαϊκής κυριαρχίας και του σπασίματος της αμερικανοκρατίας. Έδρασαν δηλαδή ανατρεπτικά ως προς την υπάρχουσα τάξη πραγμάτων…

Ιδιαίτερα σημαντικό αυτό το μήνυμα του Νοέμβρη. Σε μια εποχή όπου η παγκόσμια κυριαρχία του αμερικανικού καπιταλισμού, που έχει στο τιμόνι μια ακροδεξιά φασίζουσα πολιτική ηγεσία, όπου συνολικά το παγκόσμιο καπιταλιστικό σύστημα μετατοπίζεται σε υπεραντιδραστικές θέσεις – τόσο στο επίπεδο των παραγωγικών σχέσεων, όσο και στο επίπεδο της πολιτικής και του πολιτισμού -, που στην Ελλάδα έχουμε κυβέρνηση ΝΔ και συνολική συντηρητική μετατόπιση του πολιτικού κόσμου, το ανατρεπτικό Πολυτεχνείο (αυτό που δεν εξαγοράστηκε) μας δείχνει ένα διαφορετικό δρόμο από τα καλέσματα του μικρότερου κακού και του εφικτού που πληθαίνουν γύρω μας. Ο δρόμος της ανατροπής, ο δρόμος του Νοέμβρη, δεν συναντιέται με κανένα μέτωπο δημοκρατικών δυνάμεων εναντίον του Μπους ή του Καραμανλή, με καμία υποστήριξη του ευρωπαϊκού καπιταλιστικού κέντρου (υπήρχαν και τότε αυτές οι απόψεις) εναντίον της μονοκρατορίας των ΗΠΑ. Εκφράζεται στο δύσκολο δρόμο της συγκρότησης σε εθνικό και διεθνές επίπεδο ενός εργατικού αντικαπιταλιστικού ρεύματος, με σύγχρονη κομμουνιστική απελευθερωτική προοπτική. Τις απαντήσεις για το άνοιγμα αυτού του δρόμου δεν θα τις βρούμε έτοιμες στο Πολυτεχνείο, όπως και σε καμία εξέγερση του παρελθόντος. Εξάλλου το Πολυτεχνείο δεν μπόρεσε τελικά, με βάση και τα χαρακτηριστικά της εποχής και της Αριστεράς, να κάνει ακόμα ένα βήμα, δίνοντας στην αντιχουντική – αντιιμπεριαλιστική πάλη, εργατικό και αντικαπιταλιστικό περιεχόμενο. Άλλες επαναστατικές τάσεις «φοβήθηκαν» ότι μια τέτοια σύνδεση θα απόκοπτε την εξέγερση από τις πλατιές μάζες, άλλες προώθησαν μια «καρικατούρα» αντικαπιταλιστικής πάλης, που υποτιμούσε το καθαρό αντιιμπεριαλιστικό περιεχόμενο. Έτσι κι αλλιώς υπερέβαινε τις δυνατότητές τους. Στους επαναστάτες του σήμερα μπαίνει το καθήκον να γονιμοποιήσουν την εμπειρία, μέσα από «της γενιάς μας τα Πολυτεχνεία».

ΤΕΛΟΣ