Τα σκίτσα της Κατοχής

Η περίοδος της τριπλής Κατοχής της Ελλάδας (από τους Γερμανούς, τους Ιταλούς και τους Βουλγάρους) μεταξύ των ετών 1941-1944 αποτελεί ένα από τα σημαντικότερα κεφάλαια της νεότερης ελληνικής ιστορίας. Τα χρόνια αυτά υπήρξαν ο καταλύτης μιας σειράς γεγονότων που στιγμάτισαν ανεξίτηλα όχι μόνο την εξέλιξη του ελληνικού κράτους και των μηχανισμών του, αλλά και τη συλλογική μνήμη ενός ολόκληρου λαού.

Οι τραυματικές εμπειρίες εκείνης της περιόδου (ανυπολόγιστες υλικές καταστροφές, λιμός, θηριωδίες κατά αμάχων, ακραία πολιτική πόλωση) δημιούργησαν ένα κράμα εκρηκτικό, που πυροδότησε τις μετέπειτα εξελίξεις της δεκαετίας του '40: επική αντίσταση μιας μεγάλης μερίδας του ελληνικού λαού, φαινόμενα ένοπλης συνεργασίας με τον κατακτητή, εμφύλια σύρραξη, στρατιωτική ήττα της αριστεράς και μια μακροχρόνια μετεμφυλιακή πολιτική ανωμαλία που οδήγησε στη στρατιωτική δικτατορία του 1967 -με τα γνωστά επακόλουθα.

Οι μνήμες της ναζιστικής-φασιστικής Κατοχής παραμένουν τόσο ζωντανές στο λαϊκό ασυνείδητο, ώστε ακόμα και σήμερα, τρεις γενιές μετά, συνηθίζεται να χρησιμοποιούνται εκατέρωθεν όροι ιδεολογικά φορτισμένοι (π.χ. "δωσίλογοι", "Τσολάκογλου", "ταγματαλήτες", "συμμορίτες") για να περιγράψουν σύγχρονες καταστάσεις της ελληνικής πολιτικής πραγματικότητας, άλλοτε ρεαλιστικά και άλλοτε καταχρηστικά.

Μυριάδες βιβλία και απομνημονεύματα έχουν γραφτεί για τα έτη 1941-1944 από τους πρωταγωνιστές της εποχής. Σημαντικότατη για τη διάσωση της ιστορικής μνήμης είναι και η προσφορά δεκάδων ανεξάντλητων ιστορικών μελετών, λογοτεχνικών, ποιητικών και κινηματογραφικών έργων, καθώς και λαϊκών αναγνωσμάτων, όπως ο "Μικρός Ήρως" των Στέλιου Ανεμοδούρα και Βύρωνα Απτόσογλου.

Ωστόσο κανένα ιστορικό χρονικό, κανένα κινηματογραφικό ντοκουμέντο, κανένα πεζογράφημα, δεν είναι ικανό να αποδώσει τόσο απλά και ρεαλιστικά την αγριότητα του πολέμου και το αγωνιστικό φρόνημα του ελληνικού λαού, όσο τα σκίτσα. 

Μερικά από τα σκίτσα αυτά θα παρουσιάσουμε στο παρόν αφιέρωμα, φτιαγμένα δια χειρός του διεθνώς αναγνωρισμένου γελοιογράφου Φωκίωνα Δημητριάδη...

1. ΣΚΗΝΕΣ ΑΠΟ ΤΗΝ ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΟΤΗΤΑ ΤΗΣ ΚΑΤΟΧΗΣ

Ο Φωκίων Δημητριάδης, γνωστός στο ελληνικό κοινό κυρίως από τις προδικτατορικές πολιτικές γελοιογραφίες του στον ημερήσιο τύπο, παρακολουθούσε και κατέγραφε καθημερινές σκηνές της κατοχικής Αθήνας, από την πρώτη κιόλας μέρα της εισβολής των γερμανικών στρατευμάτων στην πρωτεύουσα (27 Απριλίου 1941).

Σκηνές πολύ συνηθισμένες, δυστυχώς, και στη σημερινή Ελλάδα του Δ.Ν.Τ., όπως η παρακάτω.

Άλλες σκηνές, πάλι, παραμένουν μοναδικές ως προς τη φρικαλεότητά τους. Όπως η καθημερινή περισυλλογή χιλιάδων αποστεωμένων νεκρών από τα κάρα του Δήμου, εξαιτίας του λιμού.

ΣΚΟΥΠΙΔΙΑ ΤΟΥ 1941.

Η πείνα της πρώτης φάσης της κατοχικής περιόδου ήταν κάτι που έμεινε για πάντα χαραγμένο στη μνήμη των ανθρώπων που γεννήθηκαν κατά τη διάρκεια του πολέμου. Ο λιμός της Κατοχής έπληξε κατά βάση τα αστικά κέντρα και κατά κύριο λόγο την Αθήνα.

ΤΑ ΠΑΙΔΙΑ ΠΟΥ ΓΕΝΝΗΘΗΚΑΝ ΣΤΟΝ ΠΟΛΕΜΟ.
-Μαμά, τι πράμμα είναι η σοκολάτα; Τι θα πει κοτόπουλο;

Οι "σκλαβωμένοι νικητές" του πολέμου αναγκάστηκαν να εκποιήσουν τα πειστήρια του ηρωισμού τους... 

"Δυστυχώς, στρατηγέ μου, τα παράσημα δεν έχουν σήμερα καμμιάν αξία".

...ενώ δεν έλειπαν σκηνές σαν την παρακάτω, προκειμένου μερικά στόματα να γλυτώσουν από τον βέβαιο θάνατο.

Η ΤΙΜΗ ΕΝΟΣ ΨΩΜΙΟΥ

Το χιούμορ και ο αυτοσαρκασμός δεν εξαφανίστηκαν από την ψυχή του μέσου Έλληνα -όσο μπορεί να θεωρηθεί σήμερα χιούμορ η λεζάντα του παρακάτω σκίτσου:

Ο ΝΕΟΣ ΧΑΙΡΕΤΙΣΜΟΣ.
Οι Αθηναίοι δεν έχασαν το χιούμορ τους. Όταν δύο φίλοι αντάμωναν,
άκουε κανείς συχνά την εξής κουβέντα:
-Καλημέρα. Πόσα; -Δεκαπέντε. Εσύ; -Είκοσι.
Επρόκειτο για τα κιλά που έχασαν.

2. Η ΚΑΤΑΡΡΕΥΣΗ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑΣ

Στον οικονομικό τομέα, το ελληνικό δημόσιο ήταν υποχρεωμένο να καλύπτει το κόστος κατοχής, δηλαδή τα έξοδα κάλυψης των αναγκών των κατακτητών. Ο πόλεμος του 1940-41 είχε ήδη δημιουργήσει ένα τεράστιο έλλειμμα της τάξεως των 12 περίπου δισεκατομμυρίων δραχμών. Το 1941 το κόστος κατοχής έφτασε το 40% του εθνικού εισοδήματος και το 1942 το 90%. 

Συνέπεια τούτου ήταν η εκτίναξη του πληθωρισμού σε δυσθεώρητα επίπεδα, πράγμα που υποδαυλίστηκε εσκεμμένα από συγκεκριμένες ενέργειες των κατακτητών. (Περισσότερα για τις αιτίες του πληθωρισμού της Κατοχής μπορείτε να διαβάσετε εδώ.)



Στο παρακάτω σκίτσο απεικονίζεται ένας ζητιάνος να επαιτεί από τους περαστικούς λέγοντας:

"Δώστε χριστιανοί στο φτωχό κανένα δισεκατομμύριο!"

Για όσους γνωρίζουν τα στοιχειώδη από την οικονομική ιστορία της νεότερης Ελλάδας, τα λόγια του ζητιάνου δεν κρύβουν κάποια υπερβολή. 

Για λόγους ιστορικού ενδιαφέροντος, παραθέτουμε ένα απόσπασμα από σχετικό αφιέρωμα του τεύχους Οκτωβρίου 2003 του αξιόλογου περιοδικού "Ιστορία εικονογραφημένη":

Για τη διευκόλυνση των αγορών τους, οι δυνάμεις του Άξονα εξέδωσαν δικό τους νόμισμα τους πρώτους μήνες της Κατοχής. Οι Γερμανοί τα μάρκα κατοχής, οι Ιταλοί τη μεσογειακή δραχμή (στα νησιά του Ιονίου την ιονική δραχμή) και οι Βούλγαροι το επίσημο βουλγαρικό νόμισμα, το λέβα. Τα νέα νομίσματα δεν έφεραν καμία υπογραφή παρά μόνο τα στοιχεία της σειράς και τον αύξοντα αριθμό και δεν είχαν αξία εκτός Ελλάδος. Αφού τα χρησιμοποίησε για την αγορά μεγάλης ποσότητας αγαθών το Ράιχ τα αποσύρει τον Αύγουστο του 1941 και τα αντικαθιστά με ισοτιμία 60 προς 1 για το μάρκο και 1 προς 1 για τη μεσογειακή δραχμή. 

Ακόμη όμως και έτσι η Τράπεζα της Ελλάδος εξακολούθησε να τυπώνει ελληνικές δραχμές χωρίς αντίκρισμα, αφού τα αποθέματα χρυσού είχαν φυγαδευθεί, και τα έδινε στους κατακτητές είτε με τη μορφή αποζημίωσης είτε δανεισμού! Με τις ογκώδεις δεσμίδες δραχμών που έπαιρναν Γερμανοί και Ιταλοί, αγόραζαν σε χαμηλές τιμές τα προϊόντα της χώρας στους τόπους παραγωγής τους. Οι 763.000 χρυσές λίρες και τα 11.265 χρυσά φράγκα που διοχετεύθηκαν από την Τράπεζα του Ράιχ με ενέργειες του οικονομικού πληρεξουσίου Νόυμπαχερ δεν ήταν αρκετά για να αποτρέψουν το οικονομικό χάος. 

Τον Ιούλιο του 1941 η ποσότητα των δραχμών σε κυκλοφορία έφτασε τα 24 δισεκατομμύρια δραχμές, τον Δεκέμβριο τα 49 δις, ένα χρόνο μετά τα 306 δις, τον Ιούνιο του 1943 τα 550 και τον Δεκέμβριο του ίδιου έτους τα 3,1 τρισεκατομμύρια. Τους τελευταίους μήνες της Κατοχής οι γερμανικές απαιτήσεις ανέρχονταν σε 50 δισεκατομμύρια ημερησίως, ενώ η κυβέρνηση τύπωνε περίπου 500 δις σε ημερήσια βάση. 

Μετά το τέλος του πολέμου η νομισματική κυκλοφορία έχει φτάσει στο ασύλληπτο ποσό των 7.305.500.000.000.000 δραχμών σε αντίθεση με τα 11 δισεκατομμύρια του 1940. Την περίοδο αυτή το μικρότερο τραπεζογραμμάτιο που κυκλοφορούσε ήταν αξίας 100 δισεκατομμυρίων δραχμών (είχε αγοραστική δύναμη μικρότερη της μιας προπολεμικής δραχμής ή σε είδος, την αξία ενός αβγού), ενώ το κόστος μιας εφημερίδας έφτανε τα 500 δισεκατομμύρια δραχμές. Μία οκά ψωμί, που το 1941 στοίχιζε 10 δραχμές, έφτασε τον Σεπτέμβριο του 1944 να πωλείται 153 εκατομμύρια. Αυτό σημαίνει ότι τα είδη πρώτης ανάγκης ανέβηκαν 50.000 φορές ενώ οι μισθοί μόνο 2.000 φορές. (Συνέχεια εδώ) 

3. Η ΑΝΤΙΣΤΑΣΗ

Στην αρχή η αντίσταση ήταν παθητική. Και αφορούσε κυρίως την εναντίωση στους Ιταλούς, οι οποίοι, αν και ηττημένοι και ταπεινωμένοι από τους Έλληνες φαντάρους στα βουνά της Αλβανίας, επιβλήθηκαν ως κατοχική δύναμη μετά τη γερμανική επίθεση, πάντα με τις "πλάτες" της Βέρμαχτ. 

Εδώ ένας "κοκορόφτερος" Ιταλός καραμπινιέρος προσφέρει κάτι σε ένα μικρό ελληνόπουλο. Αλλά ο πιτσιρικάς αρνείται λέγοντας: 

"Δεν το θέλω. Σκότωσες τον μπαμπά μου!"

Σε μια εποχή ευτελισμού της ανθρώπινης ύπαρξης, η διατήρηση της αξιοπρέπειας εξακολουθούσε να παραμένει το μεγάλο ζητούμενο για μια γενιά που κρατούσε ψηλά το κεφάλι.

ΟΙ ΕΝΔΟΞΟΙ ΖΗΤΙΑΝΟΙ ΜΑΣ.
-Όχι κύριε, όχι από σας!...

Παρά το αρχικό σοκ και το αναμενόμενο μούδιασμα του πρώτου χρόνου Κατοχής, δεν άργησε η ώρα που ο ελληνικός λαός άρχισε να οργανώνει την αντίστασή του. 

Μια από τις πρώτες αφορμές αυτής της αντίστασης δόθηκε στις 25 Μαρτίου 1942, στην επέτειο της ελληνικής ανεξαρτησίας. Χιλιάδες Αθηναίοι ξεχύθηκαν στους δρόμους για να γιορτάσουν την επέτειο, στεφανώνοντας τους ανδριάντες των ηρώων της επανάστασης. Σύντομα το αυθόρμητο αυτό λαϊκό ξέσπασμα εξελίχθηκε σε μαχητική διαδήλωση, όπου στην πρώτη γραμμή βρίσκονταν οι ανάπηροι στρατιώτες του αλβανικού μετώπου. Οι έφιπποι Ιταλοί καραμπινιέροι αιματοκύλισαν την διαδήλωση αφήνοντας δεκάδες τραυματίες και νεκρούς.

Στο παρακάτω σκίτσο απεικονίζεται το κενοτάφιο του "άγνωστου στρατιώτη" σκεπασμένο με λουλούδια που εναπόθεσαν απλοί Αθηναίοι πολίτες.

(Περισσότερα για τους αθηναϊκούς εορτασμούς της 25ης Μαρτίου επί Κατοχής, μπορείτε να διαβάσετεεδώ)

Μαζικές μαχητικές διαδηλώσεις πραγματοποιήθηκαν και τον Ιούλιο του 1943, σε όλες τις μεγάλες πόλεις της Ελλάδας (είχαν προηγηθεί τα αιματηρά γεγονότα του Φεβρουαρίου και του Μαρτίου του ίδιου έτους ενάντια στην πολιτική επιστράτευση, η οποία, ακριβώς λόγω της μαζικής συμμετοχής σε αυτά, τελικά ματαιώθηκε).

Αφορμή για τις νέες λαϊκές κινητοποιήσεις αποτέλεσε η εξαγγελία για την επέκταση της βουλγαρικής Κατοχής στην ελληνική Μακεδονία. Και εδώ, η μαζικότητα των διαδηλώσεων που συνόδευσε την γενική απεργία, πέτυχε την υποχώρηση των κατοχικών αρχών στο θέμα της βουλγαρικής επέκτασης.

Όπως μας πληροφορεί η λεζάντα του παρακάτω σκίτσου: "Κατά την γενική απεργία του Ιουλίου 1943 οι Γερμανοί επυροβόλησαν στο πλήθος των διαδηλωτών. Μεταξύ των θυμάτων ήτο και μια κοπέλα που έπεσε τραυματισμένη μπροστά στο τανκ. Ο οδηγός τότε έβαλε μπρος και κατεπλάκωσε την τραυματισμένη".

Όσο περνούσε ο καιρός, τόσο η αντίσταση θέριευε. Βέβαια ο Φωκίων Δημητριάδης δεν ήταν σε θέση να παρακολουθήσει το αντάρτικο που μαινόταν στην ύπαιθρο, από την Πελοπόννησο μέχρι τη Στερεά Ελλάδα, την Ήπειρο και τη Θεσσαλία. Στο λευκό χαρτί του αποτυπώνει εικόνες από την αντίσταση στην πόλη, μια αντίσταση ίσως πολύ πιο παράτολμη και ριψοκίνδυνη σε σχέση με τον "αγέρα ελευθερίας" που έπνεε στα ελληνικά βουνά.

Στην παρακάτω εικόνα, μια γυναίκα, συνοδεία ένοπλων αντρών, φωνάζει από το γνωστό χωνί, που αποτελούσε μια μορφή "κοινωνικής δικτύωσης" της εποχής.

ΣΥΝΑΓΕΡΜΟΣ.
Οι άνθρωποι της αντιστάσεως ήσαν καλά πληροφορημένοι για τις
προθέσεις των γερμανών. Όταν αυτοί εσκόπευαν να κάνουν μπλόκο για ομήρους
σε κανένα συνοικισμό, την παραμονήτη νύχτα, οι άνδρες της περιοχής
ειδοποιούντο από την οργάνωσι να φύγουν από τα σπίτια τους.

4. ΤΟ ΤΙΜΗΜΑ ΤΗΣ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑΣ

Η τρομοκρατία των κατοχικών αρχών απέναντι στους Έλληνες πολίτες έλαβε απροκάλυπτο χαρακτήρα.

"ΤΟ ΒΑΛΑΝΤΙΟΝ Ἠ ΤΗΝ ΖΩΗ ΣΟΥ".
-Ώστε δεν έχεις πενήντα λίρες να μου δώσεις;
Τότε είσαι κομμουνιστής και θα τουφεκισθείς!

Τα βασανιστήρια στα οποία υποβλήθηκαν όσοι αρνήθηκαν να υποταχθούν στο θηρίου του ολοκληρωτισμού ήταν εξαιρετικής αγριότητας:

ΣΑΔΙΣΜΟΣ
Η μνηστή του φονέως ενός προδότου υπουργού υποχρεώνεται να καθήσει
σε μια αναμμένη ηλεκτρική κουζίνα. Παρ' όλον ότι υπέστη τρομερά εγκαύματα,
δεν εμαρτύρησε τους συντρόφους της.

Στο ακόλουθο σκίτσο, ο Φωκίων Δημητριάδης έχει αποτυπώσει την είσοδο του στρατοπέδου στο Χαϊδάρι.

Το στρατόπεδο συγκέντρωσης του Χαϊδαρίου άρχισε να λειτουργεί από τον Σεπτέμβριο του 1943 υπό ιταλική διοίκηση, μόνο για λίγες ημέρες. Αμέσως μετά την ανακοίνωση της συνθηκολόγησης της Ιταλίας με τις συμμαχικές δυνάμεις (8 Σεπτεμβρίου 1943) οι Ιταλοί αποχώρησαν και το ανέλαβαν οι Γερμανοί.

Υπολογίζεται ότι από το στρατόπεδο αυτό πέρασαν συνολικά πάνω από 21.000 κρατούμενοι, συμπεριλαμβανομένων πολλών Εβραίων, η συντριπτική πλειονότητα των οποίων μεταφέρθηκε τελικά σε ναζιστικά στρατόπεδα συγκέντρωσης στη Γερμανία.

Το τίμημα για την αντίσταση ήταν βαρύ. Χιλιάδες Έλληνες πατριώτες εκτελέστηκαν είτε λόγω της αντιστασιακής τους δράσης, είτε γιατί παρείχαν κάλυψη και υποστήριξη των ανταρτών, είτε επειδή απλά έπεσαν θύματα των μαζικών ναζιστικών αντιποίνων συλλογικής ευθύνης. Είναι γνωστό ότι οι Γερμανοί κοστολογούσαν τη ζωή ενός στρατιώτη τους με τις ζωές μερικών δεκάδων γηγενών (η προειδοποίηση "για τον θάνατο ενός Γερμανού στρατιώτη θα τυφεκίζονται 50 Έλληνες" υπάρχει σε πολλές εφημερίδες του κατοχικού τύπου της εποχής).

Οι συνεργοί στην κατάδοση των πατριωτών που συμμετείχαν στην αντίσταση έχουν μείνει στην ελληνική ιστορία με τα μελανότερα χρώματα. Η στερεοτυπική εικόνα των γνωστών και ως "κουκουλοφόρων καταδοτών" είναι γνωστή κυρίως από τις ταινίες του παλιού ελληνικού κινηματογράφου: ένας μοχθηρός τύπος -με κουκούλα στο κεφάλι, για να μη γίνει αντιληπτός και λυντσαριστεί μετά την αποχώρηση των Γερμανών- καταδίδει συμπατριώτες του στα στρατεύματα κατοχής, με το δάχτυλο στραμμένο επάνω τους.

ΚΑΤΗΓΟΡΩ...
Πολλοί γερμανοί που είχαν ζήσει στην Αθήνα προπολεμικά εχρησίμευαν
εις την Γκεστάπο και στα Ες Ες ως καταδόται των φίλων και γειτόνων τους,
εις τα περίφημα μπλόκα. Ο καταδότης αυτός, διά τον φόβο της αναγνωρίσεώς του
από την Αντίσταση, φορούσε ένα τσουβάλι με δυο τρύπες στα μάτια και μια για
 το δάκτυλό του. Σε όποιον μπροστά εσταματούσε το "τσουβάλι" ήταν χαμένος.

Βέβαια η λεζάντα δεν γράφει όλη την αλήθεια. Η πολυποίκιλη συνεργασία ενός μικρού (μα όχι αμελητέου) κομματιού των Ελλήνων με τον κατακτητή αποτελεί έναν από τους πιο καλοκρυμμένους "σκελετούς" της νεότερης ιστορίας μας. Η συνεργασία αυτή κινήθηκε από απεχθείς καιροσκοπικές ενέργειες όπως η παραπάνω, μέχρι ανοιχτή ιδεολογική συμπόρευση και ένοπλη δράση. Οι λόγοι που ορισμένοι Έλληνες ταύτισαν τα προσωπικά τους συμφέροντα με αυτά των κατακτητών, στρεφόμενοι εναντίον των συμπατριωτών τους, ξεφεύγει κατά πολύ από το παρόν αφιέρωμα.

Μια άλλη, αρκετά συζητημένη πτυχή της κατοχικής περιόδου, αφορά τη στάση που κράτησαν οι Έλληνες χριστιανοί απέναντι στους συμπατριώτες τους εβραϊκού θρησκεύματος. 

Η ιστορία έχει καταγράψει αντιφατικές μεταξύ τους ιστορίες από ανθρώπους που εκμεταλλεύθηκαν την "εκκαθάριση" της γειτονιάς τους από τους Εβραίους για να καπηλευτούν και να λαφυραγωγήσουν τις περιουσίες τους (π.χ. Θεσσαλονίκη) μέχρι αξιοσημείωτες περιπτώσεις όπου οι χριστιανοί έσωσαν πολλούς διωκόμενους συμπατριώτες τους είτε παρέχοντάς τους κρυψώνα, είτε με "πλάγιους" διοικητικούς τρόπους. (βλ. "Πλαστές ταυτότητες που έσωσαν ζωές στην κατεχόμενη Αθήνα").

ΟΙ ΕΒΡΑΙΟΙ ΚΡΥΒΟΝΤΑΙ
Χιλιάδες Εβραίων έμειναν κρυμμένοι επί τρία σχεδόν χρόνια στα σπίτια Ελλήνων φίλων τους.

ΕΠΙΛΟΓΟΣ

Τα σκίτσα του Φωκίωνα Δημητριάδη, πέραν της αδιαμφισβήτητης καλλιτεχνικής τους αξίας, αποτελούν ανεκτίμητα ιστορικά τεκμήρια για τις ακραίες συνθήκες μιας απάνθρωπης και αιματοβαμμένης εποχής. Είναι ιδωμένα όχι από την πλευρά του κατακτητή ή του εμπλεκόμενου σε μάχες, αλλά από το βλέμμα του λαϊκού ανθρώπου. Του ανθρώπου που διώκεται, βασανίζεται, εκμηδενίζεται, αλλά παράλληλα αντιστέκεται, αγωνίζεται και ορθώνει ανάστημα ενάντια στην τυραννία. 

Πολύ περισσότερο, τα σκίτσα του Φωκίωνα Δημητριάδη καταδεικνύουν τη βαθιά πίστη του σκιτσογράφου στον ουμανισμό και μεταδίδουν ένα μήνυμα πως ό,τι και αν συμβεί, τελικά η ειρήνη και η ελευθερία θα επικρατήσουν επί των δυνάμεων της βίας, του μίσους και της ανελευθερίας.

ΥΜΝΟΣ ΣΤΗΝ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ

Τα σκίτσα του Φωκίωνα Δημητριάδη από την περίοδο της Κατοχής έχουν επιλεχθεί από την πολυτελή έκδοση "ΣΚΙΑ ΠΑΝΩ ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΘΗΝΑ-77 ΣΚΙΤΣΑ ΑΠΟ ΤΗ ΝΑΖΙΣΤΙΚΗ ΚΑΤΟΧΗ" των εκδόσεων "Μοντέρνοι Καιροί".