david harvey – εξεγερμένες πόλεις. από το δικαίωμα στην πόλη στην επανάσταση της πόλης

Πόλεις: εστίες πολιτικών επαναστάσεων, κοινωνικών εξεγέρσεων και πολιτιστικών αλλαγών· πεδία άσκησης της κυρίαρχης εξουσίας και των οικονομικών επιλογών του καπιταλισμού, χώροι αντίστασης των αντίθετων ιδεών και πάνω απ’ όλα τόποι όπου ζουν και εργάζονται οι άνθρωποι οι οποίοι όμως έχουν αποστερηθεί κάθε δικαίωμα χρήσης και απόλαυσης της ζωής τους σε αυτές. Όπως και στο βιβλίο του Spaces of Hope [2000] έτσι και σε εδώ ο συγγραφέας επιχειρεί να καταλήξει σ’ ένα σχεδίασμα – πρόταση εναλλακτικών πρακτικών για την οργάνωση της αντίστασης στις πόλεις, επηρεασμένος και από την προσωπική επαφή του με ακτιβιστές των μητροπόλεων.

Ο Χάρβεϊ είναι γεωγράφος (και όχι ανθρωπολόγος ή οικονομολόγος όπως λανθασμένα τον αναφέρουν οι προηγούμενες ελληνικές εκδόσεις). Η προσέγγισή του είναι καταρχήν μαρξιστική και θέτει την πόλη στο επίκεντρο δυο συγκρουσιακών διαδικασιών: αφενός των επενδύσεων του κεφαλαίου σε συνεργασία με την επιβολή ελέγχου από την πολιτική εξουσία και αφετέρου των αγώνων αντίστασης στις παραπάνω διαδικασίες. Έτσι η πόλη αναλύεται ως διαδικασία παραγωγής υπεραξίας, ως τόπος επένδυσης του πλεονάζοντος κεφαλαίου, ως τόπος ταξικών συγκρούσεων και ως προνομιακός χώρος για συνεύρεση και οργάνωση όλων όσων εργάζονται και ζουν σε αυτήν ή έχουν αποκλειστεί από αυτήν.

Όπως τονίζεται όμως στην ελληνική εισαγωγή της ελληνικής έκδοσης, οι απόψεις του ιδίως όσον αφορά «τα κοινά της πόλης» μπορούν να χαρακτηριστούν αντιμαρξιστικές και ουτοπικές, με επιρροές και από τους Hard tκαι Negri. Ο Harvey ασκεί κριτική στον «οργανωτικό φετιχισμό της Αριστεράς», στις ατέρμονες και αδιέξοδες αντιπαραθέσεις αναρχικών και παλαιοαριστερών, στις οργανωτικές δομές της κομμουνιστικής Αριστεράς και της Σοσιαλδημοκρατίας αλλά και στην διαφωνία της ελευθεριακής Αριστεράς να συζητήσει θέματα διοίκησης, κράτους και αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας. Είναι, πράγματι, διαφορετική η διαδικασία κατάληψης ενός πάρκου ή μιας πλατείας με άμεση δημοκρατία και διαφορετική η διαχείριση των προβλημάτων μιας ολόκληρης πόλης που χρειάζεται άλλου είδους αντιπροσωπευτικές δομές.

Η πραγμάτευση ενός τέτοιου θέματος δεν μπορεί να μην εκκινήσει από το όραμα του Ανρί Λεφέβρ [Henri Lefebvre] και το έργο του Δικαίωμα στην πόλη [1967], που πρότεινε μια εναλλακτική αστική ζωή λιγότερο αποξενωμένη και περισσότερο παιχνιδιάρικη, πάντα δε διαλεκτική, ανοιχτή σε αντιπαραθέσεις και κάθε είδους διεργασίες. Το έργο του Λεφέβρ, εμφανώς επηρεασμένο από τους Καταστασιακούς και την ιδέα μιας ψυχογεωγραφίας της πόλης, αποτέλεσε βασικό κείμενο του παρισινού Μάη. Η σύγχρονη όμως αναβίωση του δικαιώματος δεν προέρχεται από την κληρονομιά του Λεφέβρ αλλά έχει τις ρίζες της στα σύγχρονα κοινωνικά κινήματα της πόλης.

Ενδεικτικό είναι το παράδειγμα της Βραζιλίας, όπου οι σχετικοί αγώνες οδήγησαν σε νέες συνταγματικές ρήτρες, ο λεγόμενος «συμμετοχικός προϋπολογισμός – η συμμετοχή των απλών κατοίκων στην κατανομή του δημοτικού προϋπολογισμού μέσω δημοκρατικών διαδικασιών -, η περίπτωση του Πόρτο Αλέγκρε. Όλα τα κοινωνικά κινήματα άλλωστε που συναντήθηκαν στο Κοινωνικό Φόρουμ των ΗΠΑ στην Ατλάντα σχημάτισαν μια ευρύτατη Συμμαχία για το Δικαίωμα στην Πόλη. Αν κάτι εδώ θυμίζει Λεφέβρ δεν είναι οι ίδιες οι ιδέες του αλλά το γεγονός ότι αυτές γεννήθηκαν στους δρόμους και τις γειτονιές που υπέφεραν. Ήδη όμως διαφαίνεται η πρώτη ρήξη με την κομμουνιστική ιδεολογία, που θέτει το προλεταριάτο στην ηγεσία της επαναστατικής αλλαγής και όχι τους κατοίκους των πόλεων, συνεπώς εδώ ο Λεφέβρ προκάλεσε την παραδοσιακή μαρξιστική συλλογιστική.

Το σχετικό δικαίωμα δεν περιλαμβάνει μόνο πρόσβαση στον λεγόμενο δημόσιο χώρο αλλά και τη δημιουργία νέων κοινών χώρων για κοινωνικοποίηση και πολιτική δράση, όπως εμφατικά υποστηρίζει για παράδειγμα η Συμμαχία για το Δικαίωμα στην Πόλη [Right to the City Alliance] της Νέας Υόρκης. Και φυσικά δεν χρειάζεται να περιμένει κανείς τη μεγάλη επανάσταση για να δημιουργήσει τέτοιους χώρους. Ιδού μια δεύτερη διαφορά με τον Λεφέβρ, σύμφωνα με τον οποία τα επαναστατικά κινήματα ξεσπούν σε μια στιγμή «εισβολής», σε μια αιφνίδια συνειδητοποίηση και αυθόρμητη συλλογική δράση. Οι κεντρικές πλατείες του Καΐρου, της Μαδρίτης, της Αθήνας, της Βαρκελώνης, το Μάντισον του Ουισκόνσιν και το πάρκο Ζούκοτι στη Νέα Υόρκη αποτελούν χαρακτηριστικά παραδείγματα.

Τα δικαιώματα της ατομικής ιδιοκτησίας και του κέρδους υπερισχύουν κάθε άλλης έννοιας δικαιώματος και αναπόφευκτα το δικαίωμα στην πόλη δεν μοιάζει απλώς υποτιμημένο αλλά και ανύπαρκτο. Για τον συγγραφέα όμως το ερώτημα τι είδους πόλη επιθυμούμε δεν μπορεί να διαχωριστεί από το ερώτημα τι είδους άνθρωποι θέλουμε να είμαστε, τι είδους κοινωνικές σχέσεις αναζητάμε, ποιο είδος ζωής επιθυμούμε. Πρόκειται δε για δικαίωμα βαθύτατα ατομικό αλλά κατά βάση απόλυτα συλλογικό. Έχει συμβάλει λοιπόν η δραματική αστικοποίηση στην ανθρώπινη ευημερία; Μας έκανε καλύτερους ανθρώπους ή έχουμε γίνει απλές μονάδες που παραδέρνουν σε σκληρά και αντιαισθητικά περιβάλλοντα;

Ο καπιταλισμός εκ φύσεως οφείλει να επανεπενδύει το πλεόνασμά του ώστε να αποκτήσει ακόμα μεγαλύτερο πλεόνασμα. Η συνεχής ανάγκη εντοπισμού κερδοφόρων πεδίων για παραγωγή και απορρόφηση του πλεονάζοντος κεφαλαίου οδήγησε στην άλωση των πόλεων· η αγορά ακινήτων απορρόφησε άμεσα μεγάλο μέρος του πλεονάσματος μέσα από νέες κατασκευές στα κέντρα των πόλεων και στα προάστια. Ακολούθησαν οι οικιστικές εξάρσεις (από την Πόλη του Μεξικού ως την Βομβάη, από το Λος Άντζελες ως το Σαν Ντιέγκο, από το Γιοχάνσεμπουργκ ως την Σεούλ) η πλημμύρα δανειοδοτήσεων, οι αλλεπάλληλες κρίσεις, η κατάρρευση των χρηματοοικονομικών συστημάτων.

Η Κομμούνα του Παρισιού [1871] υπήρξε, εκτός από μια λαϊκή εργατική εξέγερση και ένα κατεξοχήν κίνημα που αφορούσε τον χώρο της πόλης. Η ιστορία των ταξικών αγώνων στο πλαίσιο της πόλης είναι εντυπωσιακή: Παρίσι 1789, 1830, 1848· Σιάτλ 1919, Βαρκελόνη 1936, Κόρδοβα 1969, τα κινήματα των 60sστις ΗΠΑ, η Άνοιξη της Πράγας, σήμερα η Γένοβα, το Ταχρίρ, η Πουέρντα ντελ Σολ στη Μαδρίτη, το Ελ Άλτο της Βολιβίας, το Μπουένος Άιρες κλπ. Οι πλατείες έδειξαν για άλλη μια φορά ότι εκείνο που έχει σημασία και αποτελέσματα είναι να βγαίνουν οι άνθρωποι στο δρόμο και όχι οι ανόητοι συναισθηματισμοί στο Facebook και τα άλλα «μέσα κοινωνικής δικτύωσης». Η «στασιαστική ιδιότητα του πολίτη», κατά την έκφραση του James Holston, είναι περισσότερο από κάθε άλλη φορά παρούσα. Ο Harvey αναζητά τους πιο δίκαιους και φιλικούς προς το περιβάλλον τρόπους για την αναδιοργάνωση της αστικής ζωής και την ανατροπή των συστημάτων που προκαλούν δυστυχισμένες ζωές σε άθλιες πόλεις.

Το δικαίωμα στην πόλη, Οι καπιταλιστικές κρίσεις έχουν ρίζες στην πόλη, Η δημιουργία των κοινών της πόλεις, Εξεγερμένες πόλεις, Αναδιεκδίκηση της πόλης για αντικαπιταλιστική πάλη, Λονδίνο 2011 – Ο άγριος καπιταλισμός βγαίνει στους δρόμους, «Καταλάβατε τη Γουόλ Στριτ»: Το Κόμμα της Γουόλ Στριτ συναντά τη νέμεσή του – οι τίτλοι των κεφαλαίων είναι εύγλωττοι. Τα παραπάνω κείμενα δημοσιεύτηκαν στα περιοδικά New Left Review, Social Register 2002 και 2011, Radical History Reviewκαι παρουσιάστηκαν και στις διαλέξεις του Harveyστην Αθήνα [Ιούνιος 2012, την εποχή των εκλογών της 17^ης Ιουνίου, σε πανεπιστημιακούς χώρους αλλά και στο παρκάκι της οδού Τσαμαδού].

Εκδ. ΚΨΜ, 2013, μτφ. Κατερίνα Χαλμούκου, πρόλογος: Κωστής Χατζημιχάλης, σελ. 308. Με βιβλιογραφία, ευρετήριο θεσμών και κομμάτων, ονομάτων και τοπωνυμίων [David Harvey – Rebel cities, 2012].

Πρώτη δημοσίευση: mic. gr / Βιβλιοπανδοχείο, 156 υπό τον τίτλο Big City Lights.