«Μια από τις μεγαλύτερες αγορές και επενδύσεις γίνεται στο Ιόνιο. Ο εμίρης του Κατάρ, με τις τρεις γυναίκες του και τα είκοσι τέσσερα παιδιά του, το επισκέπτεται σχεδόν κάθε καλοκαίρι με τη θαλαμηγό του. Μέχρι πρότινος προτιμούσε την Κέρκυρα. Τώρα όμως το βλέμμα του κλέβουν αυτά τα νησιά, οι Εχινάδες. Και αγοράζει έξι».
Όποιος δεν έχει ακούσει τη δημοσιογράφο Κατερίνα Αντωνοπούλου, σε δραματικό ενεστώτα και με εκφορά δασκάλας νηπιαγωγείου, να λέει αυτές τις γραμμές στην «ενημερωτική εκπομπή» της τηλεόρασης του Αντέννα Σε πρώτο πλάνο, χάνει μια από τις πλέον ψυχαγωγικές πλευρές της ελληνικής Κρίσης. Το συγκεκριμένο απόσπασμα είναι από το επεισόδιο για την αγορά των νησίδων Εχινάδες στα ανοιχτά της Ιθάκης από τον εν λόγω εμίρη.
Όπως συμβαίνει με ανάλογες ιστορίες και στα υπόλοιπα επεισόδια αυτής της σειράς, η υπόθεση της αγοράς των Εχινάδων χρησιμοποιείται για να δημιουργήσει ένα πορτρέτο αναπτυξιακής δραστηριότητας που οσονούπω επέρχεται. Η ελευσόμενη «αναπτυξιακή» πράξη εξηγείται με όρους παιδικούς και επαινείται άνευ όρων· στον αντίποδα δίνεται με τα μελανότερα χρώματα η εικόνα των «εμποδίων της ανάπτυξης»: νόμοι, γραφειοκρατία και ανίκανοι πολιτικοί. Αυτό το απλοϊκό δίπολο επαναλαμβάνεται αδιανόητα πολλές φορές σε κάθε επεισόδιο, υποστηριγμένο από σχεδόν κωμικές κατασκευές προπαγανδιστικής του στήριξης. Έτσι, στο συγκεκριμένο επεισόδιο, η Αντωνοπούλου επαναλαμβάνει κυρίως τέσσερις λέξεις: ανάπτυξη, εμίρης, αναξιοποίητο, γραφειοκρατία. Τις πρώτες δύο τις συνοδεύει, πάντα, από ένα επιβεβαιωτικό χαμόγελο ενθουσιασμού. Τις άλλες δύο τις εκφωνεί με πρόσωπο συννεφιασμένο. Ανάμεσα εμίρη και αναξιοποίητου, ένθετη μπαίνει η εικόνα του «απλού καθημερινού κόσμου» με τον οποίο η δημοσιογράφος παρουσιάζεται να συνομιλεί. Κι αυτός ο απλός κόσμος, επίσης πάντα, παρουσιάζεται να έχει απαυδήσει με τα γραφειοκρατικά εμποδια, και να αδημονεί για την επερχόμενη ανάπτυξη, με ένα μπρίο ηθογραφικό: «Ευχής έργον θα είναι να έλθει ο εμίρης και να τα πάρει τα νησιά, ένα για το κάθε χαρέμι του, ένα για την κάθε περίπτωσή του» λέει σε μια στιγμή συμπαθέστατος Ιθακήσιος που, εντελώς μέσα στο πνεύμα της εκπομπής, επιμένει να σκέφτεται την έννοια ανάπτυξη ως συνώνυμο του πολλαπλασιασμού.
Καλό είναι να θυμούνται αυτή την εκπομπή όσοι πιστεύουν ότι στην Ελλάδα της κρίσης η συζήτηση για την «ανάπτυξη», τις «επενδύσεις» και το κρατικό νοικοκύρεμα, γίνεται με όρους αναλυτικούς και «εκσυγχρονισμένους». Κι ότι, αντίθετα, η αντίσταση στο κρατικό νοικοκύρεμα γίνεται με όρους λαϊκισμού, υποθετικολογίας και συνωμοσιολογίας, από ανθρώπους «ψεκασμένους», ανθρώπους δηλαδή έτοιμους να πιστέψουν τα πάντα, ακόμα κι ότι τα βράδια μας ψεκάζουν για να μην επαναστατούμε. Δεν είναι ακριβώς έτσι τα πράγματα.
Όπως πολύ ωραία δείχνουν τέτοιες τηλεοπτικές εκπομπές προπαγάνδας, αν θέλουμε να μιλήσουμε για την κατασκευή πειθήνιων αποδεκτών κάθε θεωρίας και υποθετικολογίας στην Ελλάδα σήμερα, ας κάτσουμε να σκεφτούμε και πώς κατασκευάζεται ο πειθήνιος υποστηρικτής του πρότζεκτ «εκσυγχρονισμός και αξιοποίηση». Όταν ακούμε τη λέξη «ψεκασμένοι», και θέλουμε να συζητήσουμε ποιος τους δημιουργεί αυτούς τους ψεκασμένους, ποιος τους καλλιεργεί, τους ψυχαγωγεί και τους νέμεται, τότε καλό θα είναι να ξεκινούμε από τέτοιες εκπομπές. Κάνουν αυτό ακριβώς για το οποίο υποτίθεται ότι κατηγορούν τους αντιπάλους τους. Καλλιεργούν ψεκασμένους, και μάλιστα τους καλλιεργούν ως βασικό συστατικό μιας απολύτως κατεσταλμένης δημόσιας σφαίρας. Η Αντωνοπούλου δεν κάνει διαφορετική δουλειά από τον Τράγκα – σιδερώνουν μαζί το ίδιο κοστούμι, ο μεν από τη μια, η δε απ’ την ανάποδη.
Ας το εξηγήσω λίγο περισσότερο. Στο προηγούμενο σημείωμα, περιέγραψα τον πρωτοφανή τρόπο με τον οποίο αναπαράγεται σήμερα το επιχείρημα ότι η διεθνής οικονομία και τα προϊόντα της είναι πράγματα εξαιρετικά πολύπλοκα και με τους δικούς τους κανόνες (που πρέπει να γίνονται σεβαστοί), ενώ εμείς, που δεν τα καταλαβαίνουμε, πρέπει να υφιστάμεθα τα αποτελέσματά τους χωρίς να το πολυσυζητάμε. Έτσι, όπως υποστήριξα, δημιουργείται ένα σύστημα αναφοράς σύμφωνα με το οποίο μια κεντρική δομική αδιαφάνεια και ανηθικότητα επιβεβαιώνεται συνεχώς ως αναγκαίο κακό («έτσι είναι, ή έτσι θέλουν, οι αγορές»), ενώ από την άλλη προβάλλεται η ανάγκη για «νοικοκύρεμα» ως ηθικιστική επιταγή («πρέπει επιτέλους…»). Η σημερινή λογική διακυβέρνησης στηρίζεται ακριβώς σε αυτό το πλέγμα: από τη μια η επεκτεινόμενη δομική αδιαφάνεια και ανηθικότητα, από την άλλη ηθικιστικός έλεγχος, πλήρης επιτήρηση και καταστολή.
Για να λειτουργήσει αυτό το οξύμωρο, όμως, χρειάζεται τη συνεχή επίκληση του πόσο άσχετοι με την πραγματικότητα είναι αυτοί που το κατακρίνουν. Κι εδώ έρχεται η ιδέα του «ψεκασμένου», στην οποία αναφέρεται συνεχώς ο νεοφιλελεύθερος λόγος των «οπαδών του εκσυγχρονισμού». Ψεκασμένοι, λένε, είναι όσοι δεν μπορούν να καταλάβουν τη σύγχρονη οικονομική πολυπλοκότητα και, για τους δικούς τους λόγους, επιμένουν σε απλά σχήματα και θεωρίες συνωμοσίας. Οι ραδιοτηλεοπτικές εκπομπές του Τράγκα είναι το εύκολο παράδειγμα για μια τέτοιου είδους κριτική· ο ουσιαστικός στόχος της κριτικής όμως δεν είναι ο Τράγκας (άλλωστε αυτός, ως αντιπαράδειγμα, την εξυπηρετεί απολύτως), αλλά η δαιμονοποίηση όλου του δημόσιου λόγου που προσπαθεί να αναδείξει το σύστημα της δομικής ανηθικότητας και να καταγγείλει την επέκτασή του.
Αν, σε πρώτο επίπεδο, οι ψεκασμένοι λειτουργούν ως αναγκαία δικαιολογία, σε δεύτερο επίπεδο λειτουργούν ως δομικό υλικό. Στο πρόσφατο βιβλίο του Μην αφήσεις ποτέ μια σοβαρή κρίση να πάει χαμένη,[i] ο οικονομολόγος Φίλιπ Μιρόφσκι καταλήγει σε ένα πολύ ενδιαφέρον επιχείρημα. Η νίκη του νεοφιλελευθερισμού δεν είναι τόσο το ότι, αν και όλες του οι στρατηγικές ηττήθηκαν απο την πρόσφατη κρίση, αυτός συνεχίζει να επιβιώνει, αλλά ότι πείθει, με συγκεκριμένες μεθόδους, πως αυτές οι στρατηγικές είναι η μόνη λύση. Εδώ είναι και το ενδιαφέρον κομμάτι: το βασικό πρόγραμμα του νεοφιλελευθερισμού δεν είναι να προωθήσει «τις μεταρρυθμίσεις» (οι οποίες ούτως ή άλλως δεν είναι ποτέ ξεκαθαρισμένες), αλλά να οργανώσει, βιοπολιτικά, σύνολα ανθρώπων που να μην μπορούν να διανοηθούν άλλη λύση πέρα από αυτήν που τους προτείνει, μέσα από εννοιακές κατηγορίες που δεν προσδιορίζει αλλά αφήνει επίτηδες νεφελώδεις και μονίμως ρευστές.
Έτσι, το πρόβλημα δεν είναι ότι ο νεοφιλελευθερισμός διακηρύσσει μικρότερο κράτος, ενώ ουσιαστικά στηρίζεται σε κρατικές χορηγίες ή διευκολύνσεις που επιβάλλουν τις απόψεις του και υποβοηθούν τις κινήσεις των μεγάλων οικονομικών παικτών όταν αυτές δεν τους βγουν. Το πρόβλημα είναι ότι, την ίδια στιγμή, χρησιμοποιεί αυτές τις κατασκευασμένες προς όφελός του συνθήκες, για να φτιάχνει αναπαραγόμενες λογικές που διακηρύττουν ότι το μικρότερο κράτος είναι η μόνη λύση. Το πρόβλημα δεν είναι ότι ο νεοφιλελευθερισμός διακηρύσσει συνεχώς την ανάγκη «εκσυγχρονισμού», χωρίς εντούτοις να ξεκαθαρίζει τι θα είναι ακριβώς αυτές οι μεταρρυθμίσεις που θα οδηγήσουν στον εκσυγχρονισμό. Το πρόβλημα είναι ότι φέρνει την έννοια «εκσυγχρονισμός» στο κέντρο του πολιτικού σκέπτεσθαι, ως ένα μάντρα το οποίο δεν προσδιορίζεται μεν, θεωρείται όμως ότι θεραπεύει πάσα νόσο, και πρέπει να υποστηριχθεί με κάθε μέσο – κυρίως δε, διά της αγοράς, τη δομική ανηθικότητα της οποίας δεν πρέπει να θέσει επ’ουδενί σε διερώτηση (ή στην οποία να δημιουργήσει οποιοδήποτε πρόσκομμα) η πολιτική ηγεσία ενός κράτους.
Όλα αυτά επιτυγχάνονται με μια συγκεκριμένη διαχείριση συγκεκριμένων καναλιών. Δημιουργείται ένα καθεστώς προπαγάνδας και υποστήριξης του ίδιου συστήματος λόγου το οποίο και το στηρίζει οικονομικά: ένας φαύλος κύκλος που ακουμπάει και τα ΜΜΕ, και την κυβερνητική προπαγάνδα, και, ακόμα ακόμα, και τους τρόπους ανάλυσης των ειδικών. Μάλιστα, όσο απαξιώνεται το δημόσιο, πολλά από τα χρήματα που εξοικονομούνται από τη συρρίκνωσή του επανεπενδύονται με συγκεκριμένους τρόπους ώστε να εξασφαλίζουν την αναπαραγωγή της εικόνας του συστήματος αυτού ως μόνη λύση. Δεν είναι τυχαίο ότι μέρος από τα λεφτά που φεύγουν από την υγεία, τα δημόσια ΜΜΕ και την παιδεία, επανεπενδύεται σε εταιρείες συμβούλων και δημοσίων σχέσεων, σε άρση χρεών ιδιωτικών ΜΜΕ, αλλά και στη στήριξη ενός τύπου εκπαίδευσης «στελεχών του μέλλοντος», που θα αναπαράγουν και το σύστημα, και την ανάλυσή του ως μόνη λύση.
Το πραγματικό ψέκασμα επιτελείται εδώ και με αυτό τον τρόπο. Και καλλιεργεί, ως αναγκαία χλωρίδα του, και την προπαγάνδα υπέρ αυτού αλλά και τον εύκολο καταγγελτικό λόγο που επιφανειακά υποτίθεται ότι αντιστέκεται. Καλλιεργεί δηλαδή και τον ψεκασμένο τύπου «να ’ρθει να ’ρθει ο εμίρης», και τον ψεκασμένο τύπου «έχει κρυμμένα πετρέλαια και υδρογονάνθρακες η χώρα», και τον ψεκασμένο τύπου «θα ’ρθει ο Πούτιν», και τον «θα ’ρθουν οι Ελ», και τον «θα ξανάρθουν οι αρχαίοι Έλληνες», και τον «φταίνε οι μετανάστες» και τον «φταίει ο εβραιοσιωνισμός, φταίει και το μνημόνιο». Όλοι αυτοί, όσο κι αν φαίνονται διαφορετικοί, δεν είναι παρά εκδοχές του ίδιου κοινού: που υπομένει και προσμένει. Το ότι κάποιοι μπορεί να προσμένουν τον εμίρη, ενώ άλλοι να γλείφουν τον αγκυλωτό σταυρό του κακομοίρη, δεν έχει και πολύ μεγάλη σημασία. Άλλωστε οι κατηγορίες αυτές αναδιατάσσονται, καθώς έχουν πρώτα εξασφαλισθεί οι συγκολλητικές ουσίες που τις ενώνουν ως συγκοινωνούντα δοχεία και τις καθιστούν πληθυσμό προς χειραγώγηση, ψεκασμένους προς καλλιέργεια. Δεν είναι τυχαίο πόσο, για όλους, οι αναφορές είναι κοινές: τοπικισμός, ρατσισμός, εθνικισμός, μελλοντικότητα, ηθικισμός, επιβεβαίωση παραδοσιακών προτύπων κοινού βίου, ετεροφοβία, ομοφοβία, τζάμπα μαγκιά. Δεν είναι τυχαίο πως από αυτήν τη χλωρίδα προέρχεται το πολιτικό προσωπικό που έχει αναλάβει την εφαρμογή των πιο σκληρών βιοπολιτικών/θανατοπολιτικών μέτρων τον τελευταίο καιρό (π.χ. στο Υπουργείο Υγείας). Και δεν είναι ωραίο πως ούτε η Αριστερά φαίνεται να συνειδητοποιεί το βάθος του προβλήματος, ώστε να κάτσει να αναδιοργανώσει σοβαρά το σύστημα του αποψεκασμού της.
_____________________________________
[i] Philip Mirowski, Never Let a Serious Crisis Go to Waste: How Neoliberαlism Survived the Financial Meltdown, Verso Books, Λονδίνο 2013.
___
Δημοσιεύτηκε στο UNFOLLOW 27 (Μάρτιος 2014). Διαβάστε το πρώτο μέρος του κειμένου,«Συστημική ανηθικότητα και εκσυγχρονιστικός ηθικισμός»
Διαβάστε επίσης σχετικά:
- «Η ΕΠΕΛΑΣΗ ΤΩΝ ΔΗΜΟΣΙΟΛΟΓΩΝ»
- «Η ΑΚΥΡΩΣΗ ΤΟΥ ΚΟΙΝΟΥ»
- «Η ΚΑΤΑΣΚΕΥΗ ΤΗΣ ΕΙΛΙΚΡΙΝΕΙΑΣ»
- http://artfullyonsaturday.wordpress.com/2014/04/22/psek/
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου