Συμπληρωματικό προς το παρακάτω κείμενο:
Πηγή: http://leninreloaded.blogspot.gr/2013/08/domenico-losurdo.html#more (1)
http://leninreloaded.blogspot.gr/2013/08/domenico-losurdo_25.html#more (2)
http://leninreloaded.blogspot.gr/2013/08/domenico-losurdo_26.html (3)
http://leninreloaded.blogspot.gr/2013/08/domenico-losurdo-iv.html#more (4)
http://leninreloaded.blogspot.gr/2013/08/domenico-losurdo-v.html#more (5)
Domenico Losurdo
Προς μια κριτική της κατηγορίας του Ολοκληρωτισμού
Historical Materialism 12:2, 2004
Μτφρ. Lenin Reloaded
Μια πολυσήμαντη κατηγορία
Ήδη το 1951, όταν πρωτοκυκλοφόρησε Η καταγωγή του Ολοκληρωτισμού της Χάνα Άρεντ, η έννοια του ολοκληρωτισμού συζητιόταν επί δεκαετίες. Κι όμως, το νόημα του όρου εξακολουθεί να μην έχει βρει έναν αξιόπιστο ορισμό. Είναι εφικτό να βρούμε ένα δρόμο μέσα σε κάτι που μοιάζει λαβύρινθος; Στο άρθρο αυτό, δεν θα εξετάσω παραδείγματα όπου το επίθετο "ολοκληρωτικός", κι ακόμα περισσότερο το ουσιαστικό που προέρχεται απ' αυτό, έχουν θετικές συνδηλώσεις. Με άλλα λόγια, δεν θα επικεντρωθώ στην θετική χρήση του όρου "ολοκληρωτικός" που αναφερόταν στην ικανότητα μιας θρησκείας ή μιας ιδεολογίας ή εικόνας του κόσμου να δώσει λύσεις για όλα τα προβλήματα που αναδύονται σε μια δραματική κατάσταση, ή ακόμα και να απαντήσει το ερώτημα του νοήματος της ζωής, ενός ερωτήματος που αφορά όλους τους ανθρώπους. Το 1958, και αν και απέρριπτε τον "νομικό ολοκληρωτισμό", δηλαδή τον ολοκληρωτισμό που επέβαλε ο νόμος, ο Καρλ Μπαρθ εγκωμίαζε την οικουμενική διάσταση και την καθολική αποτελεσματικότητα του χριστιανικού μηνύματος: "Η ελεύθερη χάρη της Βίβλου είναι επίσης 'ολοκληρωτιστική' [totalitarian], διότι στοχεύει στο όλον, καλεί όλα τα ανθρώπινα πλάσματα, και απαιτεί το καθένα ολοκληρωτικά για τον εαυτό της."
Αντ' αυτού, εδώ θα επικεντρωθώ στην πολιτική διάσταση της συζήτησης. Στην Διαλεκτική του διαφωτισμού, οιΧορκχάιμερ και Αντόρνο δεν αναφέρονται σχεδόν καθόλου στην ΕΣΣΔ. Επιπρόσθετα με την ενασχόλησή τους με το Τρίτο Ράιχ, συζητούν τον "ολοκληρωτιστικό καπιταλισμό":
Παλιότερα, μόνο οι φτωχοί και οι άγριοι εκτέθηκαν στην ανεμπόδιστη δύναμη των καπιταλιστικών στοιχείων. Αλλά η τάξη του ολοκληρωτισμού έχει δώσει δικαιώματα δίχως όρια στην υπολογιστική σκέψη και εμπιστεύεται την επιστήμη ως τέτοια. Τα κανόνια της είναι η κτηνώδης αποτελεσματικότητά της.
Ο Χορκχάιμερ και ο Αντόρνο θεωρούν πως τα στάδια που έστρωσαν το δρόμο προς τον Ναζισμό δεν ήταν απλώς η βία που εξαπέλυσαν οι μεγάλες δυτικές δυνάμεις πάνω στους αποικιοκρατούμενους λαούς, αλλά και η βία που εξαπολύεται, στην ίδια την καρδιά της καταπιταλιστικής μητρόπολης, ενάντια στους φτωχούς και τους περιθωριακούς που κλειδώνονται σε κέντρα εργασίας [workhouses]. Η Σιμόν Βέιλ, μια άλλη συγγραφέας που επηρεάστηκε σ' ένα βαθμό από τον Μαρξισμό, είχε παρόμοια οπτική. Αν και η Βέιλ συνέκρινε κάποιες φορές την χιτλερική Γερμανία με την σταλινική ΕΣΣΔ, όταν αποκήρυττε την τρομοκρατία της ολικής δύναμης, του ολοκληρωτισμού, αναφερόταν κυρίως στην αποικιοκρατία και τον ιμπεριαλισμό: "Η ομοιότητα ανάμεσα στο σύστημα του Χίτλερ και της αρχαίας Ρώμης είναι τόσο εκπληκτική που μπαίνει κάποιος στον πειρασμό να θεωρήσει ότι, δυο χιλιάδες χρόνια μετά, μόνο ο Χίτλερ μπόρεσε να αντιγράψει πιστά τους Ρωμαίους." Ανάμεσα στην Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία και το Τρίτο Ράιχ, βρίσκουμε τον ανεξέλεγκτο και χωρίς αρχές επεκτατισμό του Λουδοβίκου του 14ου: "Το καθεστώς το οποίο ίδρυσε άξιζε ήδη, για πρώτη φορά στην Ευρώπη μετά τη Ρώμη, το σύγχρονο επίθετο ολοκληρωτικό·" "η τρομερή καταστροφή του Παλατινάτου [που διενήργησαν οι γάλλοι στρατιώτες] δεν δικαιολογούνταν καν από τις περιστάσεις του πολέμου." Κινούμενη στην αντίστροφη κατεύθυνση από την αρχαία Ρώμη, η Βέιλ παρουσίασε μια πρωτο-ολοκληρωτιστική ερμηνεία του βιβλικού γεγονότος της κατάκτησης της Καναάν και της εξολόθρευσης του λαού της.
Ας αναλογιστούμε ορισμένους φιλελεύθερους συγγραφείς. Ιχνηλατώντας τη γέννεση της "ολοκληρωτιστικής δημοκρατίας", ο Τζέικομπ Τάλμον φτάνει στο ακόλουθο συμπέρασμα:
Αν...ο εμπειρισμός είναι σύμμαχος της ελευθερίας, και αν το δογματικό πνεύμα είναι φίλος του ολοκληρωτισμού, η ιδέα του ανθρώπου ως αφαίρεσης, ανεξάρτητης από τις ιστορικές ομάδες στις οποίες ανήκει, είναι πιθανό να γίνει ισχυρό όχημα του ολοκληρωτισμού.
Είναι ξεκάθαρο πως οι στόχοι του Τάλμον είναι η Διακήρυξη των Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων και η γαλλική επαναστατική παράδοση στο σύνολό της (όχι μόνο ο Ρουσσώ αλλά και ο Σεγιέ).
Όσο για τον Χάγιεκ, "οι τάσεις οι οποίες κορυφώθηκαν στην δημιουργία ολοκληρωτικών συστημάτων δεν περιορίζονται σε χώρες που υπέκυψαν αργότερα σ' αυτές", και δεν περιορίζονται στις κομμουνιστικές και ναζιστικές-φασιστικές χώρες. Σε ό,τι αφορά την Αυστρία για παράδειγμα:
Δεν ήταν οι φασίστες αλλά οι σοσιαλιστές [ΣτΜ: οι σοσιαλδημοκράτες] που άρχισαν να μαζεύουν τα παιδιά απ' την τρυφερότερη ηλικία και να τα βάζουν σε πολιτικές οργανώσεις για να βεβαιωθούν ότι θα μεγάλωναν καλοί προλετάριοι. Δεν ήταν οι φασίστες αλλά οι σοσιαλιστές που πρώτοι σκέφτηκαν να οργανώσουν αθλήματα και παιχνίδια, ποδόσφαιρο και ορειβασία, σε κομματικούς συλλόγους όπου τα μέλη τους δεν θα μολύνονταν με άλλες απόψεις. Οι σοσιαλιστές ήταν αυτοί που πρώτοι επέμειναν ότι το κομματικό μέλος πρέπει να ξεχωρίζει από τους άλλους με τον τρόπο που χαιρετούσε και τις μορφές απεύθυνσης που χρησιμοποιούσε.
Ο Χάγιεκ μπορεί συνεπώς να συμπεράνει: "Η ιδέα ενός πολιτικού κόμματος που περιλαμβάνει όλες τις δραστηριότητες του ατόμου, 'απ' την κούνια στον τάφο', και που εκπέμπει ένα γενικό Weltanschauung, αυτή η ιδέα σχετίζεται πρώτα από όλα με το σοσιαλιστικό κίνημα." Πίσω απ' αυτό το κίνημα υπάρχει μια πολύ παλιότερη παράδοση που μπορεί εντοπιστεί όπως θα παρατηρήσει ο Χάγιεκ, ο πατέρας του νεο-laissez faire, στην "σοσιαλ- ή ολοκληρωτιστική δημοκρατία". Έτσι κι αλλιώς, "ο οικονομικός έλεγχος και ο ολοκληρωτισμός συνδέονται άμεσα."
Στο σημείο αυτό, μπορεί να γίνει μια περαιτέρω διάκριση. Ο ούτως καλούμενος "αριστεριστικός" ολοκληρωτισμός μπορεί να γίνει αντικείμενο κριτικής από δύο πολύ διαφορετικές οπτικές. Μπορεί να ιδωθεί ως παράγωγο της ατυχούς οργανιστικής ιδεολογίας που αποδίδεται στον Μαρξ, τον Ρουσσώ ή ακόμα και τον Σεγιέ (αυτή είναι η προσέγγιση του Χάγιεκ και του Τάλμον)· ή μπορεί να συζητηθεί σε σχέση με τα υλικά χαρακτηριστικά των χωρών όπου κυριάρχησε ο κομμουνιστικός ολοκληρωτισμός. Αυτή είναι η μέθοδος που χρησιμοποιεί ο Καρλ Βιτφόγκελ: η "συγκριτική μελέτη της ολικής εξουσίας"--αυτός είναι ο υπότιτλος του βιβλίου του--δείχνει πως αυτό το φαινόμενο είναι ιδιαίτερα προφανές στην Ανατολή, σε μια "υδραυλική κοινωνία" που χαρακτηρίζεται από μια προσπάθεια να επιτευχθεί ολικός έλεγχος απέναντι στα απαραίτητα υδραυλικά μέσα για την ανάπτυξη της γεωργίας και την επιβίωση του λαού. Σ' αυτό το πλαίσιο, αντί να είναι ο προπάτορας του κομμουνιστικού ολοκληρωτισμού, ο Μαρξ είναι ο προφητικός επικριτής του, όπως φαίνεται από την ανάλυσή του και την αποκήρυξή του στον "Ανατολίτικο δεσποτισμό", για να δανειστούμε μια κατηγορία που ο Βιτφόγκελ χρησιμοποίησε για τον ίδιο τον τίτλο του βιβλίου του.
Παρ' όλα αυτά, η ιδέα εδώ είναι ότι η "ολική εξουσία" δεν συνδέεται αποκλειστικά με τον εικοστό αιώνα, και άρα πρέπει να γίνει μια ακόμα διάκριση. Ενώ η Άρεντ επιμένει για τον νεότευκτο χαρακτήρα του φαινομένου του ολοκληρωτισμού, ο Πόπερ φτάνει στο αντίθετο συμπέρασμα. Σύμφωνα με τον Πόπερ, η σύγκρουση ανάμεσα στην "ανοιχτή κοινωνία και τους εχθρούς της" μοιάζει να είναι προαιώνια: "αυτό που ονομάζουμε τώρα ολοκληρωτισμό ανήκει σε μια παράδοση που είναι το ίδιο παλιά ή το ίδιο νέα με τον ίδιο μας τον πολιτισμό."
Μια τελευταία παρατήρηση για αυτό: είδαμε ότι ο ολοκληρωτισμός είναι κάτι που μπορεί να τύχει αποκήρυξης από τα δεξιά ή από τα αριστερά. Σε κάποιες όμως περιπτώσεις, η αποκήρυξη έρχεται από κύκλους και από μορφές που σχετίζονται με τον Ναζισμό, και έχει ως στόχο της αποκλειστικά τους εχθρούς του. Τον Αύγουστο του 1941, κατά τη διάρκεια της εκστρατείας, ή μάλλον, του πολέμου εξολόθρευσης ενάντια στη Σοβιετική Ένωση, και έχοντας αντιμετωπίσει ακάματη και απρόβλεπτη αντίσταση, ο γερμανός [ΣτΜ: ναζί] στρατηγός Halder εξήγησε την αντίσταση αυτή ισχυριζόμενος ότι οι εχθροί είχαν προετοιμαστεί προσεκτικά για πόλεμο "με την απόλυτη έλλειψη δισταγμών που χαρακτηρίζει το ολοκληρωτικό Κράτος." Αν και δεν χρησιμοποίησε τον όρο "ολοκληρωτισμός", ο Γκέμπελς εξήγησε την απρόσμενη, χωρίς προηγούμενο αντίσταση που βρήκε ο στρατός εισβολής στην ανατολή με παρόμοιο τρόπο: έχοντας εξαλείψει κάθε ίχνος ελεύθερης προσωπικότητας, ο Μπολσεβικισμός "μετατρέπει τους ανθρώπους σε ρομπότ", "πολεμικά ρομπότ", "μηχανικά ρομπότ." Η μομφή του ολοκληρωτισμού μπορούσε επίσης να απευθύνεται ακόμα και στους δυτικούς αντιπάλους του Άξονα. Το 1937, η φιλοδοξία της φασιστικής Ιταλίας να δημιουργήσει μια δική της αποικιακή αυτοκρατορία συγκρούστηκε με την εχθρότητα πρώτα απ' όλα της Αγγλίας, κι έτσι η Αγγλία καταδικάστηκε για την "ψυχρή, ολοκληρωτιστική της πολιτική διακρίσεων ενάντια σε κάθε τι μη αγγλικό."
Η ψυχροπολεμική στροφή και η συνεισφορά της Χάνα Άρεντ
Μετά την δημοσίευση της Καταγωγής του Ολοκληρωτισμού, οι αμφισημίες της συζήτησης που σκιαγραφήσαμε εν συντομία έχουν την τάση να εξαφανίζονται. Τον Μάιο του 1948, η Άρεντ αποκήρυττε την "ανάπτυξη ολοκληρωτιστικών μεθόδων" στο Ισραήλ, αναφερόμενη στην "τρομοκρατία", τον εκτοπισμό και τις απελάσεις του αραβικού πληθυσμού. Τρία μόλις χρόνια αργότερα, ο χώρος για κριτική της σύγχρονης Δύσης είχε εξαφανιστεί. Τώρα, περισσότερο από ποτέ, η μόνη πολιτικά ορθή θέση ήταν αυτή που είχε ως αποκλειστικό στόχο τη Γερμανία του Χίτλερ και την Σοβιετική Ένωση.
Η θέση αυτή θριάμβευσε κατά τον Ψυχρό Πόλεμο και μετά. Στις 12 Μαρτίου του 1947, ο Χάρι Τρούμαν ανακήρυττε το "δόγμα" που πήρε το όνομά του: μετά τη νίκη στον πόλεμο κατά της Γερμανίας και της Ιαπωνίας, είχε ξεκινήσει μια νέα φάση στον αγώνα για ελευθερία. Η απειλή τώρα ήταν η Σοβιετική Ένωση: "τα ολοκληρωτικά καθεστώτα που επιβάλλονται στους ελεύθερους λαούς, με έμμεση ή άμεση βία, υπονομεύουν τα θεμέλια της διεθνούς ειρήνης και συνεπώς την ασφάλεια των Ηνωμένων Πολιτειών."
Το ζήτημα είναι ξεκάθαρο εδώ: δεν πρέπει να πηγαίνει κανείς ιστορικά πίσω απ' τον εικοστό αιώνα. Συν τοις άλλοις, δεν έχει νόημα να επιτίθεται κανείς στους σοσιαλδημοκράτες μαζί με τους κομμουνιστές. Όσο σοβαρά λάθη κι αν είχαν κάνει, οι σοσιαλδημοκράτες ήταν πλέον συνήθως σύμμαχοι του δυτικού κόσμου. Και το να χρησιμοποιήσει κανείς μια προσέγγιση παρόμοια με του Βιτφόγκελ θα ήταν αποπροσανατολιστικό για δυο λόγους. Η έννοια του "Ανατολίτικου δεσποτισμού" δεν μπορούσε να νομιμοποιήσει την παρέμβαση των ΗΠΑ, για παράδειγμα, στον εμφύλιο πόλεμο που ξέσπασε στην Κίνα (όπου, αμέσως μετά την διακήρυξη του δόγματός του, και ακριβώς στο όνομα του αγώνα κατά του ολοκληρωτισμού, ο Τρούμαν δεσμεύτηκε να υποστηρίξει τον Τσαγκ-Κάι-Τσεκ). Από την άλλη, η επιμονή στις πραγματικές συνθήκες οι οποίες θα εξηγούσαν την κατάφαση στην "ολική εξουσία", θα έκανε την καταδίκη των κομμουνιστών πιο δύσκολη και λιγότερο επιθετική. Για τον λόγο αυτό, κυριάρχησε η επαγωγική προσέγγιση. Ο Ψυχρός Πόλεμος πήρε τη μορφή ενός διεθνούς εμφυλίου πολέμου, που διέσπασε όλες τις χώρες από μέσα. Ο καλύτερος τρόπος που είχε η Δύση για να αντιμετωπίσει αυτόν τον πόλεμο ήταν να εδραιωθεί ως υπερασπιστής του αγώνα ενάντια στον νέο ολοκληρωτισμό, ο οποίος έγινε η απαραίτητη και αναπόφευκτη συνέπεια της κομμουνιστικής ιδεολογίας και προγράμματος.
Πού τοποθετείται στο πλαίσιο αυτό η συνεισφορά της Άρεντ; Αμέσως μετά την δημοσίευση της, η Καταγωγή του Ολοκληρωτισμού τέθηκε υπό σκληρή κριτική από τον Γκόλο Μαν:
Τα δύο πρώτα μέρη του βιβλίου ασχολούνται με την προϊστορία του ολοκληρωτικού κράτους. Εδώ όμως οι αναγνώστες δεν θα βρουν αυτό που συνήθως συναντούν σε παρόμοιες μελέτες, δηλαδή έρευνα για την ιδιαίτερη ιστορία της Γερμανίας, της Ιταλίας ή της Ρωσσίας....Αντ' αυτού, η Χάνα Άρεντ αφιερώνει τα δύο τρίτα του έργου της στον αντισημιτισμό και τον ιμπεριαλισμό, ιδιαίτερα τον αγγλικού στυλ ιμπεριαλισμό. Δεν μπορώ να την συμμεριστώ...Μόνο στο τρίτο μέρος, το οποίο εκπροσωπεί όλο το βιβλίο, αντιμετωπίζει όντως το θέμα η Χάνα Άρεντ.
Αυτό το οποίο ο Μαν αντελήφθη ως ουσιαστικά εκτός θέματος είναι οι σελίδες [Σ.τ.Μ: σελ. 3-302, έκδοση 1994] που αφιερώνονται στον αντισημιτισμό και τον ιμπεριαλισμό. Κι όμως, το ζήτημα ήταν να εξηγηθεί η γέννεση ενός καθεστώτος όπως του Χίτλερ, το οποίο είχε ως ρητό στόχο τη δημιουργία, στην Κεντρική και Ανατολική Ευρώπη, μιας μεγάλης αποικιακής αυτοκρατορίας που να βασίζεται στην κυριαρχία μιας καθαρής, λευκής, Άρειας φυλής, όταν το εβραϊκό μικρόβιο της ανατροπής, το οποίο πυροδοτούσε τις εξεγέρσεις τωνUntermenschen [υπανθρώπων] και των κατώτερων φυλών, είχε εξαλειφθεί άπαξ και διαπαντός.
Όμως ο Μαν συλλαμβάνει ένα πραγματικό πρόβλημα. Πώς γίνεται το τελευταίο μέρος του βιβλίου της Άρεντ, το οποίο στοχεύει αποκλειστικά την ΕΣΣΔ του Στάλιν και το Τρίτο Ράιχ, να συνυπάρξει αρμονικά με τα δύο πρώτα, όπου η Άρεντ ασκεί κριτική στη Γαλλία (για τον αντισημιτισμό της) και ιδιαίτερα στην Αγγλία (για τον ιμπεριαλισμό της); Η Αγγλία ήταν η χώρα που έπαιξε κεντρικό και καταστροφικό ρόλο στον αγώνα ενάντια στη γαλλική επανάσταση. Ο Έντμουντ Μπερκ δεν περιορίστηκε στο να υπερασπιστεί την φεουδαρχική αριστοκρατία εσωτερικά, αλλά επέκτεινε "την αρχή των προνομίων αυτών για να συμπεριληφθεί όλος ο αγγλικός λαός, εδραιώνοντάς τον έτσι ως ένα είδος αριστοκρατίας των εθνών" (Άρεντ, σελ. 176). Εδώ πρέπει να αναζητηθεί η γένεση του ρατσισμού, "του κύριου ιδεολογικού όπλου της ιμπεριαλιστικής πολιτικής" (Άρεντ, σελ. 160). Είναι κατανοητό λοιπόν πως αυτές οι επίφοβες ιδέες ριζώθηκαν ιδιαίτερα στην Αγγλία, όπου τράφηκαν από την αγγλική εμμονή με "θεωρίες κληρονομικότητας και του σύγχρονου ομολόγου τους, της ευγονικής." Η θέση του Ντισραέλι δεν ήταν πολύ διαφορετική απ' αυτή του Γκομπινώ: και οι δυο τους ήταν αφοσιωμένοι υπερασπιστές της "φυλής", αν και μόνο ο Ντισραέλι πέτυχε να εξασφαλίσει θέσεις τέτοιας δύναμης και ισχύος. Περαιτέρω, ήταν πάνω απ' όλα στις αγγλικές αποικίες όπου μια ισχύς ελεύθερη από τους περιορισμούς της καπιταλιστικής μητρόπολης είχε αρχίσει να θεωρητικοποιείται και να να εφαρμόζεται πειραματικά στις "υποτελείς φυλές." Ήδη μέσα στην αγγλική αυτοκρατορία, αναφάνηκε ο πειρασμός να χρησιμοποιηθούν "διοικητικές σφαγές" ως εργαλεία εξασφάλισης της κυριαρχίας. Αυτό είναι το σημείο έναρξης για την κατανόηση της ιδεολογίας και πρακτικής του Τρίτου Ράιχ. Το πορτραίτο του Λόρδου Κρόμερ που σκιαγραφεί η Άρεντ μοιάζει μ' αυτό που θα σκιαγραφούσε αργότερα για τον Άντολφ Άιχμαν: το τετριμμένο κακό μοιάζει να βρίσκει την αρχική του αδύναμη ενσάρκωση στον βρετανό "ιμπεριαλιστικό διοικητικό υπάλληλο" που, με την "αδιαφορία του και την ψυχρότητά του, με την γνήσια έλλειψή ενδιαφέροντός του για τους υποτελείς του", αναπτύσσει μια "φιλοσοφία του γραφειοκράτη" και μια "νέα μορφή διακυβέρνησης", "μια πιο επικίνδυνη μορφή διακυβέρνησης από τον δεσποτισμό και την αυθαιρεσία" (Άρεντ, σελ. 211, 212, 213). Η κριτική της Άρεντ στον Κρόμερ είναι ιδιαίτερα σκληρή, αλλά εξαφανίζεται μυστηριωδώς στο τρίτο μέρος της Καταγωγής του Ολοκληρωτισμού.
Το γεγονός είναι ότι το βιβλίο της Άρεντ είναι στην πραγματικότητα φτιαγμένο από δύο διαφορετικά στρώματα τα οποία γράφτηκαν σε δύο διαφορετικές περιόδους, και τα οποία χωρίζονται από το βαρυσήμαντο σημάδι που άφησε το ξέσπασμα του Ψυχρού Πολέμου. Όταν ήταν ακόμα στη Γαλλία, η Άρεντ έβλεπε το βιβλίο που έγραφε ως "ένα συνοπτικό έργο για τον αντισημιτισμό και τον ιμπεριαλισμό", ως μια ιστορική εξέταση αυτού που τότε ονόμαζε "ρατσιστικό ιμπεριαλισμό", της πιο ακραίας μορφής καταστολής εθνικών μειονοτήτων από το ηγεμονικό έθνος ενός κυρίαρχου κράτους. Στην φάση εκείνη, αντί να είναι στόχος, η ΕΣΣΔ ήταν μάλλον, μοντέλο προς μίμηση. Έπρεπε να της πιστωθεί, όπως παρατηρούσε η Άρεντ το φθινόπωρο του 1942 (και αφού μετακόμισε στις ΗΠΑ και παρακολουθούσε από εκεί την Επιχείρηση Μπαρμπαρόσα), με το ότι είχε "απλώς εξαλείψει τον αντισημιτισμό" μέσω μιας "ορθής και πολύ σύγχρονης λύσης του εθνικού ζητήματος." Στο Να αναστοχαστούμε τον Σιωνισμό [Zionism Reconsidered], που γράφτηκε τον Οκτώβριο του 1945, η Άρεντ έκανε μια ακόμα σημαντικότερη παρατήρηση:
Αυτό στο οποίο κάθε πολιτικό και εθνικό κίνημα των καιρών μας θα έπρεπε να δώσει την απόλυτη προσοχή του σε ό,τι αφορά τη Ρωσία --δηλαδή, την εντελώς καινοτόμο και επιτυχή της προσέγγιση στις εθνικές συγκρούσεις, την νέα μορφή της οργάνωσης διαφορετικών εθνών στη βάση της εθνικής ισότητας-- αυτό αγνοείται κι απ' τους φίλους της κι απ' τους εχθρούς της.
Επέλεξα τα πλάγια στοιχεία για να δώσω έμφαση στην ανατροπή θέσης που θα λάμβανε χώρα λίγα χρόνια αργότερα, όταν ο Στάλιν θα κατηγορούνταν ότι ενσυνείδητα διέλυσε τις υφιστάμενες οργανώσεις για να παράξει με τεχνητά μέσα την άμορφη μάζα που αποτελούσε τη βάση της έλευσης του ολοκληρωτισμού.
Σύμφωνα με το τρίτο μέρος της Καταγωγής του ολοκληρωτισμού, αυτό το οποίο χαρακτηρίζει τον κομμουνιστικό ολοκληρωτισμό είναι η θυσία, την οποία ενέπνευσε και προκάλεσε ο Μαρξ, της ηθικής στον βωμό της φιλοσοφίας της ιστορίας και των "απαραίτητων" νόμων της. Όμως τον Ιανουάριο του 1946, η Άρεντ είχε εκφραστεί με πολύ διαφορετικούς όρους:
Στη χώρα που έκανε τον [Εβραίο] Ντισραέλι πρωθυπουργό της, ο Εβραίος Καρλ Μαρξ έγραψε Το Κεφάλαιο, ένα βιβλίο το οποίο, με τον φανατικό του ζήλο για δικαιοσύνη, στάθηκε φορέας της εβραϊκής παράδοσης πολύ περισσότερο από όλη την επιτυχία του "εκλεκτού της εκλεκτής φυλής."
Ως θεωρητικός της δικαιοσύνης, ο Μαρξ αναπαρίσταται εδώ μάλλον θετικά, και σε οξεία αντίθεση με έναν άγγλο πρωθυπουργό που διατύπωνε θεωρίες οι οποίες θα κληρονομούνταν και θα ριζοσπαστικοποιούνταν αργότερα από το Τρίτο Ράιχ.
Κατά τη διάρκεια της μετάβασης απ' τα δύο πρώτα μέρη του βιβλίου, τα οποία συγκρατούν ακόμα την ορμή του αγώνα κατά του Ναζισμού, στο τρίτο, το οποίο συνδέεται αντ' αυτού με το ξέσπασμα του Ψυχρού Πολέμου, η έννοια του ιμπεριαλισμού (μια έννοια που περιλαμβάνει πρώτα από όλα τη Μεγάλη Βρετανία και το Τρίτο Ράιχ ως ένα είδος έκφρασης του ανώτατου σταδίου του ιμπεριαλισμού) αντικαθίσταται από την έννοια του ολοκληρωτισμού (η οποία περιλαμβάνει την ΕΣΣΔ του Στάλιν και το Τρίτο Ράιχ).
Τα είδη του γένους του ιμπεριαλισμού δεν συμπίπτουν με τα είδη του γένους του ολοκληρωτισμού. Ακόμα και το είδος που προφανώς μένει απαράλλαχτο, δηλαδή η Γερμανία, περιγράφεται στην πρώτη περίπτωση ως κάτι που ξεκινά με τον Γουλιέλμο τον δεύτερο, και στη δεύτερη ως κάτι που εμφανίζεται το 1933.Τουλάχιστον σε ό,τι αφορά την μορφική συνοχή, το αρχικό σχέδιο φαίνεται να είναι πιο στιβαρό. Αφού διαλεύκανε το γένος του "ιμπεριαλισμού", ιχνηλατώντας τις συγκεκριμένες διαφορές του φαινομένου αυτού, το αρχικό σχέδιο περνούσε στην ανάλυση του είδους του "φυλετικού ιμπεριαλισμού." Αλλά πώς μπορούσαν πλέον να ενταχθούν σ' ένα συνεκτικό σύνολο οι έννοιες του ολοκληρωτισμού και του ιμπεριαλισμού; Και τι είδος σχέση τις συνέδεε αμφότερες με την έννοια του αντισημιτισμού; Οι απαντήσεις της Άρεντ σ' αυτά τα ερωτήματα μοιάζουν να αναζητούν μια τεχνητή εναρμόνιση μεταξύ δύο επιπέδων που συνεχίζουν να μην είναι σχεδόν καθόλου συμβατά.
Αντί να είναι ένα βιβλίο, Η καταγωγή του Ολοκληρωτισμού αποτελείται στην πραγματικότητα από δύο βιβλία τα οποία, παρά τις προσαρμογές που έκανε αργότερα η Άρεντ, δεν μπορούν να πετύχουν καμία ουσιαστική ενότητα. Διάσημοι ιστορικοί και ιστορικοί των ιδεών (όπως ο Καρ και ο Στούαρτ Χιούζ) έγραψαν κριτικές για το βιβλίο με σεβασμό και κάποιες φορές με θαυμασμό, αλλά πρόσεξαν αμέσως την ασυμμετρία μεταξύ της πραγματικής και διεξοδικής γνώσης της Άρεντ για το Τρίτο Ράιχ και της ανακριβούς της κατανόησης της Σοβιετικής Ένωσης. Πιο συγκεκριμένα, τόνισαν τις δυσκολίες που αντιμετωπίζει η προσπάθεια της Άρεντ να προσαρμόσει την ανάλυση της Σοβιετικής Ένωσης (η οποία συνδέεται με το ξέσπασμα του Ψυχρού Πολέμου) στην ανάλυση του Τρίτου Ράιχ (η οποία είναι ριζωμένη στα χρόνια της πλατιάς συμμαχίας κατά του φασισμού και του Ναζισμού).
Ο Ψυχρός Πόλεμος και οι κατοπινές προσαρμογές της κατηγορίας του Ολοκληρωτισμού
Στην Καταγωγή του Ολοκληρωτισμού, η Άρεντ έκανε λόγο για τα στρατόπεδα συγκέντρωσης πάντα και αποκλειστικά σε σχέση με την ΕΣΣΔ και το Τρίτο Ράιχ. Αυτό που είναι ιδιαίτερα αξιοπρόσεχτο είναι ότι η Άρεντ δεν ανέφερε καν την δική της άμεση εμπειρία αυτού του ολοκληρωτικού ιδρύματος: μαζί με πολλούς άλλους Γερμανούς που είχαν διαφύγει από την ναζιστική Γερμανία και που θεωρήθηκαν ύποπτοι μετά το ξέσπασμα του πολέμου γιατί ήταν πολίτες ενός εχθρικού κράτους, η Άρεντ είχε εγκλειστεί για ένα διάστημα στο Gurs (Γαλλία). Οι συνθήκες διαβίωσης θα πρέπει να ήταν πολύ σκληρές: το κοινό αίσθημα, γράφει η Άρεντ το 1943, ήταν ότι είχαμε σταλεί εκεί "για να τα τινάξουμε", και το αίσθημα αυτό ήταν τόσο έντονο ώστε κάποιοι από τους κρατούμενους σκέφτηκαν για λίγο την προοπτική "αυτοκτονίας" ως "συλλογική πράξη" διαμαρτυρίας.
Όταν δημοσιεύτηκε η Καταγωγή του Ολοκληρωτισμού, τα στρατόπεδα συγκέντρωσης ήταν ένας επίφοβα ζωτικός θεσμός στη Γιουγκοσλαβία, αν και οι κρατούμενοι στην περίπτωση αυτή ήταν κομμουνιστές που είχαν μείνει πιστοί στον Στάλιν. Γενικότερα, στη Βαλκανική αυτή χώρα, η δικτατορία δεν ήταν λιγότερο αυστηρή από ότι στην Ανατολική Ευρώπη. Όμως στην περίπτωση της Γιουγκοσλαβίας, που είχε πάρει το μέρος του Δυτικού κόσμου μετά την ρήξη σχέσεων με την ΕΣΣΔ, μπορούσαν να εντοπιστούν "πολλές όψεις του δεσποτισμού" αλλά τίποτα παραπάνω, όπως βεβαίωσε ο Υπουργός Εξωτερικών Τζον Φόστερ Νταλς το 1953. Η θέση του Νταλς μοιάζει να επιβεβαιώνεται από την σιωπή της Άρεντ για το θέμα αυτό.
Μπορούμε να προσφέρουμε κι άλλα τεκμήρια για τις επιπτώσεις του Ψυχρού Πολέμου: "ο Μουσσολίνι, που τόσο αγαπούσε τον όρο 'ολοκληρωτικό κράτος', δεν προσπάθησε να εδραιώσει ένα ολοκληρωμένο ολοκληρωτικό καθεστώς και αρκέστηκε στην δικτατορία και την μονοκομματική εξουσία". Η Άρεντ αφομοίωσε την φασιστική Ιταλία στην ίδια κατηγορία με την Ισπανία του Φράνκο και την Πορτογαλία του Σαλαζάρ (Άρεντ, σελ. 308-9).
Η μομφή περί ολοκληρωτισμού μπορεί να έδειχνε οίκτο για την Ισπανία, την Πορτογαλία, και την ίδια τη Γιουγκοσλαβία, αλλά χτύπησε ή έστω γρατζούνισε ακόμα και απρόσμενες χώρες:
Είναι τρομακτικά μεγάλη η πιθανότητα ολοκληρωτισμού στα εδάφη του παραδοσιακού Ασιατικού δεσποτισμού, στην Ινδία και την Κίνα, όπου υπάρχει σχεδόν ανεξάντλητο υλικό για να θρέψει τον μηχανισμό συσσώρευσης ισχύος, καταστροφής ανθρώπων και ολοκληρωτικής εξουσίας, και όπου επίσης το τυπικό ανθρώπινο συναίσθημα της περιττότητας --ένα εντελώς νέο φαινόμενο στην Ευρώπη, αποτέλεσμα της μαζικής ανεργίας και της αύξησης πληθυσμού τα τελευταία 150 χρόνια-- έχει δεσπόσει για αιώνες στην περιφρόνηση για την αξία της ανθρώπινης ζωής (Άρεντ, σελ. 311).
Είναι σημαντικό να επισημάνουμε ότι, παρά το γεγονός ότι είχε κοινοβουλευτικό καθεστώς, η Ινδία ήταν επίσης σύμμαχος της ΕΣΣΔ.
Όπως είπαμε, σύμφωνα με την Άρεντ, αυτό το οποίο χαρακτήρισε τον κομμουνιστικό ολοκληρωτισμό ήταν η θυσία, την οποία ενέπνευσε και προκάλεσε ο Μαρξ, της ηθικής στο βωμό της φιλοσοφίας της ιστορίας και τους ντετερμινιστικούς της νόμους. Το ίδιο επιχείρημα που παρουσιάστηκε στην Καταγωγή του Ολοκληρωτισμού εμφανίστηκε σε ένα άρθρο του Μαρτίου του 1949 του Ντιν Άτσεσον, του Υπουργού Εξωτερικών της κυβέρνησης Τρούμαν: Το ΝΑΤΟ ήταν η έκφραση της Ατλαντικής και δυτικής κοινότητας, μιας κοινότητας που την ένωναν "κοινοί θεσμοί και ηθικές αξίες", ενάντια σε ένα κόσμο που δεν αφουγκραζόταν την λογική της ηθικής, έναν κόσμο που εμπνεόταν από την "κομμουνιστική πίστη ότι ο δια της βίας εξαναγκασμός είναι μια ορθή μέθοδος επίσπευσης του αναπόφευκτου."
Παρ' όλα αυτά, και παρά τις σημαντικές εκχωρήσεις προς την ιδεολογική ατμόσφαιρα του Ψυχρού Πολέμου, συνέχισε να επιβιώνει κάτι από το αρχικό σχέδιο της Καταγωγής του Ολοκληρωτισμού, ακόμα και στο τρίτο μέρος του βιβλίου. Αυτό που προσέχουμε αμέσως εδώ είναι η διάκριση ανάμεσα στην επαναστατική δικτατορία του Λένιν και το αυστηρά ολοκληρωτικό καθεστώς Στάλιν. Απορρίπτοντας την τσαρική πολιτική της καταπίεσης των εθνικών μειονοτήτων, ο Λένιν οργάνωσε όσες εθνότητες μπορούσε, προάγοντας την άνοδο μιας εθνικής και πολιτιστικής συνείδησης ακόμα και στις πιο υπανάπτυκτες εθνοτικές ομάδες, οι οποίες πέτυχαν για πρώτη φορά να οργανωθούν ως αυτόνομες πολιτιστικές και εθνικές οντότητες. Κάτι παρόμοιο συνέβη με τις άλλες μορφές κοινωνικής και πολιτικής οργάνωσης: τα συνδικάτα, για παράδειγμα, πέτυχαν μια οργανωτική αυτονομία που δεν είχαν ποτέ στην Τσαρική Ρωσία. Όλα αυτά εκπροσωπούσαν ένα αντίδοτο στο ολοκληρωτικό καθεστώς, το οποίο προϋπέθετε μια άμεση, αδιαμεσολάβητη σχέση ανάμεσα σ' ένα χαρισματικό ηγέτη, αφενός, και μια άμορφη, εξατομικευμένη μάζα αφετέρου. Η διαρθωτική δομή που έχτισε ο Λένιν κατεδαφίστηκε συστηματικά από τον Στάλιν, ο οποίος, για να εδραιώσει το ολοκληρωτικό του καθεστώς, έπρεπε να αποδιοργανώσει τις μάζες, ώστε να τις καταστήσει το αντικείμενο της χαρισματικής, αδιαμφισβήτητης εξουσίας του αλάθητου ηγέτη (Άρεντ, σελ. 318-19).
Πώς μπορεί να εξηγηθεί η στροφή από τον Λένιν στον Στάλιν; Και γιατί ήταν ανίκανη η διαρθρωμένη, οργανωμένη κοινωνία που αναδύθηκε από την επανάσταση να αντισταθεί στη συστηματική τακτική αποδιάθρωσης και αποδιοργάνωσης που οδήγησε στην επιβολή του ολοκληρωτικού καθεστώτος; Σύμφωνα με την Άρεντ, "είναι αναμφίβολο ότι ο Λένιν γνώρισε τη μεγαλύτερή του ήττα όταν, με το ξέσπασμα του εμφυλίου πολέμου, η ανώτατη εξουσία που αρχικά είχε ως στόχο να συγκεντρώσει στα Σοβιέτ πέρασε οριστικά στα χέρια της κομματικής γραφειοκρατίας." Συνεπώς, το πέρασμα στο ολοκληρωτικό καθεστώς δεν ήταν το αναπόφευκτο αποτέλεσμα ενός ιδεολογικού προπατορικού αμαρτήματος (της φιλοσοφίας της ιστορίας του Μαρξ), αλλά πρώτα και κύρια, το αποτέλεσμα συγκεκριμένων ιστορικών περιστάσεων οι οποίες θέτουν υπό άμεση αμφισβήτηση τη στάση των δυτικών δυνάμεων, των χωρών που είχαν μια σταθερή φιλελεύθερη παράδοση και που αφοσιώθηκαν στην πυροδότηση, με κάθε εφικτό τρόπο, του αντιμπολσεβικικού εμφυλίου πολέμου. Παρεμπιπτόντως, είναι ασαφές το γιατί έχει δίκαιο ο Γκόλο Μαν. Σε ό,τι αφορά τον ολοκληρωτισμό, ο Καρλ Γιάσπερς ήταν αναμφίβολα πιο ορθόδοξος από την Άρεντ. Και η ίδια η Άρεντ κατέληξε να παραδοθεί στην επιρροή της κριτικής που της έγινε, όπως διαφαίνεται ξεκάθαρα στο έργο της Περί επανάστασης. Εδώ, ο Μαρξ θεωρείται ως συγγραφέας του "πιο ολέθριου δόγματος της σύγχρονης εποχής, δηλαδή της ιδέας ότι η ζωή είναι το ύψιστο αγαθό και ότι η διαδικασία της κοινωνικής ζωής είναι το κέντρο της ανθρώπινης προσπάθειας." Το αποτέλεσμα είναι καταστροφικό:
Η εξέλιξη αυτή οδήγησε τον Μαρξ στο να παραδώσει την ελευθερία στην αναγκαιότητα.Έκανε αυτό που ο δάσκαλός του για την επανάσταση, ο Ροβεσπιέρος, είχε κάνει πριν απ' αυτόν και που ο μεγαλύτερος μαθητής του, ο Λένιν, θα έκανε μετά απ' αυτόν στην πιο σημαντική επανάσταση που ενέπνευσαν ποτέ τα γραπτά του.
Ο "φανατικός ζήλος για δικαιοσύνη" για τον οποίο έγραφε η Άρεντ το 1946, ο οποίος είχε ως επί το πλείστον εξαφανιστεί πέντε χρόνια αργότερα, έχει εδώ ολότελα εξαλειφθεί, και όχι μόνο σε σχέση με τον Μαρξ. Η πιο σημαντική μετατόπιση είναι μια άλλη: η συνέχεια της γραμμής που οδηγεί από τον Μαρξ στον Ολοκληρωτισμό (δια του Λένιν) έχει πλέον αποκατασταθεί πλήρως. Πίσω απ' τον Μαρξ βρίσκεται η επίδραση της γαλλικής επανάστασης, την οποία επίσης καταδίκασε η Άρεντ, μετακινούμενη έτσι ακόμα πιο μακριά από την Καταγωγή του Ολοκληρωτισμού.
Η αλλαγή στη θέση της Άρεντ, που τώρα ατροφεί αρκετά για να καταλήξει στην επαγωγική προσέγγιση των Τάλμον και Χάγιεκ, είναι πλέον προφανής. Το ίδιο είναι και ο θρίαμβος του Γκόλο Μαν. Πέρα από τις εκχωρήσεις που κάνει στον Μαν η Άρεντ, αυτό το οποίο κυριαρχεί σήμερα είναι μια ανάγνωση της Καταγωγής του Ολοκληρωτισμού που φαίνεται να λαμβάνει υπόψη τις ιδεολογικές προϋποθέσεις που αυτός εξέφρασε. Πράγματι, και σχετικά με τη συζήτηση γύρω απ' τον Ολοκληρωτισμό, υπάρχει κανείς σήμερα που να θυμάται τον Λόρδο Κρόμερ και την "νέα μορφή διακυβέρνησής" του, "μια πιο επικίνδυνη μορφή διακυβέρνησης από ό,τι ο δεσποτισμός"; Ποιος αναφέρεται σήμερα στον πειρασμό χρήσης "διοικητικών σφαγών", έναν πειρασμό που ακολουθεί την ιστορία του ιμπεριαλισμού σαν σκιά; Ποιος συζητά την έννοια του ιμπεριαλισμού πλέον;Από τα δύο τμήματα που δημιουργούν το σύνολο του βιβλίου της Άρεντ, αυτό το οποίο συνηθίζεται να χρησιμοποιείται και να εξετάζεται είναι το λιγότερο αξιόλογο τμήμα, αυτό το οποίο φέρει το βάρος άμεσων ιδεολογικών και πολιτικών προτεραιοτήτων. Στην κριτική του στην Καταγωγή του Ολοκληρωτισμού, ο Γκόλο Μαν συνόψισε την κριτική του ως εξής: "Παραείναι λεπτοφυές, ευφυές και τεχνητό...Με λίγα λόγια, συνολικά θα προτιμούσαμε έναν πιο σθεναρό, πιο θετικό τόνο." Πράγματι, η θεωρία του ολοκληρωτισμού έγινε λιγότερο "λεπτοφυής", πιο "σθεναρή", και πιο "θετική", ανταποκρινόμενη στις ανάγκες του Ψυχρού Πολέμου. Προϊόν του οργανικισμού, ή ενός αριστερόστροφου ή δεξιόστροφου ολισμού, και για κάποιο λόγο εξαγώγιμος a priori από αυτή την δηλητηριασμένη ιδεολογική πηγή, ο ολοκληρωτισμός (και στις δυο του αντίθετες σχηματοποιήσεις) εξηγεί όλο τον τρόμο του εικοστού αιώνα: αυτό είναι σήμερα το κυρίαρχο διάταγμα.
Η θεωρία του ολοκληρωτισμού και η επιλογή τρόμων στον εικοστό αιώνα
Αυτό το διάταγμα δεν προσπαθεί καν να διερευνήσει κάποιες από τις μείζονες καταστροφές του αιώνα, αν και παρ' όλα αυτά επιμένει να τις εξηγεί. Ας επιστρέψουμε πίσω από την Οκτωβριανή επανάσταση, η οποία θεωρείται ως η απαρχή της εποχής του ολοκληρωτισμού. Πώς λοιπόν να δούμε τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο, με την ολική του στρατιωτική κινητοποίηση, την ολική του στρατιωτική πειθαρχία, τις εκτελέσεις του και τους αφανισμούς του ακόμα και μέσα στο ίδιο στρατόπεδο, τις ανηλεείς του συλλογικές τιμωρίες που περιελάμβαναν, για παράδειγμα, την απέλαση και εξάλειψη των Αρμενίων; Κι ακόμα νωρίτερα, πώς να δούμε τους Βαλκανικούς πολέμους και σφαγές; Και, συνεχίζοντας να βαδίζουμε προς τα πίσω, τι ερμηνεία να δώσουμε στην τραγωδία των Χερέρο, που κρίθηκαν ακατάλληλοι ως υποτελής εργατική δύναμη και που, στις αρχές του εικοστού αιώνα, καταδικάστηκαν με ρητή διαταγή σε αφανισμό;
Τώρα, αντί να κινηθούμε προς τα πίσω, ας κινηθούμε στην αντίθετη φορά, πέρα από τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο και την Οκτωβριανή επανάσταση. Λίγο πάνω από δύο δεκαετίες μετά, τα στρατόπεδα συγκέντρωσης εμφανίστηκαν και στις ΗΠΑ, όταν, και σε συμμόρφωση με την εκτελεστική διαταγή του Φράνκλιν Ρούζβελτ, όλοι οι αμερικανοί πολίτες ιαπωνικής καταγωγής, μαζί και οι γυναίκες και τα παιδιά, κλείστηκαν σε στρατόπεδα συγκέντρωσης.
Την ίδια στιγμή, στην Ασία, ο πόλεμος που διεξήγαγε η Αυτοκρατορία του Ανατέλλοντος Ηλίου πήρε ορισμένες ιδιαίτερα αποτρόπαιες διαστάσεις. Με τον βιασμό της Νανκίν, οι σφαγές έγιναν άθλημα και χόμπι: ποιος θα αποδεικνυόταν γρηγορότερος και πιο αποτελεσματικός στον αποκεφαλισμό των αιχμαλώτων; Η απανθρωποποίηση του εχθρού έφτασε τώρα σε ένα σπάνιο και ίσως "μοναδικό" επίπεδο: αντί να χρησιμοποιούν ζώα, οι Ιάπωνες έκαναν ιατρικά πειράματα στους Κινέζους, οι οποίοι χρησιμοποιούντουσαν επίσης ως ζωντανοί στόχοι για την πρακτική στην ξιφολόγχη των Ιαπώνων στρατιωτών. Η απανθρωποποίηση επεκτάθηκε στις γυναίκες, που, στις χώρες όπου εισέβαλε η Ιαπωνία, υπέφεραν από κτηνώδη σεξουαλική δουλεία: έγιναν "γυναίκες της παρηγοριάς", αναγκασμένες να "εργάζονται" με πανικόβλητη ταχύτητα για να δώσουν ηδονή στον εξαντλημένο από τον πόλεμο στρατό κατοχής, και συχνά δολοφονούνταν όταν εξαντλούνταν ή αρρώσταιναν.
Ο πόλεμος στην Ανατολή, όπου οι Ιάπωνες βασάνιζαν τους Άγγλους και Αμερικανούς αιχμαλώτους και χρησιμοποιούσαν ακόμα και βακτηριολογικά όπλα ενάντια στους Κινέζους, τέλειωσε με τον βομβαρδισμό της Χιροσίμα και του Ναγκασάκι, ο οποίος διενεργήθηκε παρά το γεγονός ότι η Ιαπωνία είχε φτάσει στο τέλος των δυνάμεών της και προετοιμαζόταν να παραδοθεί: για τον λόγο αυτόν, κάποιοι αμερικανοί συγγραφείς σύγκριναν την εξάλειψη του άμαχου πληθυσμού των δύο αβοήθητων ιαπωνικών πόλεων με την εξάλειψη των Εβραίων στο ευρωπαϊκό Τρίτο Ράιχ.
Τίποτα από όλα όλα αυτά δεν αναφέρεται στο βιβλίο της Άρεντ. Η Ιαπωνία μόλις και μετά βίας εμφανίζεται στον αναλυτικό κατάλογο θεμάτων. Ο πόλεμος στην Ασία αναφέρεται εν συντομία ώστε να αποκηρυχθεί ο ολοκληρωτισμός της Κίνας, ο οποίος δεν περιορίζεται καν στο Κομμουνιστικό Κόμμα, αλλά επεκτείνεται σε όλη τη χώρα, πίσω απ' την οποία, όπως είδαμε, η Άρεντ έβλεπε την επιρροή του "Ανατολίτικου δεσποτισμού." Πέρα από τις συνέπειες του Ψυχρού Πολέμου --διότι στο μεταξύ, η Ιαπωνία είχε γίνει μέλος του "αντι-ολοκληρωτικού μετώπου-- όλα τα όρια της έννοιας του ολοκληρωτισμού αναδύονται εδώ.
Και αυτή η έννοια δεν μπορεί να δώσει καμία αξιόπιστη εξήγηση ούτε για τις τραγωδίες που θίγει άμεσα. Πριν την "Τελική Λύση" είχαν προηγηθεί δύο βήματα. Κατά τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο, αυτός που προήγαγε την μαζική απέλαση των Εβραίων, οι οποίοι θεωρούνταν ύποπτοι απείθειας σε ένα καθεστώς που τους καταπίεζε, ήταν η Τσαρική Ρωσία. Μετά την κατάρρευση του Τσαρισμού και το ξέσπασμα του εμφυλίου πολέμου, αυτοί που εξαπέλυσαν το κυνήγι κατά των Εβραίων ήταν ο στρατός των Λευκών, με την υποστήριξη των δυνάμεων της Αντάντ. Οι Εβραίοι χαρακτηρίστηκαν οι κρυφοί εμπνευστές της "Ιουδαιο-μπολσεβικικής" επανάστασης: οι σφαγές που ακολούθησαν, όπως υπογραμμίζουν οι ιστορικοί, μοιάζουν να προαλείφουν ακριβώς την "Τελική Λύση."
Domenico Losurdo-Προς μια κριτική της κατηγορίας του Ολοκληρωτισμού (V)
Ένας αυθαίρετος και ατελής επαγωγισμός
Αν οι παραλείψεις οι οποίες χαρακτηρίζουν την σύγχρονη θεωρία του Ολοκληρωτισμού είναι εκπληκτικές, αυτό το οποίο είναι ξεκάθαρα αβάσιμο είναι η επαγωγική προσέγγιση την οποία ελκύει αυτή η θεωρία. Στον κομμουνισμό που πρότεινε ο Μαρξ, το κράτος, το έθνος, η θρησκεία, οι κοινωνικές τάξεις --όλα τα στοιχεία που συγκροτούν μια μετα-ατομική ταυτότητα-- εξαφανίζονται. Δεν έχει κανένα νόημα να μιλούμε για οργανικισμό και να αντλούμε απ' αυτό το υποτιθέμενο προπατορικό αμάρτημα την εξάλειψη του ατόμου μέσα στο ολοκληρωτιστικό σύστημα. Και σε ό,τι αφορά τη θυσία της ηθικής στο βωμό της φιλοσοφίας της ιστορίας, η ιδέα αυτή είχε ήδη διαψευσθεί ή τουλάχιστον προβληματικοποιηθεί δραστικά τον Ιανουάριο του 1946 απ' την Άρεντ, όταν απεικόνισε τον Μαρξ ως ένα είδος εβραίου προφήτη με δίψα για τη δικαιοσύνη.
Η επαγωγική προσέγγιση αποδεικνύεται αυθαίρετη και ατελής ακόμα και σε σχέση με το Τρίτο Ράιχ. Αν φυλλομετρήσουμε το γενεαλογικό δέντρο του Ναζισμού όπως το απεικονίζουν οι πιο έγκριτοι ιστορικοί, βρίσκουμε αναπόφευκτα τον Houston Stewart Chamberlain: σύμφωνα με τον Ερνστ Νόλτε, Ο Τσάμπερλεν ήταν ένας "καλός φιλελεύθερος" που "ανέμιζε την ιδέα της ατομικής ελευθερίας." Πράγματι, έχουμε να κάνουμε μ' έναν συγγραφέα που ισχυρίζεται πως ο γερμανισμός (ο οποίος, σε τελική ανάλυση, είναι συνώνυμος με τον Δυτικό κόσμο), χαρακτηρίζεται από την αποφασιστική απόρριψη της "μοναρχικής απολυταρχίας" και κάθε άποψης που θα θυσίαζε το άτομο για χάρη της κοινότητας. Όχι τυχαία, ο Λοκ αναπαρίσταται ως αυτός που "επανεπεξεργάστηκε το νέο γερμανικό Weltanschauung· και σ' ότι αφορά τα προηγούμενα παραδείγματα, ένα τέτοιο θα ήταν ο Ουίλιαμ του Όκαμ και ένα άλλο, πριν απ' αυτόν ο Ντανς Σκότους, ο οποίος θεωρούσε πως το "άτομο" αποτελούσε "τη μόνη πραγματικότητα."
Μια ιστορική ανασύνθεση των "πολιτισμικών απαρχών του Τρίτου Ράιχ" δεν μπορεί επίσης να αγνοήσει τον Αρτούρ ντε Γκομπινώ: ο συγγραφέας της Ανισότητας των ανθρώπινων φυλών επικροτούσε τις "φιλελεύθερες παραδόσεις των Αρείων", οι οποίες αντιστάθηκαν επί μακρόν στο "τερατούργημα της Καναάν", δηλαδή στην ιδέα της "πατρίδας." Κι αν σ' αυτά τα συμφραζόμενα περιλάβουμε και τον Julius Langbehn, όπως προτείνει, ανάμεσα σε άλλους, ο George Mosse, τότε μπορούμε να σημειώσουμε την ακόμα εντονότερή του τάση προς την πίστη στον ατομικισμό, ή μάλλον το εγκώμιό του στο "Ιερό Πνεύμα του ατομικισμού", την "γερμανική αρχή του ατομικισμού", αυτή την "ερεθιστική δύναμη, την θεμελιώδη και καταγωγική για κάθε γερμανισμό." Οι χώρες που εκπροσωπούσαν το μοντέλο αυτό [του γερμανικού ατομικισμού], ήταν κατά κύριο λόγο οι κλασικές χώρες της φιλελεύθερης παράδοσης. Αν ο Γκομπινώ αφιέρωνε το βιβλίο του στην "εξοχότητά του, τον βασιλέα Γεώργιο τον Πέμπτο, ο Julius Langbehn εγκωμίαζε τους Άγγλους ως "τον πιο αριστοκρατικό λαό" και τον πιο "ατομικό λαό." Αναλόγως, ο Γουσταύος λε Μπον (συγγραφέας που θαύμαζε ο Γκέμπελς) έφερνε σε αντιπαράθεση, με διαρκή και θετικό τρόπο, τον αγγλοσαξωνικό κόσμο με τον υπόλοιπο πλανήτη.
Αλλά γιατί να πάμε τόσο μακριά στο κάτω-κάτω; Ας διαβάσουμε το Mein Kampf. Ο Χίτλερ άσκησε σκληρή κριτική στο όραμα του κόσμου που επέμενε να αποδίδει "δημιουργική, πολιτισμικά παραγωγική δύναμη" στο κράτος, το οποίο όχι απλώς υποτόνιζε τη σημασία της φυλής, αλλά ήταν επίσης ένοχο "υποτίμησης του ατόμου", ή μάλλον "των ατόμων." Η "πρόοδος και ο πολιτισμός της ανθρωπότητας" βασιζόταν πρώτα από όλα στην "ευφυία και την ενεργητικότητα της προσωπικότητας κάποιου"· έτσι, δεν πρέπει ποτέ να χάνουμε τη σημασία των "ατομικών προσωπικοτήτων", του "ατόμου" ως αναπόδραστα ιδιαίτερου. Ο Χίτλερ προσέφερε τον εαυτό του στο ρόλο του αυθεντικού, συγκροτημένου υπερασπιστή της αξίας της "προσωπικότητας", της "ιδέας της προσωπικότητας" σε αντιπαράθεση με την "δημοκρατική ιδέα της μάζας", η οποία έβρισκε την πιο ξεκάθαρη και αποκρουστική της ενσάρκωση στον Μαρξισμό. Αν ο μαρξισμός "αρνιόταν την αξία της προσωπικότητας", το κίνημα των Ναζί "πρέπει να προάγει τον σεβασμό για την προσωπικότητα με κάθε μέσο· πρέπει να μην ξεχνά ποτέ ότι στην προσωπική αξία βρίσκεται η αξία κάθε τι του ανθρώπινου· ότι κάθε ιδέα και κάθε επιτυχία είναι το αποτέλεσμα της δημιουργικής δύναμης ενός ανθρώπου."
Φυσικά, ο Ναζισμός επικαλέστηκε επίσης την χορωδιακή ενότητα στην πάλη ενάντια στον εχθρό· αλλά η θεματική αυτή χρησιμοποιούνταν, για προφανείς λόγους και με διάφορους τρόπους, από την ιδεολογία του πολέμου σε όλες τις χώρες που ενεπλάκησαν στον δεύτερο τριακονταετή πόλεμο. Θα ήταν απαραίτητο να εξετάσουμε τα στάδια μέσα απ' τα οποία ο εγκωμιασμός του "ατόμου", της "προσωπικότητας" και του "μοναδικού" μεταμορφώθηκε, με ενσυνείδητο ή αδιόρατο τρόπο, ώστε να εξυψώσει την αξία ενός πολιτισμού ή ενός λαού που μπορούσε να συλλάβει αυτές τις αξίες, ιεραρχώντας έτσι τους λαούς και καταδικάζοντας "φυλές" που θεωρούντουσαν εγγενώς και αναπόφευκτα κολλεκτιβιστικές. Όμως αυτή η διαλεκτική έκανε την εμφάνισή της επίσης μέσα στη φιλελεύθερη παράδοση, και δεν μπορεί να περιγραφεί μέσω των εννοιών του οργανικισμού ή του ολισμού έτσι κι αλλιώς.
Στην καλύτερη των περιπτώσεων, η επιμονή στην εξήγηση του ολοκληρωτισμού μέσα από τον οργανικισμό ή μέσα από την θυσία της ηθικής για χάρη της φιλοσοφίας της ιστορίας είναι σαν να εξηγείς το υπνωτιστικό αποτέλεσμα του οπίου μιλώντας για την δύναμή του να υπνωτίζει.http://bestimmung.blogspot.gr/
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου