Με αφορμή τη χθεσινή δίκη του αντιρρησία συνείδησης Δημήτρη Σωτηρόπουλου και την Παγκόσμια Ημέρα για την Αντίρρηση Συνείδησης (αύριο, 15 Μάη), ακολουθεί ένα ρεπορτάζ-αφιέρωμα στην άρνηση στράτευσης στην Ελλάδα και τον υπόλοιπο κόσμο από τη δεκαετία του '80 μέχρι σήμερα (σε δύο μέρη). Πάνω από 30 χρόνια διώξεων, φυλακίσεων, εξευτελιστικών στρατοδικείων, τιμωρητικών ποινών και καταστολής, για τη διεκδίκηση ενός βασικού δικαιώματος: την επιλογή να μη σκοτώνεις ή/και να μην υπηρετείς τις μιλιταριστικές εξουσιαστικές δομές.
Το Ιστορικό Πλαίσιο:
Στην Ελλάδα, η άρνηση στράτευσης έχει μια μακρά και επώδυνη ιστορία. Οι πρώτοι αρνητές για λόγους συνείδησης ήταν μάρτυρες του Ιεχωβά, που για θρησκευτικούς λόγους αντιτάσσονται σε κάθε μορφή βίας. Ήδη από την εποχή των Βαλκανικών Πολέμων με την υποχρωτική γενική επιστράτευση κι ακόμα εντονότερα κατά τη διάρκεια του Β' Παγκόσμιου Πολέμου και του Εμφυλίου, πολλοί αρνήθηκαν να στρατευτούν επικαλούμενοι θρησκευτικούς λόγους και λόγους συνείδησης. Ως αποτέλεσμα, εγκαινιάστηκε μια περίοδος διώξεων, εξορίσεων, φυλακίσεων (μέχρι ισόβια) ακόμα και εκτελέσεων. Μάλιστα, σύμφωνα με στοιχεία από τη wikipedia, από τη δεκαετία του '40 μέχρι τις αρχές της δεκαετίας του '90 (1994), καταγράφηκαν στην Ελλάδα 2728 αντιρρησίες συνείδησης, από τους οποίους 26 καταδικάστηκαν ισόβια και 68 εξορίστηκαν. Επιπλέον, δύο από αυτούς εκτελέστηκαν και πέντε βασανίστηκαν μέχρι θανάτου.
Ωστόσο, η άρνηση στράτευσης για πολΙτικούς και ιδεολογικούς λόγους εμφανίστηκε στην Ελλάδα τη δεκαετία του '80. Συγκεκριμένα, ο πρώτος που έκανε δημόσια γνωστή την άρνησή του να στρατευτεί ήταν ο Μιχάλης Μαραγκάκης το 1987. Καταδικάστηκε σε φυλάκιση για τέσσερα χρόνια και, μετά από έφεσή του το Φλεβάρη του 1988, η ποινή μετατράπηκε σε φυλάκιση για 26 μήνες. Κατά τη διάρκεια της φυλάκισής του, ο Μιχάλης Μαραγκάκης έκανε τρεις απεργίες πείνας, που διήρκεσαν 71, 50 και 20 μέρες αντίστοιχα. Τον Απρίλη του 1988 έγινε και δεύτερη σύλληψη αντιρρησία συνείδησης για πολιτικούς-ιδεολογικούς λόγους. Ο Θανάσης Μακρής καταδικάστηκε σε φυλάκιση πέντε μηνών (στη συνέχεια μετατράπηκε σε 18μηνη) και επίσης προχώρησε σε δύο μεγάλες απεργίες πείνας (55 και 33 μέρες αντίστοιχα).
Η υπόθεση των δύο αντιρρησιών συνείδησης συγκλόνισε τότε τη διεθνή κοινότητα , δημιουργήθηκε κλίμα υποστήριξης και άρχισαν να ασκούνται πιέσεις για να δημιουργηθεί το κατάλληλο θεσμικό πλαίσιο. Αντιδράσεις προκλήθηκαν και στην Ελλάδα, οργανώθηκαν δράσεις αλληλεγγύης και υποστήριξης, ενώ την ίδια χρονιά (1988) πάνω από 20 άτομα δήλωσαν αντιρρησίες συνείδησης. Τελικά, ο Μιχάλης Μαραγκάκης αποφυλακίστηκε το Δεκέμβρη του '88 και ο Θανάσης Μακρής τον Ιούλη του '89.
Το Φλεβάρη του '90 27 άτομα δήλωσαν άρνηση στράτευσης επικαλούμενοι πολιτικούς/ιδεολογικούς λόγους. Προφανώς, οι διώξεις δεν σταμάτησαν. Ακολούθησε η σύλληψη του Νικόλα Μαζιώτη και του Παύλου Ναθαναήλ (Μάης και Σεπτέμβρης του '91 αντίστοιχα) , οι οποίοι στις δηλώσεις τους ανέφεραν ως λόγο άρνησης την ταξική/αντιεξουσιαστική τους συνείδηση και διακήρυξαν ότι είναι αντίθετοι με οποιαδήποτε μορφή εναλλακτικής θητείας, καθώς εξυπηρετεί τις ίδιες ακριβώς σκοπιμότητες με το στρατό. Και οι δύο φυλακίστηκαν, στη συνέχεια αφέθηκαν ελεύθεροι, ενώ ο Μαζιώτης συνελλήφθη και φυλακίστηκε και δεύτερη φορά (Οκτώβρης του΄92). Ο ίδιος προχώρησε σε απεργία πείνας που διήρκεσε 50 μέρες και έληξε με την αποφυλάκισή του.
Μια άλλη υπόθεση που αξίζει να αναφερθεί συνοπτικά είναι αυτή του Νίκου Καρανίκα, ο οποίος συνελλήφθει το 1995 και καταδικάστηκε σε τετραετή φυλάκιση για “ανυποταξία σε καιρό γενικευμένης επιστράτευσης”. Μετά από μήνες αγώνων και ενώ είχε δημιουργηθεί κλίμα συμπαράστασης, η ποινή μετατράπηκε σε φυλάκιση για ένα χρόνο με αναστολή, ωστόσο – επειδή αρνήθηκε να παρουσιαστεί όταν του ξαναδόθηκε φύλλο πορείας – ο ίδιος καταδικάστηκε ξανά για λιποταξία (!) το '98. Σχετικά με την άρνησή του, ο ίδιος έχει δηλώσει: “Ξαφνικά, εκεί που είσαι σ' έναν πολύ ενεργητικό χρόνο για τη ζωή σου, έρχονται και σε λένε σταμάτα τα όλα. Δεν γίνεται αυτό. Εξάλλου, δεν συμφωνώ και με το δόγμα του στρατού που είναι η άμυνα. Για μένα, η ουσιαστική άμυνα είναι η κοινωνική μέριμνα και οργάνωση. Σε περιόδους πολέμου ή γενικά σε περιόδους κρίσιμες για μια πολιτεία, αυτό που προσφέρει είναι η κοινωνική οργάνωση με την κατάλληλη παιδεία, υγεία και τον πολιτισμό της. Ο στρατός, αντίθετα, δεν βοηθάει την κοινωνία”1. Από τότε, ο Νίκος Καρανίκας βρέθηκε πολλές φορές στο σκαμνί και, ενώ αθωώθηκε το 2013, συνελλήφθει ξανά τον Ιούνη του ίδιου έτους. Τελικά, η υπόθεση έκλεισε οριστικά (μέχρι νεώτερων εξελίξεων...;) το Δεκέμβρη του '13.
Να σημειωθεί εδώ ότι η δυνατότητα για εναλλακτική κοινωνική θητεία θεσπίστηκε μόλις το 1997, ωστόσο, όπως αναφέρει και ο αντιρρησίας συνείδησης Γιάννης Χρυσοβέργης (βλ. Συνεντεύξεις παρακάτω), δίνεται εξαιρετικά επιλεκτικά και αποκλειστικά σε μάρτυρες του Ιεχωβά. Επιπλέον, διαρκεί 10 μήνες, περισσότερο δηλαδή από τη στρατιωτική θητεία, με απαράδεκτους εργασιακούς όρους (πολύωρη εργασία, χαμηλός μισθός, δεν καλύπτονται έξοδα στέγασης και μετακίνησης). Ουσιαστικά, πρόκειται για μια εναλλακτική θητεία με τιμωρητικό χαρακτήρα, που έχει ως στόχο να καταστείλει την πολιτική επιλογή της άρνησης στράτευσης για λόγους συνείδησης. Να σημειωθεί επίσης, ότι για την περίπτωση των ολικών αρνητών στράτευσης (βλ.παρακάτω), η εναλλακτική θητεία δεν διαφέρει σε τίποτα από τη στρατιωτική, καθώς εξυπηρετεί τις ίδιες εξουσιαστικές δομές και έχει κατασταλτικό χαρακτήρα.
Ολικοί Αρνητές Στράτευσης: Η υπόθεση Μ. Τόλη
Στις 4 Μάη του 2011, τέσσερεις ολικοί αρνητές στράτευσης από τα Γιάννενα και τη Θεσσαλονίκη έκαναν δημόσια δήλωση άρνησης απέναντι σε οποιαδήποτε θητεία (στρατιωτική ή εναλλακτική), προτάσσοντας την πολιτική/ταξική τους θέση. “Απέναντι στο εθνικιστικό δηλητήριο, προτάσσουμε τη διεθνιστική αλληλεγγύη, τους κοινούς αγώνες όλων των εκμεταλλευόμενων ενάντια στους κυρίαρχους αυτού του κόσμου. Το σαμποτάρισμα της ντόπιας μιλιταριστικής μηχανής αποτελεί τη δική μας συνεισφορά σε αυτό το διεθνιστικό αγώνα. Αρνούμαστε να επανδρώσουμε τη δολοφονική σας μηχανή, που φροντίζει για τη διατήρηση των συμφερόντων σας εντός και εκτός του χωραφιού που λέγεται ελληνικό κράτος [...]. Αρνούμαστε να επανδρώσουμε έναν απ' τους θεμελιώδεις μηχανισμούς του κράτους για την αναπαραγωγή και την εδραίωση των υφιστάμενων σχέσεων κυριαρχίας και εκμετάλλευσης”2, διαβάζουμε στη δήλωσή τους.
Ένας απ' αυτούς είναι και ο Μ. Τόλης, ο οποίος συνελλήφθει στις 3 Ιούνη του '13, οδηγήθηκε σε γυναικεία πτέρυγα των φυλακών (!) και κρατήθηκε για 48 ώρες. Η δίκη του είχε οριστεί για τις 5 Ιούνη και τελικά εκδικάστηκε το Μάρτη στο στρατοδικείο στο Ρουφ. Μάλιστα, πριν τη δίκη του, έλαβε νέα κλήση για να καταταχτεί, άρα είναι πολύ πιθανό να ακουλουθήσει κι άλλη δίωξή του.
Σε συνέντευξή του στο 1431 (6 Μάρτη 2014), ανέφερε ότι ο αριθμός των ολικών αρνητών στράτευσης από τη δεκαετία του '90 μέχρι σήμερα δεν ξεπερνά τα εκατό άτομα. “Παρόλα αυτά, βλέπουμε μια εκδικητική αντιμετώπισή τους, τόσο σε νομικό όσο και σε οικονομικό επίπεδο, το οποίο κατά την άποψή μας σκοπό έχει να ανακόψει οποιαδήποτε πιθανότητα συλλογικής και μαζικής ανυποταξίας απ' το στρατό για πολιτικούς λόγους”3. Τελικά, καταδικάστηκε από το στρατοδικείο σε 8 μήνες φυλάκιση με ένα χρόνο αναστολή, εξαγοράσιμη προς 5 ευρώ τη μέρα και δικαστικά έξοδα 200 ευρώ.
Σύμφωνα με στοιχεία της Διεθνούς Αμνηστίας, από τις αρχές του 2013 μέχρι σήμερα έχουν καταδικαστεί πάνω από 10 ολικοί αρνητές στράτευσης στην Ελλάδα, ενώ πολλές φορές η δίωξη και η καταδίκη γίνονται επανειλημμένα για την ίδια πράξη άρνησης. Μ' αυτό τον τρόπο, παραβιάζεται το δικαίωμα στην ελευθερία συνείδησης, ενώ γίνεται κατάφορη παραβίαση διεθνών και ευρωπαϊκών συνθηκών για τα ανθρώπινα δικαιώματα.
Να αναφερθεί επίσης ότι το “αδίκημα της ανυποταξίας” θεωρείται από το νομοθέτη ως διαρκές, και όχι ως στιγμαίο. Αντίστοιχα, η Δικτατορία που διήρκεσε εφτά χρόνια είχε κριθεί ως στιγμιαίο αδίκημα. Τα συμπεράσματα δικάς σας...
...Και πάλι απ'την αρχή: η υπόθεση Δημήτρη Σωτηρόπουλου
Στο σημείο αυτό, και έχοντας κάνει αναφορά σε κάποιες πολύ σημαντικές υποθέσεις αντιρρησιών συνείδησης και ολικών αρνητών στράτευσης, θα επιστρέψουμε στην “αφορμή” του ρεπορτάζ, τη χθεσινή δίκη του Δημήτρη Σωτηρόπουλου. Ο Δημήτρης Σωτηρόπουλος, αντιρρησίας συνείδησης από τη δεκαετία του '80, μας είπε μερικά πράγματα για τη δική του περίπτωση, μια περίπτωση πολύχρονων διώξεων και κρυφτοκυνηγητού με την αστυνομία.
“Η δική μου ανυποταξία ξεκινάει το 1992 – τότε έπρεπε να παρουσιαστώ και δεν παρουσιάστηκα. Δέχτηκα βέβαια σύμφωνα με τη νομοθεσία κλήση για να παρουσιαστώ στον ανακριτή, ωστόσο απέφυγα να το κάνω, πράγμα που σήμαινε αυτόματη σύλληψη. Τότε άλλαξα για πρώτη φορά κατοικία και έκτοτε άλλαξα τρεις φορές σπίτι, καθώς κατάλαβα ότι οι αστυνομικοί είχαν ένταλμα σύλληψης [...]. Με τον τρόπο αυτό, λοιπόν, κατάφερα και έμεινα στο “απυρόβλητο” για αρκετά χρόνια μέχρι το 2007, όταν, χωρίς να γνωρίζω πώς, βρήκαν τη διεύθυνση κατοικίας μου και μου παρέδωσαν πάλι κλήση για να παρουσιαστώ στον ανακριτή. Ορίστηκε τακτική δικάσιμος. Σημειώστε βέβαια ότι ένα χρόνο μετά απέκτησα το τρίτο μου παιδί κι σύμφωνα με το νόμο ο τρίτεκνος απαλλάσσεται της στρατιωτικής θητείας. Δεν γλιτώνει όμως από τις πράξεις, από τα “αδικήματα” που έχει πράξει πρωτύτερα. Εννοώ, ότι ναι μεν ο τρίτεκνος πατέρας δεν στρατεύεται, εντούτοις θα τιμωρηθεί για την ανυποταξία που είχε πραγματοποιήσει 22 χρόνια νωρίτερα”.
Ο παρελθοντικός χρόνος του “αδικήματος” (σύμφωνα με τις αρχές πάντα) και η σημερινή ηλικία του Σωτηρόπουλου καθιστούν την υπόθεσή του ιδιαίτερη. Ο αντιρρησίας συνείδησης Γιάννης Χρυσοβέργης – ο οποίος παρουσιάστηκε ως μάρτυρας στο στρατοδικείο – δηλώνει ότι πρόκειται για τη “μοναδική περίπτωση αντιρρησία συνείδησης στην Ευρώπη που δικάζεται σε ηλικία 48 ετών για ανυποταξία, και μάλιστα έχοντας 3 ανήλικα παιδιά. Δε νομίζω ότι υπάρχει άλλη τέτοια περίπτωση, δε νομίζω ότι έχει υπάρξει ούτε θα υπάρξει άλλη τέτοια περίπτωση”.
Η δίκη κράτησε πάνω από πέντε ώρες, με έξι μάρτυρες – εκ των οποίων, τέσσερεις από το εξωτερικό (βλ. “ΆΡΝΗΣΗ vol.2”) και τους δύο “ιστορικούς” αντιρρησίες συνείδησης, το Μιχάλη Μαραγκάκη και το Γιάννη Χρυσοβέργη. Απ' την αρχή έγινε ένσταση ως προς την αρμοδιότητα του στρατοδικείου να δικάσει πολίτη, η οποία όμως απορρίφθηκε, με το επιχείρημα ότι ο κατηγορούμενος είναι ανυπότακτος. Να τονιστεί επίσης ότι υπήρξε με μια έντονα εχθρική και ειρωνική διάθεση από πλευράς δικαστών και εισαγγελέα, καθώς και εξουθενωτική υποβολή ερωτήσεων προς τους μάρτυρες, παρόλο που μιλούσαν αγγλικά και είχαν διερμηνέα. Επιπλέον, η απολογία του Δημήτρη Σωτηρόπουλου διακόπηκε πολλές φορές με παρέμβαση του δικαστή. Το σημείο στο οποίο στάθηκαν κυρίως ήταν ο λόγος για τον οποίο ο Σωτηρόπουλος δεν έκανε εναλλακτική θητεία – αν και στην άρνηση στράτευσής του είχε δηλώσει πρόθυμος να το κάνει, αν είχε τη δυνατότητα. Ξέχασαν, βέβαια, η δήλωση άρνησης έγινε το '92 και η δυνατότητα εναλλακτικής θητείας θεσπίστηκε το '97, καθώς και ότι η επόμενη κλήση έγινε το 2007, σε περίοδο που ίδιος ήταν μη στρατεύσιμος...
Τελικά, ο ίδιος καταδικάστηκε σε 10 μήνες φυλάκιση με δύο χρόνια αναστολή, εξαγοράσιμη προς 5 ευρώ τη μέρα και δικαστικά έξοδα 200 ευρώ. Κατά την απόφαση, φυσικά λάβανε υπόψη και τα ελαφρυντικά στοιχεία...
Σχολιάζοντας το αποτέλεσμα, ο Μιχάλης Μαραγκάκης δήλωσε: ““Λυπάμαι που 28 χρόνια απ' την δική μου άρνηση στράτευσης και μετά από 17 χρόνια απ'τη ρύθμιση για την εναλλακτική θητεία, η στρατιωτική δικαιοσύνη συνεχίζει και, υπό πίεση των στρατοκρατών, εξακολουθεί να εφαρμόζεται ένας άδικος νόμος. Πρόκειται για ιδιαίτερα τιμωρητικές ποινές απέναντι σε άτομα που αρθρώνουν ένα λόγο και διεκδικούν το δίκιο τους”. Ωστόσο, τόνισε ότι η υπεράσπιση του δικαιώματος άρνησης θα συνεχιστεί. “Ο αγώνας αυτός μπορεί να είναι μακρύς, αλλά θα τον φέρουμε εις πέρας, θα υπερασπιστούμε κάθε αγωνιστή αντιρρησία συνείδησης και θα διεκδικήσουμε με κάθε θεσμικό και κινηματικό τρόπο τη δικαίωσή μας”.
Από το ατομικό στο συλλογικό: είναι μακρύς ο δρόμος
Σε συζήτηση με τους τρεις αντιρρησίες συνείδησης (Σωτηρόπουλος, Μαραγκάκης, Χρυσοβέργης), έγινε ξεκάθαρο ότι και οι ίδοι αντιλαμβάνονται μια αυξανόμενη άρνηση στράτευσης, η οποία όμως εξακολουθεί να εκφράζεται ατομικά και όχι συλλογικά και μαζικά. Ο τιμωρητικός/κατασταλτικός χαρακτήρας της εναλλακτικής θητείας, σε συνδυασμό με την εύκολη λύση του Ι5 (το λεγόμενο “τρελόχαρτο”), εμποδίζουν την άρνηση στράτευσης να πάρει χαρακτηριστικά μαζικού κινήματος. Βέβαια, σ' αυτό συμβάλλει και η συστηματική επιλογή των εξουσιαστικών δομών να αντιμετωπίζουν τις υποθέσεις ολικών αρνητών στράτευσης και αντιρρησιών συνείδησης μεμονωμένα και όχι συλλογικά (είναι προφανής ο λόγος...).
“Δυστυχώς, σύμφωνα με τη νομοθεσία, κάθε υπόθεση είναι διαφορετική – άλλωστε αυτό εξυπηρετεί και το σύστημα. Όποιους λόγους και να επικαλείται ο αντιρρησίας συνείδησης , αν είναι θρησκευόμενος ή άθεος, υπέρ της επαναστατικής βίας ή ενάντια σε κάθε μορφή βίας, αν είναι ειρηνιστής/πασιφιστής ή αν είναι μαρξιστής ή αναρχικός, το δικαστήριο καθόλου δεν το ενδιαφέρει. Αυτό που βλέπει μπροστά του ο δικαστής είναι ένας ανυπότακτος. Και ως ανυπότακτο εκδικάζει την υπόθεσή του. Για το δικαστήριο, δεν υπάρχει ιδεολογία, υπάρχει το γράμμα του νόμου και οι αποκλίσεις από αυτό το γράμμα του νόμου”, αναφέρει χαρακτηριστικά ο Δημήτρης Σωτηρόπουλος. “Τι δυνατότητες υπάρχουν; Αυτός ο κόσμος να συντονιστεί, να συσπειρωθεί και δημόσια να κάνουν μαζικές δηλώσεις άρνησης. Πέντε άτομα μαζί, δέκα άτομα μαζί, συλλογικές δημόσιες αρνήσεις στράτευσης, ώστε να επιτευχθεί αυτό που έχει ήδη γίνει με τον ίδιο τρόπο σε άλλες χώρες της Ευρώπης: η κατάργηση της υποχρωτικής στρατιωτικής θητείας”, συμπληρώνει.
Σύμφωνα με το Γιάννη Χρυσοβέργη, το πρόβλημα της εύκολης λύσης αποτελεί γενικότερη παθογένεια. “Υπάρχει μια πάγια νοοτροπία στην Ελλάδα “άντε να τη βολέψουμε, πού να τσακώνεσαι τώρα”. Αυτό είναι ένα πλειοψηφικό ρεύμα και έχει τον αντίκτυπό του. Πάντα υπάρχει η εύκολη λύση, που είναι το τρελόχαρτο. Προσωπικά, δεν θεωρώ το τρελόχαρτο ως άρνηση στράτευσης, θεωρώ πολύ πιο έντιμο το να πάει ο άλλος στο στρατό, θεωρώ πολύ πιο έντιμο να δηλώσει ολικός αρνητής στράτευσης ή να ζητήσει κάποια μορφή εναλλακτικής κοινωνικής υπηρεσίας. Υπαρχει όμως ένα ζήτημα, ένα πρόβλημα ότι αυτή η δυνατότητα εναλλακτικής κοινωνικής θητείας προσφέρεται εξαιρετικά επιλεκτικά και περιορισμένα στους Μάρτυρες του Ιεχωβά και σε κανέναν άλλο τα τελευταία χρόνια, και αυτό μας κάνει να αναρωτιόμαστε αν μπορούμε ακόμα να μιλάμε για δικαίωμα άρνησης στράτευσης στην Ελλάδα”.
(Ακολουθεί: “ΆΡΝΗΣΗ vol.2” : Η Διεθνής Αμνηστία και άλλοι φορείς για την κατάσταση στην Ελλάδα. Η κατάσταση στο εξωτερικό” )
* Στο κείμενο αναφέρονται όλες οι εξωτερικές πηγές που χρησιμοποιήθηκαν.
1Πηγή: left.gr, 09.03.2013, http://left.gr/news/n-karanikas-den-evriska-logo-na-ypiretiso-strato
3Πηγή: http://www.1431am.org/audio/%CE%B5%CE%BA%CF%80%CE%BF%CE%BC%CF%80%CE%AE-%CE%BC%CE%B5-%CF%84%CE%BF%CE%BD-%CE%BF%CE%BB%CE%B9%CE%BA%CF%8C-%CE%B1%CF%81%CE%BD%CE%B7%CF%84%CE%AE-%CF%83%CF%84%CF%81%CE%AC%CF%84%CE%B5%CF%85%CF%83%CE%B7%CF%82-%CE%BC-%CF%84%CF%8C%CE%BB%CE%B7-06032014
http://blackuroi.gr/node/102
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου