http://www.onalert.gr
Ανάλυση του Ταξχου ε.α Πολυχρόνη Ναλμπάντη, MPhil
Ινστιτούτο Αναλύσεων Ασφάλειας και Άμυνας - ΙΑΑΑ, (INSTITUTE FOR SECURITY AND DEFENCE ANALYSIS - ISDA)
Η Τουρκία έχει υιοθετήσει μια απειλητική ναυτική συμπεριφορά στην Ανατολική Μεσόγειο και οι κίνδυνοι γίνονται προφανείς και αντιληπτοί ως μία υπερβολική αντίδραση στη διαμάχη της Άγκυρας με το Ισραήλ αλλά και ως μια επιβεβαίωση της θέσης της ως περιφερειακής δύναμης, που θα μπορούσε να αποξενώσει ακόμη και τους νέους Άραβες θαυμαστές της.
Ο Τούρκος πρωθυπουργός Tayyip Erdogan, με τη συμπεριφορά, τις ενέργειες και την τάση του για δράσεις στα ζητήματα του Ισραήλ και της Κυπριακής ΑΟΖ, που αποσκοπούν στη δημοτικότητά του στον μουσουλμανικό κόσμο, ενδέχεται να τροφοδοτήσει με ανησυχία τη ∆ύση, σχετικά με την αξιοπιστία της Τουρκίας ως εταίρου του ΝΑΤΟ.
Η οικονομική ανάπτυξη και η κοσμική δημοκρατία της Τουρκίας, στο πλαίσιο της ισλαμικής της διακυβέρνησης, έχει συναρπάσει τις αραβικές χώρες που ανυπομονούν και οι ίδιες να εφαρμόσουν ένα παρόμοιο μοντέλο ανάπτυξης. Η τυχόν παρουσία τουρκικών πολεμικών πλοίων σε άλλα ύδατα όπου επιχειρεί το Πολεμικό Ναυτικό του Ισραήλ, αυξάνει τον κίνδυνο μιας σύγκρουσης μεταξύ των. Ενισχυμένη από μια ανθηρή οικονομία και φαινομενική (με την κουρδική ένταση σε εξέλιξη) πολιτική εσωτερική σταθερότητα, η Τουρκία έχει χαρακτηριστεί από κάποιες πλευρές, ως η «ήπια δύναμη» που ενισχύεται υπό το κόμμα του Tayyip Erdogan, με ρίζες στο πολιτικό Ισλάμ.
Οι απειλές περί ανάπτυξης πολεμικών πλοίων (μέχρι σήμερα σημαντικός αριθμός ελλιμενίζεται στο λιμάνι της Αμμοχώστου), δείχνουν ότι θα χρησιμοποιήσει η Τουρκία στρατιωτική δύναμη για να προωθήσει τα συμφέροντά της σε μια περιοχή που επιθυμεί να αναθεωρήσει [μέχρι στιγμής λεκτικά] το υφιστάμενο status quo. Ο Τούρκος πρωθυπουργός λαμβάνει μια πολύ επιθετική στάση για να διεκδικήσει το καθεστώς της χώρας του ως περιφερειακής δύναμης, έναντι της χρήσης της ήπιας δύναμης, ενώ υπάρχει και μια αίσθηση στο κόμμα του, ότι η Τουρκία είναι μια μεγάλη περιφερειακή δύναμη και ότι η Μεσόγειος είναι στην σφαίρα επιρροής της. Η ∆ύση όμως αλλά και το ΝΑΤΟ παρατηρούν ότι η Τουρκία συμπεριφέρεται πλέον προκλητικά και με ένταση και θα πρέπει να θεωρηθεί ότι αυτό προκαλεί και μεγάλη ανησυχία στους Άραβες, οι οποίοι ήταν υπήκοοι της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας για πολλούς αιώνες. Μια μεγαλύτερη παρουσία τουρκικών πολεμικών πλοίων στην Ανατολική Μεσόγειο θα είναι ιδιαίτερα ανησυχητική για την Ελλάδα και την Κύπρο, καθώς και για τις έρευνες των γεωτρήσεων φυσικού αερίου - πετρελαίου.
Επίσης, Τούρκοι και Ισραηλινοί αναλυτές επισημαίνουν ότι το κίνητρο της Τουρκίας δεν είναι να αναζητήσει μια αναμέτρηση με το Ισραήλ για το ζήτημα της Γάζας, αλλά να δημιουργήσει μια ναυτική παρουσία μεταξύ της Κύπρου και του Ισραήλ ώστε να δημιουργήσει μια αίσθηση απειλής και να «τρομάξει» τους επενδυτές πετρελαίου μακριά από τα εκεί κοιτάσματα φυσικού αερίου.
Η Τουρκία έχει ερεθισθεί από την Κυπριακή- Ισραηλινή ενεργειακή συμφωνία, και οι εντάσεις με το Ισραήλ θα μπορούσαν να επιτρέψουν στην Άγκυρα να στείλει ένα μήνυμα χωρίς να κάνει σαφείς τις απειλές. Επίσης, η έμφαση της Τουρκίας για την ελευθερία της ναυσιπλοΐας συνδέεται με την εκτίμηση ότι στην ανατολική Μεσόγειο υπάρχουν σημαντικά κοιτάσματα υδρογονανθράκων - φυσικού αερίου πέραν αυτών που έχουν ήδη εντοπισθεί.
Από την άλλη πλευρά, φαίνεται απίθανο ότι η Τουρκία, ως μέλος του ΝΑΤΟ, θα μπορούσε να εμπλακεί σε εχθροπραξίες με το Ισραήλ. Ο Γενικός Γραμματέας του ΝΑΤΟ, Anders Fogh Rasmussen, δήλωσε ότι οι τουρκο-ισραηλινές σχέσεις είναι ένα «διμερές θέμα». Ωστόσο τόνισε πως η ένταση προκαλεί ανησυχίες στη Συμμαχία. ∆ιευκρίνισε όμως, ότι το ΝΑΤΟ δεν πρόκειται να επέμβει σε περίπτωση σύγκρουσης, καλώντας όλες τις πλευρές να εργαστούν για την αποκλιμάκωση της έντασης με ειρηνικές μεθόδους.
Παράλληλα, η κυβέρνηση του Προέδρου των ΗΠΑ, Barack Obama, επιθυμεί την εξομάλυνση των σχέσεων μεταξύ δύο κυριότερών του συμμάχων στη Μέση Ανατολή και Αμερικανοί διπλωμάτες εργάζονται μυστικά για να θεραπεύσουν το ρήγμα στις σχέσεις των.
Η Τουρκία βέβαια, με την κινητοποίηση δύναμης του Πολεμικού Ναυτικού της στην Ανατολική Μεσόγειο και αεροναυτικών ασκήσεων στην ΑΟΖ της Κύπρου, προβαίνει σε επίδειξη (Σημαίας) δύναμης, χωρίς να ακολουθεί τη νόμιμη διαδικασία δέσμευσης περιοχών στο θαλάσσιο και εναέριο χώρο. Το ίδιο παράνομες ενέργειες είναι η συνοδεία ερευνητικών σκαφών, που ενεργούν παράνομα έρευνες στην ΑΟΖ της Κυπριακής ∆ημοκρατίας προς όφελος της Τουρκίας, και η πρόθεση παρεμπόδισης των ερευνών της Κύπρου στο θαλάσσιο χώρο της δυτικά της Πάφου (δυτικά του γεωγραφικού μεσημβρινού με συντεταγμένες των 32° 16 ́18’’).
Στον υπόψη γεωγραφικό χώρο υπάρχει ένα σημαντικό πρόβλημα που αφορά την εκτέλεση άμεσων ελληνο-κυπριακών διπλωματικών ενεργειών προς κάλυψη του κενού που βρίσκεται στον θαλάσσιο χώρο της ΑΟΖ της Κύπρου, δυτικά και βόρεια αυτής, όπου δεν υπάρχει οριοθέτησή της. Στο χώρο αυτό η Κύπρος δεν έχει καθορίσει τα ακριβή θαλάσσια όρια της ΑΟΖ της. Σύμφωνα με αξιόπιστες πληροφορίες, εάν οι σεισμικές έρευνες είναι ενθαρρυντικές, οι Τούρκοι προσανατολίζονται να «τρυπήσουν» δυτικά της Πάφου, εκεί όπου –με βάση την αρχή της μέσης γραμμής– εφάπτεται η Ελληνική υφαλοκρηπίδα - ΑΟΖ με την Κυπριακή. Βέβαια, η Τουρκία δεν έχει κανένα δικαίωμα στη θαλάσσια περιοχή νοτίως της Κύπρου.
Επίσης έγγραφο του ελληνικού ΥΠΕΘΑ αναλύει τα στατιστικά στοιχεία της Πολεμικής Αεροπορίας για τις τουρκικές προκλήσεις στο Αιγαίο, και συμπεραίνει ότι η Τουρκία έγινε επιθετικότερη. Η Τουρκία πρόσφατα έχει «σκληρύνει» τη στάση της στο Αιγαίο, ειδικά μετά από την έναρξη των ερευνών για φυσικό αέριο στη Κύπρο. Η εξήγηση που δίνεται από τους στρατιωτικούς κύκλους έχει να κάνει τόσο με τα θέματα του Αιγαίου όσο και με τις ενέργειες της Κυπριακής ∆ημοκρατίας για άντληση υδρογονανθράκων και, δευτερευόντως με τις γενικότερες εξελίξεις στην ευρύτερη περιοχή της Νοτιοανατολικής Μεσογείου (Λιβύη, Συρία, ελληνο-ισραηλινή συνεργασία, ένταση τουρκο- ισραηλινών σχέσεων) στα πλαίσια της προσπάθειας της Τουρκίας να καθιερωθεί ως περιφερειακή δύναμη στην περιοχή της ΝΑ Μεσογείου και όχι μόνο. Η διεξαγωγή νέων στρατιωτικών ασκήσεων στη θαλάσσια περιοχή βόρεια και νότια της Κύπρου που προανήγγειλε η Τουρκία, φορτίζει περαιτέρω το κλίμα έντασης στην περιοχή. Συγκεκριμένα, η Άγκυρα εξέδωσε δύο αεροναυτικές αγγελίες (ΝΟΤΑΜ) με τις οποίες δεσμεύει περιοχές εντός του FIR Λευκωσίας για ασκήσεις. Η πρώτη αφορούσε άσκηση αεροναυτικής συνεργασίας, που έγινε στη θαλάσσια περιοχή νοτίως της Κύπρου, ανάμεσα στη νήσο και την εξέδρα της γεώτρησης. Η δεύτερη ΝΟΤΑΜ δέσμευσε περιοχή βόρεια της Κύπρου για πραγματοποίηση άσκηση έρευνας και διάσωσης. Παράλληλα, οι τουρκικές αρχές εξέδωσαν NAVTEX για πλου, που πραγματοποίησε έως τις 30 Νοεμβρίου 2011 στο Αιγαίο το ιταλικό ωκεανογραφικό EXPLORA για χαρτογράφηση της τουρκικής ακτογραμμής, στην οποία περιλαμβάνεται και μικρό τμήμα των ελληνικών χωρικών υδάτων.
Παράλληλα η Ελληνική φρεγάτα (Φ/Γ) Υ∆ΡΑ F452 του Πολεμικού Ναυτικού συμμετείχε στη νατοϊκή αποστολή «ACTIVE ENDEAVOUR», στην ανατολική Μεσόγειο.
Για όλα αυτά, Αμερικανοί αξιωματούχοι και επενδυτές, ανησυχούν σφόδρα για τις τουρκικές απειλές εναντίον Ισραήλ-Κύπρου, καλώντας την Κυβέρνηση του Προέδρου Barack Obama να παρέμβει είτε ασκώντας μεγαλύτερη διπλωματική πίεση είτε με εντονότερη παρουσία του αμερικανικού Ναυτικού στη περιοχή.
Επιπλέον, η Ρωσία ανακοίνωσε το Νοέμβριο 2011 την αποστολή ναυτικής ομάδας μάχης στη Μεσόγειο για ασκήσεις με συμμαχικές χώρες. Tο αεροπλανοφόρο «Admiral Kuznetsov» συνοδευόμενο από το αντιτορπιλικό «Admiral Chabanenko» (κλάσης Udaloy II), και ένα πυρηνικό υποβρύχιο, μετά την εκτέλεση ναυτικών ασκήσεων στη Θάλασσα Μπάρεντς, κατέπλευσαν το ∆εκέμβριο 2011 - Ιανουάριο 2012 στην Ανατολική Μεσόγειο, και συνενώθηκαν με άλλα ρωσικά πολεμικά πλοία, όπως τη φρεγάτα «Ladnyy»/ κλάσης Krivak I, κυρίως για «επίδειξη Σημαίας» αλλά και τη επίσκεψή των σε λιμένες της Συρίας. Η Ρωσία φαίνεται να διαφοροποιείται από την παθητική στάση που κράτησε στην περίπτωση της Λιβύης, αλλά και με την πιθανή μελλοντική ανάληψη των καθηκόντων, μετά από τις νέες εκλογές Προέδρου της Ρωσικής Ομοσπονδίας που ορίστηκαν για τις 4 Μαρτίου του 2012, από τον νέο Πρόεδρό της, Vladimir Vladimirovich Putin, να διακηρύττει με τον πλέον επιδεικτικό τρόπο το ενδιαφέρον της για την Ανατολική Μεσόγειο και τη Συρία, αφού τα ρωσικά συμφέροντα στην περιοχή δεν θα μπορούσαν να αποδεχτούν μία νέα αλλαγή καθεστώτος. Εκτιμάται, ότι η Μόσχα θέλει πλέον να κάνει αισθητή την παρουσία της στην περιοχή με το βλέμμα κυρίως στη Συρία, όπου επιθυμεί να επαναλειτουργήσει σε «πλήρη ισχύ» τη ναυτική της βάση στο λιμάνι της Ταρτούς. Παράλληλα όμως ενδιαφέρεται και για δύο θαλάσσια οικόπεδα στην κυπριακή ΑΟΖ.
Παρακάτω παρατίθεται ενδεικτικός πίνακας με τις Ναυτικές ∆υνάμεις που ήταν αναπτυγμένες στην περιοχή της ανατολικής-κεντρικής Μεσογείου, την πρόσφατη περίοδο.
Συμπερασματικά, η οικονομική ανάπτυξη κατά τις τελευταίες δύο με τρεις δεκαετίες έχει οδηγήσει σε ταχεία αύξηση της ζήτησης για ενέργεια, τρόφιμα και εισαγόμενα εμπορεύματα, αυξάνοντας τη στρατηγική σημασία της θάλασσας και της σημασίας των εδαφικών διαφορών.
Η θάλασσα της ανατολικής - κεντρικής Μεσογείου φαίνεται ότι έχει καταστεί πρωταρχικό μέσο για τις πρώτες ύλες που απαιτούνται για την προώθηση της οικονομικής της ανάπτυξης των κρατών. Αλλά όμως είναι το δυναμικό των υποθαλάσσιων κοιτασμάτων υδρογονανθράκων και της αλιείας, που αφενός κάνουν τις τρέχουσες διαφορές στη Μεσόγειο τόσο δυσεπίλυτες και αφετέρου προσελκύουν την παρουσία των Μεγάλων ∆υνάμεων, όπως τον 19ο αιώνα.
Φυσικά η «∆ιπλωματία των Κανονιοφόρων» επιστρέφει στην Μεσόγειο!
Συμπεράσματα
Είναι προφανές, ότι η Τουρκία προσπαθεί έμπρακτα, με την ανακοίνωση πραγματοποίησης γεωλογικών - σεισμολογικών θαλάσσιων ερευνών, να αμφισβητήσει τα ελληνικά, και κυπριακά κυριαρχικά δικαιώματα και να τα μετατρέψει σε τετελεσμένα τουρκικά δικαιώματα.
Και το επιχειρεί, προσπαθώντας να εξαφανίσει την ελληνική ΑΟΖ του συμπλέγματος της Ν. Ρόδου/ Ν. Μεγίστης - Ρω - Στρογγύλης, που ενοποιεί την ΑΟΖ Ελλάδας και Κύπρου.
Τούτο θα της έδινε πλέον τη δυνατότητα να διεκδικήσει «εντονότερα» κυριαρχικά δικαιώματα στο Αιγαίο, ανατολικά μέχρι και του 25ου Μεσημβρινού.
Παράλληλα, εκτιμάται ότι η Τουρκία δεν επιθυμεί την πρόκληση ναυτικού επεισοδίου στην πλατφόρμα «Όμηρος», που ανήκει στην εταιρεία Noble Energy στο οικόπεδο «Αφροδίτη», και αυτό διότι αυτή φέρει τέσσερις διαφορετικές σημαίες. Των κρατών της Κύπρου, του Ισραήλ, των ΗΠΑ και της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Εκτιμάται ότι και μια παρόμοια κατάσταση μπορεί να δημιουργηθεί με ανάλογες πλατφόρμες που θα κάνουν έρευνες μέσα σε μια μελλοντική ελληνική ΑΟΖ.
Επίσης, η πρόσφατη κατάργηση του ∆ΕΑΧ εκτιμάται ότι θα επιφέρει ανάλογες τραγικές συνέπειες με αυτές της απόσυρσης της ελληνικής Μεραρχίας, αποτέλεσμα της οποίας υπήρξε η Τουρκική στρατιωτική εισβολή στην Κύπρο.
Κατόπιν τούτων, η όποια αναφορά σε «Σημειακή κρίση» στην ΠΕΑ 2011, στο πλαίσιο του ελληνοτουρκικού συσχετισμού, θα πρέπει να αντικατασταθεί καθώς δεν αντιστοιχεί ούτε στο στρατιωτικό σχεδιασμό αλλά ούτε και στο περιεχόμενο της πολιτικής του κράτος που την προκαλεί.
Συνεπώς, το ∆ΕΑΧ (παρά τις όποιες διεθνείς πιέσεις) πρέπει να επανέλθει άμεσα σε ισχύ και να διατηρείται συνεχώς στην επικαιρότητα, εφαρμόζοντας το: «Si pacem vis, bellum para/εάν επιθυμείς την ειρήνη, να ετοιμάζεσαι για πόλεμο».
Η νέα προσέγγιση της αυτοάμυνας απαιτεί εθνική και διεθνή υποστήριξη σε κάποιο στάδιο, ακόμα και εάν η δράση χωρίς υποστήριξη μπορεί να χρειαστεί κατά μήκος του δρόμου, ως μέρος του πραγματικού - θεωρητικού διαλόγου ιδεών και γεγονότων, μέσω του οποίου θα δημιουργηθεί μια νέα κατανόηση περί προληπτικής αυτοάμυνας.
Από την άλλη πλευρά, η Άγκυρα με την πρόθεσή της να αναδειχθεί σε μοναδική περιφερειακή δύναμη της ανατολικής Μεσογείου και της Μέσης Ανατολής, έχει αυτοπαγιδευθεί στις απειλές της και αναζητεί διέξοδο για να διαφυλάξει το γόητρό της. Η εμπλοκή των αμερικανικών συμφερόντων εταιριών στο πλαίσιο των πρωτοβουλιών της Κύπρου και του Ισραήλ δημιουργεί την αίσθηση ότι η εμπλοκή των ΗΠΑ, σχετικά με το ζήτημα, θα είναι ενεργή, προς αποτροπή μιας αεροναυτικής στρατιωτικής συμπλοκής μεταξύ Τουρκίας- Ισραήλ και Τουρκίας - Ελλάδας - Κύπρου, ενώ ένα θερμό επεισόδιο τοπικού χαρακτήρα δεν δύναται να αποκλειστεί.
Το ερώτημα όμως είναι εάν ο διεθνής παράγων έχει συμφωνήσει σε κάποιο «Ειδικό Πλαίσιο Επίλυσης της ΑΟΖ» με την Τουρκία για την εμπλοκή αυτής στην εκμετάλλευση αποθεμάτων υδρογονανθράκων «συγκεκριμένης περιοχής», σε βάρος των ελληνικών - κυπριακών κυριαρχικών δικαιωμάτων. Τέλος, η Ε.Ε. οφείλει να παρουσιάσει μια πιο ενεργή διπλωματία, διότι η αξιοποίηση των κοιτασμάτων της Ανατολικής Μεσογείου συμβάλλει και στη μελλοντική ενεργειακή της ασφάλεια.
Όσον αφορά την επιχειρησιακή ευελιξία των ναυτικών δυνάμεων, το δυναμικό, και το ευρύ πεδίο δράσης τους, τις καθιστούν ως ιδανικό εκφραστή της «∆ιπλωματίας των Κανονιοφόρων». Η ιστορία είναι μάρτυρας ναυτικών κρατών που έχουν εκμεταλλευτεί τα έμφυτα αυτά πλεονεκτήματα του στόλου σε διάφορες μορφές, μέσα από τις αντιξοότητες στο χώρο και το χρόνο. Σε αυτό το πλαίσιο μετά τον Ψυχρό Πόλεμο, είναι απαραίτητο να τονισθεί ότι η βίαιη ειρήνη των τελευταίων δεκαετιών έχει κάνει τις κυβερνήσεις πιο ανήσυχες για να αποφύγουν τον πόλεμο με τη ματαίωση, την ανατροπή των διπλωματικών διαπραγματεύσεων ή και με την προσβολή των διαπραγματεύσεων υπό την απειλή βίας. ∆υστυχώς, δεν υπάρχει λόγος να αναμένουμε ότι αυτή η τάση για κακοποίηση της ειρήνης θα μειωθεί στο μέλλον.
Έτσι, στον 21ο αιώνα, η «∆ιπλωματία των Κανονιοφόρων» θα βρει αυξημένη χρήση ως επιλογή χαμηλού κόστους προς όφελος των κρατών που επιθυμούν να τη χρησιμοποιήσουν.
Βέβαια, η πρόσφατη αναζωπύρωσή της δεν μπορεί να προμηνύει μεγαλύτερη πιθανότητα συγκρούσεων στην περιοχή της ανατολικής Μεσογείου.
Στην πραγματικότητα, η χρήση της «∆ιπλωματίας των Κανονιοφόρων» μπορεί να είναι μια ένδειξη ότι τα κράτη δεν είναι πρόθυμα να χρησιμοποιήσουν βία - πόλεμο για να διεκδικήσουν τα δικαιώματά τους, και έτσι καταφεύγουν στο πιο ισχυρό μέσο της εξωτερικής πολιτικής που πιστεύουν ότι έχουν. Είναι, μάλιστα, αξιοσημείωτο ότι η πλειοψηφία των περιστατικών τα τελευταία χρόνια είχαν σχέση είτε με τη σκόπιμη ή την εκφραστική δύναμη. Και οι δύο έχουν σχεδιαστεί για να μεταφέρουν πολιτικά μηνύματα μέσω επίδειξης της κυρίαρχης ναυτικής δύναμης, αλλά
απέχουν από την άμεση στρατιωτική εμπλοκή ή την υψηλού κινδύνου στρατιωτική αντιπαράθεση.
Συνεπώς, η «∆ιπλωματία των Κανονιοφόρων», όπως και κάθε έμμεση (υποκρυπτόμενη) απειλή, μπορεί επίσης να υποφέρει από το νόμο της φθίνουσας απόδοσης. Όσο πιο συχνά τακτικά χρησιμοποιείται χωρίς σοβαρές συνέπειες, η έμμεση απειλή γίνεται λιγότερο αξιόπιστη. Ήταν επιτυχής για τις ∆υτικές δυνάμεις κατά τη διάρκεια της εποχής του ιμπεριαλισμού, λόγω επίδειξης της ναυτικής δύναμης που περιοδικά μεταφραζόταν σε απροκάλυπτη βία. Αλλά η επιστροφή σε αυτήν θα μπορούσε να σημαίνει ότι τα κράτη είναι όλο και πιο πρόθυμα να χρησιμοποιήσουν τις πιο ισχυρές ένοπλες δυνάμεις που έχουν στη διάθεσή τους. Τούτο θα μπορούσε σταδιακά να υπονομεύσει τον κανόνα (όπως είναι) εναντίον της χρήσης στρατιωτικής δύναμης για την επίτευξη των στόχων της εξωτερικής πολιτικής.
Συνεκτιμώντας τα συμπεράσματα του παρόντος Κειμένου Εργασίας και φυσικά λόγω της δεινής οικονομικής κρίσης της Ελλάδας, η ρήση του Στρατάρχη Vasily Danilovich Sokolovsky, σχεδιαστή της πυρηνικής στρατηγικής της Σοβιετικής Ένωσης, είναι απόλυτα αναγκαία να τονισθεί για το ότι:
«Η προπαρασκευή του έθνους για Πόλεμο πραγματοποιείται μεταξύ τριών κυρίων Πυλώνων, την προπαρασκευή των Ενόπλων ∆υνάμεων, την προπαρασκευή της Εθνικής Οικονομίας και την προπαρασκευή του Πληθυσμού».
Ανάλυση του Ταξχου ε.α Πολυχρόνη Ναλμπάντη, MPhil
Ινστιτούτο Αναλύσεων Ασφάλειας και Άμυνας - ΙΑΑΑ, (INSTITUTE FOR SECURITY AND DEFENCE ANALYSIS - ISDA)
Η Τουρκία έχει υιοθετήσει μια απειλητική ναυτική συμπεριφορά στην Ανατολική Μεσόγειο και οι κίνδυνοι γίνονται προφανείς και αντιληπτοί ως μία υπερβολική αντίδραση στη διαμάχη της Άγκυρας με το Ισραήλ αλλά και ως μια επιβεβαίωση της θέσης της ως περιφερειακής δύναμης, που θα μπορούσε να αποξενώσει ακόμη και τους νέους Άραβες θαυμαστές της.
Ο Τούρκος πρωθυπουργός Tayyip Erdogan, με τη συμπεριφορά, τις ενέργειες και την τάση του για δράσεις στα ζητήματα του Ισραήλ και της Κυπριακής ΑΟΖ, που αποσκοπούν στη δημοτικότητά του στον μουσουλμανικό κόσμο, ενδέχεται να τροφοδοτήσει με ανησυχία τη ∆ύση, σχετικά με την αξιοπιστία της Τουρκίας ως εταίρου του ΝΑΤΟ.
Η οικονομική ανάπτυξη και η κοσμική δημοκρατία της Τουρκίας, στο πλαίσιο της ισλαμικής της διακυβέρνησης, έχει συναρπάσει τις αραβικές χώρες που ανυπομονούν και οι ίδιες να εφαρμόσουν ένα παρόμοιο μοντέλο ανάπτυξης. Η τυχόν παρουσία τουρκικών πολεμικών πλοίων σε άλλα ύδατα όπου επιχειρεί το Πολεμικό Ναυτικό του Ισραήλ, αυξάνει τον κίνδυνο μιας σύγκρουσης μεταξύ των. Ενισχυμένη από μια ανθηρή οικονομία και φαινομενική (με την κουρδική ένταση σε εξέλιξη) πολιτική εσωτερική σταθερότητα, η Τουρκία έχει χαρακτηριστεί από κάποιες πλευρές, ως η «ήπια δύναμη» που ενισχύεται υπό το κόμμα του Tayyip Erdogan, με ρίζες στο πολιτικό Ισλάμ.
Οι απειλές περί ανάπτυξης πολεμικών πλοίων (μέχρι σήμερα σημαντικός αριθμός ελλιμενίζεται στο λιμάνι της Αμμοχώστου), δείχνουν ότι θα χρησιμοποιήσει η Τουρκία στρατιωτική δύναμη για να προωθήσει τα συμφέροντά της σε μια περιοχή που επιθυμεί να αναθεωρήσει [μέχρι στιγμής λεκτικά] το υφιστάμενο status quo. Ο Τούρκος πρωθυπουργός λαμβάνει μια πολύ επιθετική στάση για να διεκδικήσει το καθεστώς της χώρας του ως περιφερειακής δύναμης, έναντι της χρήσης της ήπιας δύναμης, ενώ υπάρχει και μια αίσθηση στο κόμμα του, ότι η Τουρκία είναι μια μεγάλη περιφερειακή δύναμη και ότι η Μεσόγειος είναι στην σφαίρα επιρροής της. Η ∆ύση όμως αλλά και το ΝΑΤΟ παρατηρούν ότι η Τουρκία συμπεριφέρεται πλέον προκλητικά και με ένταση και θα πρέπει να θεωρηθεί ότι αυτό προκαλεί και μεγάλη ανησυχία στους Άραβες, οι οποίοι ήταν υπήκοοι της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας για πολλούς αιώνες. Μια μεγαλύτερη παρουσία τουρκικών πολεμικών πλοίων στην Ανατολική Μεσόγειο θα είναι ιδιαίτερα ανησυχητική για την Ελλάδα και την Κύπρο, καθώς και για τις έρευνες των γεωτρήσεων φυσικού αερίου - πετρελαίου.
Επίσης, Τούρκοι και Ισραηλινοί αναλυτές επισημαίνουν ότι το κίνητρο της Τουρκίας δεν είναι να αναζητήσει μια αναμέτρηση με το Ισραήλ για το ζήτημα της Γάζας, αλλά να δημιουργήσει μια ναυτική παρουσία μεταξύ της Κύπρου και του Ισραήλ ώστε να δημιουργήσει μια αίσθηση απειλής και να «τρομάξει» τους επενδυτές πετρελαίου μακριά από τα εκεί κοιτάσματα φυσικού αερίου.
Η Τουρκία έχει ερεθισθεί από την Κυπριακή- Ισραηλινή ενεργειακή συμφωνία, και οι εντάσεις με το Ισραήλ θα μπορούσαν να επιτρέψουν στην Άγκυρα να στείλει ένα μήνυμα χωρίς να κάνει σαφείς τις απειλές. Επίσης, η έμφαση της Τουρκίας για την ελευθερία της ναυσιπλοΐας συνδέεται με την εκτίμηση ότι στην ανατολική Μεσόγειο υπάρχουν σημαντικά κοιτάσματα υδρογονανθράκων - φυσικού αερίου πέραν αυτών που έχουν ήδη εντοπισθεί.
Από την άλλη πλευρά, φαίνεται απίθανο ότι η Τουρκία, ως μέλος του ΝΑΤΟ, θα μπορούσε να εμπλακεί σε εχθροπραξίες με το Ισραήλ. Ο Γενικός Γραμματέας του ΝΑΤΟ, Anders Fogh Rasmussen, δήλωσε ότι οι τουρκο-ισραηλινές σχέσεις είναι ένα «διμερές θέμα». Ωστόσο τόνισε πως η ένταση προκαλεί ανησυχίες στη Συμμαχία. ∆ιευκρίνισε όμως, ότι το ΝΑΤΟ δεν πρόκειται να επέμβει σε περίπτωση σύγκρουσης, καλώντας όλες τις πλευρές να εργαστούν για την αποκλιμάκωση της έντασης με ειρηνικές μεθόδους.
Παράλληλα, η κυβέρνηση του Προέδρου των ΗΠΑ, Barack Obama, επιθυμεί την εξομάλυνση των σχέσεων μεταξύ δύο κυριότερών του συμμάχων στη Μέση Ανατολή και Αμερικανοί διπλωμάτες εργάζονται μυστικά για να θεραπεύσουν το ρήγμα στις σχέσεις των.
Η Τουρκία βέβαια, με την κινητοποίηση δύναμης του Πολεμικού Ναυτικού της στην Ανατολική Μεσόγειο και αεροναυτικών ασκήσεων στην ΑΟΖ της Κύπρου, προβαίνει σε επίδειξη (Σημαίας) δύναμης, χωρίς να ακολουθεί τη νόμιμη διαδικασία δέσμευσης περιοχών στο θαλάσσιο και εναέριο χώρο. Το ίδιο παράνομες ενέργειες είναι η συνοδεία ερευνητικών σκαφών, που ενεργούν παράνομα έρευνες στην ΑΟΖ της Κυπριακής ∆ημοκρατίας προς όφελος της Τουρκίας, και η πρόθεση παρεμπόδισης των ερευνών της Κύπρου στο θαλάσσιο χώρο της δυτικά της Πάφου (δυτικά του γεωγραφικού μεσημβρινού με συντεταγμένες των 32° 16 ́18’’).
Στον υπόψη γεωγραφικό χώρο υπάρχει ένα σημαντικό πρόβλημα που αφορά την εκτέλεση άμεσων ελληνο-κυπριακών διπλωματικών ενεργειών προς κάλυψη του κενού που βρίσκεται στον θαλάσσιο χώρο της ΑΟΖ της Κύπρου, δυτικά και βόρεια αυτής, όπου δεν υπάρχει οριοθέτησή της. Στο χώρο αυτό η Κύπρος δεν έχει καθορίσει τα ακριβή θαλάσσια όρια της ΑΟΖ της. Σύμφωνα με αξιόπιστες πληροφορίες, εάν οι σεισμικές έρευνες είναι ενθαρρυντικές, οι Τούρκοι προσανατολίζονται να «τρυπήσουν» δυτικά της Πάφου, εκεί όπου –με βάση την αρχή της μέσης γραμμής– εφάπτεται η Ελληνική υφαλοκρηπίδα - ΑΟΖ με την Κυπριακή. Βέβαια, η Τουρκία δεν έχει κανένα δικαίωμα στη θαλάσσια περιοχή νοτίως της Κύπρου.
Επίσης έγγραφο του ελληνικού ΥΠΕΘΑ αναλύει τα στατιστικά στοιχεία της Πολεμικής Αεροπορίας για τις τουρκικές προκλήσεις στο Αιγαίο, και συμπεραίνει ότι η Τουρκία έγινε επιθετικότερη. Η Τουρκία πρόσφατα έχει «σκληρύνει» τη στάση της στο Αιγαίο, ειδικά μετά από την έναρξη των ερευνών για φυσικό αέριο στη Κύπρο. Η εξήγηση που δίνεται από τους στρατιωτικούς κύκλους έχει να κάνει τόσο με τα θέματα του Αιγαίου όσο και με τις ενέργειες της Κυπριακής ∆ημοκρατίας για άντληση υδρογονανθράκων και, δευτερευόντως με τις γενικότερες εξελίξεις στην ευρύτερη περιοχή της Νοτιοανατολικής Μεσογείου (Λιβύη, Συρία, ελληνο-ισραηλινή συνεργασία, ένταση τουρκο- ισραηλινών σχέσεων) στα πλαίσια της προσπάθειας της Τουρκίας να καθιερωθεί ως περιφερειακή δύναμη στην περιοχή της ΝΑ Μεσογείου και όχι μόνο. Η διεξαγωγή νέων στρατιωτικών ασκήσεων στη θαλάσσια περιοχή βόρεια και νότια της Κύπρου που προανήγγειλε η Τουρκία, φορτίζει περαιτέρω το κλίμα έντασης στην περιοχή. Συγκεκριμένα, η Άγκυρα εξέδωσε δύο αεροναυτικές αγγελίες (ΝΟΤΑΜ) με τις οποίες δεσμεύει περιοχές εντός του FIR Λευκωσίας για ασκήσεις. Η πρώτη αφορούσε άσκηση αεροναυτικής συνεργασίας, που έγινε στη θαλάσσια περιοχή νοτίως της Κύπρου, ανάμεσα στη νήσο και την εξέδρα της γεώτρησης. Η δεύτερη ΝΟΤΑΜ δέσμευσε περιοχή βόρεια της Κύπρου για πραγματοποίηση άσκηση έρευνας και διάσωσης. Παράλληλα, οι τουρκικές αρχές εξέδωσαν NAVTEX για πλου, που πραγματοποίησε έως τις 30 Νοεμβρίου 2011 στο Αιγαίο το ιταλικό ωκεανογραφικό EXPLORA για χαρτογράφηση της τουρκικής ακτογραμμής, στην οποία περιλαμβάνεται και μικρό τμήμα των ελληνικών χωρικών υδάτων.
Παράλληλα η Ελληνική φρεγάτα (Φ/Γ) Υ∆ΡΑ F452 του Πολεμικού Ναυτικού συμμετείχε στη νατοϊκή αποστολή «ACTIVE ENDEAVOUR», στην ανατολική Μεσόγειο.
Για όλα αυτά, Αμερικανοί αξιωματούχοι και επενδυτές, ανησυχούν σφόδρα για τις τουρκικές απειλές εναντίον Ισραήλ-Κύπρου, καλώντας την Κυβέρνηση του Προέδρου Barack Obama να παρέμβει είτε ασκώντας μεγαλύτερη διπλωματική πίεση είτε με εντονότερη παρουσία του αμερικανικού Ναυτικού στη περιοχή.
Επιπλέον, η Ρωσία ανακοίνωσε το Νοέμβριο 2011 την αποστολή ναυτικής ομάδας μάχης στη Μεσόγειο για ασκήσεις με συμμαχικές χώρες. Tο αεροπλανοφόρο «Admiral Kuznetsov» συνοδευόμενο από το αντιτορπιλικό «Admiral Chabanenko» (κλάσης Udaloy II), και ένα πυρηνικό υποβρύχιο, μετά την εκτέλεση ναυτικών ασκήσεων στη Θάλασσα Μπάρεντς, κατέπλευσαν το ∆εκέμβριο 2011 - Ιανουάριο 2012 στην Ανατολική Μεσόγειο, και συνενώθηκαν με άλλα ρωσικά πολεμικά πλοία, όπως τη φρεγάτα «Ladnyy»/ κλάσης Krivak I, κυρίως για «επίδειξη Σημαίας» αλλά και τη επίσκεψή των σε λιμένες της Συρίας. Η Ρωσία φαίνεται να διαφοροποιείται από την παθητική στάση που κράτησε στην περίπτωση της Λιβύης, αλλά και με την πιθανή μελλοντική ανάληψη των καθηκόντων, μετά από τις νέες εκλογές Προέδρου της Ρωσικής Ομοσπονδίας που ορίστηκαν για τις 4 Μαρτίου του 2012, από τον νέο Πρόεδρό της, Vladimir Vladimirovich Putin, να διακηρύττει με τον πλέον επιδεικτικό τρόπο το ενδιαφέρον της για την Ανατολική Μεσόγειο και τη Συρία, αφού τα ρωσικά συμφέροντα στην περιοχή δεν θα μπορούσαν να αποδεχτούν μία νέα αλλαγή καθεστώτος. Εκτιμάται, ότι η Μόσχα θέλει πλέον να κάνει αισθητή την παρουσία της στην περιοχή με το βλέμμα κυρίως στη Συρία, όπου επιθυμεί να επαναλειτουργήσει σε «πλήρη ισχύ» τη ναυτική της βάση στο λιμάνι της Ταρτούς. Παράλληλα όμως ενδιαφέρεται και για δύο θαλάσσια οικόπεδα στην κυπριακή ΑΟΖ.
Παρακάτω παρατίθεται ενδεικτικός πίνακας με τις Ναυτικές ∆υνάμεις που ήταν αναπτυγμένες στην περιοχή της ανατολικής-κεντρικής Μεσογείου, την πρόσφατη περίοδο.
Συμπερασματικά, η οικονομική ανάπτυξη κατά τις τελευταίες δύο με τρεις δεκαετίες έχει οδηγήσει σε ταχεία αύξηση της ζήτησης για ενέργεια, τρόφιμα και εισαγόμενα εμπορεύματα, αυξάνοντας τη στρατηγική σημασία της θάλασσας και της σημασίας των εδαφικών διαφορών.
Η θάλασσα της ανατολικής - κεντρικής Μεσογείου φαίνεται ότι έχει καταστεί πρωταρχικό μέσο για τις πρώτες ύλες που απαιτούνται για την προώθηση της οικονομικής της ανάπτυξης των κρατών. Αλλά όμως είναι το δυναμικό των υποθαλάσσιων κοιτασμάτων υδρογονανθράκων και της αλιείας, που αφενός κάνουν τις τρέχουσες διαφορές στη Μεσόγειο τόσο δυσεπίλυτες και αφετέρου προσελκύουν την παρουσία των Μεγάλων ∆υνάμεων, όπως τον 19ο αιώνα.
Φυσικά η «∆ιπλωματία των Κανονιοφόρων» επιστρέφει στην Μεσόγειο!
Συμπεράσματα
Είναι προφανές, ότι η Τουρκία προσπαθεί έμπρακτα, με την ανακοίνωση πραγματοποίησης γεωλογικών - σεισμολογικών θαλάσσιων ερευνών, να αμφισβητήσει τα ελληνικά, και κυπριακά κυριαρχικά δικαιώματα και να τα μετατρέψει σε τετελεσμένα τουρκικά δικαιώματα.
Και το επιχειρεί, προσπαθώντας να εξαφανίσει την ελληνική ΑΟΖ του συμπλέγματος της Ν. Ρόδου/ Ν. Μεγίστης - Ρω - Στρογγύλης, που ενοποιεί την ΑΟΖ Ελλάδας και Κύπρου.
Τούτο θα της έδινε πλέον τη δυνατότητα να διεκδικήσει «εντονότερα» κυριαρχικά δικαιώματα στο Αιγαίο, ανατολικά μέχρι και του 25ου Μεσημβρινού.
Παράλληλα, εκτιμάται ότι η Τουρκία δεν επιθυμεί την πρόκληση ναυτικού επεισοδίου στην πλατφόρμα «Όμηρος», που ανήκει στην εταιρεία Noble Energy στο οικόπεδο «Αφροδίτη», και αυτό διότι αυτή φέρει τέσσερις διαφορετικές σημαίες. Των κρατών της Κύπρου, του Ισραήλ, των ΗΠΑ και της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Εκτιμάται ότι και μια παρόμοια κατάσταση μπορεί να δημιουργηθεί με ανάλογες πλατφόρμες που θα κάνουν έρευνες μέσα σε μια μελλοντική ελληνική ΑΟΖ.
Επίσης, η πρόσφατη κατάργηση του ∆ΕΑΧ εκτιμάται ότι θα επιφέρει ανάλογες τραγικές συνέπειες με αυτές της απόσυρσης της ελληνικής Μεραρχίας, αποτέλεσμα της οποίας υπήρξε η Τουρκική στρατιωτική εισβολή στην Κύπρο.
Κατόπιν τούτων, η όποια αναφορά σε «Σημειακή κρίση» στην ΠΕΑ 2011, στο πλαίσιο του ελληνοτουρκικού συσχετισμού, θα πρέπει να αντικατασταθεί καθώς δεν αντιστοιχεί ούτε στο στρατιωτικό σχεδιασμό αλλά ούτε και στο περιεχόμενο της πολιτικής του κράτος που την προκαλεί.
Συνεπώς, το ∆ΕΑΧ (παρά τις όποιες διεθνείς πιέσεις) πρέπει να επανέλθει άμεσα σε ισχύ και να διατηρείται συνεχώς στην επικαιρότητα, εφαρμόζοντας το: «Si pacem vis, bellum para/εάν επιθυμείς την ειρήνη, να ετοιμάζεσαι για πόλεμο».
Η νέα προσέγγιση της αυτοάμυνας απαιτεί εθνική και διεθνή υποστήριξη σε κάποιο στάδιο, ακόμα και εάν η δράση χωρίς υποστήριξη μπορεί να χρειαστεί κατά μήκος του δρόμου, ως μέρος του πραγματικού - θεωρητικού διαλόγου ιδεών και γεγονότων, μέσω του οποίου θα δημιουργηθεί μια νέα κατανόηση περί προληπτικής αυτοάμυνας.
Από την άλλη πλευρά, η Άγκυρα με την πρόθεσή της να αναδειχθεί σε μοναδική περιφερειακή δύναμη της ανατολικής Μεσογείου και της Μέσης Ανατολής, έχει αυτοπαγιδευθεί στις απειλές της και αναζητεί διέξοδο για να διαφυλάξει το γόητρό της. Η εμπλοκή των αμερικανικών συμφερόντων εταιριών στο πλαίσιο των πρωτοβουλιών της Κύπρου και του Ισραήλ δημιουργεί την αίσθηση ότι η εμπλοκή των ΗΠΑ, σχετικά με το ζήτημα, θα είναι ενεργή, προς αποτροπή μιας αεροναυτικής στρατιωτικής συμπλοκής μεταξύ Τουρκίας- Ισραήλ και Τουρκίας - Ελλάδας - Κύπρου, ενώ ένα θερμό επεισόδιο τοπικού χαρακτήρα δεν δύναται να αποκλειστεί.
Το ερώτημα όμως είναι εάν ο διεθνής παράγων έχει συμφωνήσει σε κάποιο «Ειδικό Πλαίσιο Επίλυσης της ΑΟΖ» με την Τουρκία για την εμπλοκή αυτής στην εκμετάλλευση αποθεμάτων υδρογονανθράκων «συγκεκριμένης περιοχής», σε βάρος των ελληνικών - κυπριακών κυριαρχικών δικαιωμάτων. Τέλος, η Ε.Ε. οφείλει να παρουσιάσει μια πιο ενεργή διπλωματία, διότι η αξιοποίηση των κοιτασμάτων της Ανατολικής Μεσογείου συμβάλλει και στη μελλοντική ενεργειακή της ασφάλεια.
Όσον αφορά την επιχειρησιακή ευελιξία των ναυτικών δυνάμεων, το δυναμικό, και το ευρύ πεδίο δράσης τους, τις καθιστούν ως ιδανικό εκφραστή της «∆ιπλωματίας των Κανονιοφόρων». Η ιστορία είναι μάρτυρας ναυτικών κρατών που έχουν εκμεταλλευτεί τα έμφυτα αυτά πλεονεκτήματα του στόλου σε διάφορες μορφές, μέσα από τις αντιξοότητες στο χώρο και το χρόνο. Σε αυτό το πλαίσιο μετά τον Ψυχρό Πόλεμο, είναι απαραίτητο να τονισθεί ότι η βίαιη ειρήνη των τελευταίων δεκαετιών έχει κάνει τις κυβερνήσεις πιο ανήσυχες για να αποφύγουν τον πόλεμο με τη ματαίωση, την ανατροπή των διπλωματικών διαπραγματεύσεων ή και με την προσβολή των διαπραγματεύσεων υπό την απειλή βίας. ∆υστυχώς, δεν υπάρχει λόγος να αναμένουμε ότι αυτή η τάση για κακοποίηση της ειρήνης θα μειωθεί στο μέλλον.
Έτσι, στον 21ο αιώνα, η «∆ιπλωματία των Κανονιοφόρων» θα βρει αυξημένη χρήση ως επιλογή χαμηλού κόστους προς όφελος των κρατών που επιθυμούν να τη χρησιμοποιήσουν.
Βέβαια, η πρόσφατη αναζωπύρωσή της δεν μπορεί να προμηνύει μεγαλύτερη πιθανότητα συγκρούσεων στην περιοχή της ανατολικής Μεσογείου.
Στην πραγματικότητα, η χρήση της «∆ιπλωματίας των Κανονιοφόρων» μπορεί να είναι μια ένδειξη ότι τα κράτη δεν είναι πρόθυμα να χρησιμοποιήσουν βία - πόλεμο για να διεκδικήσουν τα δικαιώματά τους, και έτσι καταφεύγουν στο πιο ισχυρό μέσο της εξωτερικής πολιτικής που πιστεύουν ότι έχουν. Είναι, μάλιστα, αξιοσημείωτο ότι η πλειοψηφία των περιστατικών τα τελευταία χρόνια είχαν σχέση είτε με τη σκόπιμη ή την εκφραστική δύναμη. Και οι δύο έχουν σχεδιαστεί για να μεταφέρουν πολιτικά μηνύματα μέσω επίδειξης της κυρίαρχης ναυτικής δύναμης, αλλά
απέχουν από την άμεση στρατιωτική εμπλοκή ή την υψηλού κινδύνου στρατιωτική αντιπαράθεση.
Συνεπώς, η «∆ιπλωματία των Κανονιοφόρων», όπως και κάθε έμμεση (υποκρυπτόμενη) απειλή, μπορεί επίσης να υποφέρει από το νόμο της φθίνουσας απόδοσης. Όσο πιο συχνά τακτικά χρησιμοποιείται χωρίς σοβαρές συνέπειες, η έμμεση απειλή γίνεται λιγότερο αξιόπιστη. Ήταν επιτυχής για τις ∆υτικές δυνάμεις κατά τη διάρκεια της εποχής του ιμπεριαλισμού, λόγω επίδειξης της ναυτικής δύναμης που περιοδικά μεταφραζόταν σε απροκάλυπτη βία. Αλλά η επιστροφή σε αυτήν θα μπορούσε να σημαίνει ότι τα κράτη είναι όλο και πιο πρόθυμα να χρησιμοποιήσουν τις πιο ισχυρές ένοπλες δυνάμεις που έχουν στη διάθεσή τους. Τούτο θα μπορούσε σταδιακά να υπονομεύσει τον κανόνα (όπως είναι) εναντίον της χρήσης στρατιωτικής δύναμης για την επίτευξη των στόχων της εξωτερικής πολιτικής.
Συνεκτιμώντας τα συμπεράσματα του παρόντος Κειμένου Εργασίας και φυσικά λόγω της δεινής οικονομικής κρίσης της Ελλάδας, η ρήση του Στρατάρχη Vasily Danilovich Sokolovsky, σχεδιαστή της πυρηνικής στρατηγικής της Σοβιετικής Ένωσης, είναι απόλυτα αναγκαία να τονισθεί για το ότι:
«Η προπαρασκευή του έθνους για Πόλεμο πραγματοποιείται μεταξύ τριών κυρίων Πυλώνων, την προπαρασκευή των Ενόπλων ∆υνάμεων, την προπαρασκευή της Εθνικής Οικονομίας και την προπαρασκευή του Πληθυσμού».
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου