Τι κι αν έχουν περάσει περίπου 75 χρόνια από το τέλος του Εμφύλιου, και στις βαμμένες από αδελφοκτόνο αίμα πλαγιές και κορυφές του Γράμμου, είναι ακόμα ορατά τα απομεινάρια των στρατιωτικών εγκαταστάσεων των ανταρτών!
Στο Περηφανο, την Μαυρη Πετρα, στο Γκεσο και την Κιάφα ,βρίσκονται μισογκρεμισμένα τα πολυβολεία του Δημοκρατικού Στρατού, ενώ στο Λιανοτοπι και την Βλαχοστρατα, διακρίνονται τα απομεινάρια του ορεινού Νοσοκομείου.
ΤΑ ΚΡΥΦΑ ΝΟΣΟΚΟΜΕΙΑ
Πρόκειται για ένα μεγάλο συγκρότημα κτηρίων, το πλέον σημαντικό ίσως αποτύπωμα του εμφυλίου πολέμου στον Γράμμο.
Διακρίνεται ένα νοσοκομειακό συγκρότημα τριάντα και πλέον θαλάμων με δυναμικό 1.200 κλινών.
Άλλα κτίσματα και κατασκευές υπάρχουν στον χώρο.
Σε μικρή απόσταση υπάρχουν ίχνη μιας υδροηλεκτρικής εγκατάστασης σε καταρράχτη για την παραγωγή ηλεκτρικού ρεύματος προς όφελος του συγκροτήματος.
Οι κατασκευές βρίσκονται μέσα σε πυκνό δάσος το οποίο παρείχε την αναγκαία κάλυψη αλλά και την ξυλεία με την οποία κτίστηκαν οι θάλαμοι, στηριγμένοι σε μια πέτρινη βάση.
Ένα πλέγμα μονοπατιών συνδέει τα κτίσματα μεταξύ τους αλλά και με τους γύρω οικισμούς και περιοχές.
Η αντάρτικη νοσοκομειούπολη, βρίσκεται στη νοτιοανατολική πλευρά του υψώματος Σκάλα του Γράμμου σε υψόμετρο 1.400 μέτρων και χτίστηκε το διάστημα Απρίλη – Μάη του 1948.
Για την κατασκευή και λειτουργία του πρωτοστάτησαν οι γιατροί Πέτρος Κόκκαλης, Νώντας Σακελλαρίου, Γιώργος Τζαμαλούκας, Στέφανος Χουζούρης κ.ά.
Μέχρι τώρα έχουν εντοπιστεί πάνω από 30 κτίσματα.
Το νοσοκομείο είχε στόχο να περιθάλψει 1.200 τραυματίες και αρρώστους και χτίστηκε χάρη στην εθελοντική δουλειά των κατοίκων των γύρω χωριών.
Μια ολόκληρη πολιτεία με τους θαλάμους, τους κλιβάνους, τα καταφύγια, τις καλύβες που φιλοξενούσαν τις υπηρεσίες και τα μαγειρεία που βρίσκονταν ακριβώς δίπλα στο ποτάμι, για να υπάρχει άμεση πρόσβαση στο νερό αλλά και οι καπνοί να μην προδώσουν τη θέση του νοσοκομείου.
Ακόμα είχε κατασκευαστεί και ξύλινο αμφιθέατρο, που φιλοξενούσε συχνά παραστάσεις για την ψυχαγωγία των ασθενών.
Το σπουδαιότερο, όμως, οίκημα της νοσοκομειούπολης ήταν το χειρουργείο, με πέντε χειρουργικά κρεβάτια, που επέτρεπε σε τρεις γιατρούς να πραγματοποιούν παράλληλα χειρουργικές επεμβάσεις, το οποίο λειτουργούσε και βράδυ με ηλεκτρικό φως και είχε σκέπασμα από 8 – 10 κορμούς δέντρων.
ΔΥΟ ΜΑΡΤΥΡΙΕΣ
Η Ευανθία Ζωίδη, που κατατάχθηκε, ως νοσοκόμα, στις γραμμές του στις αρχές του 1948, θυμάται.
«Άρχισαν οι εκκαθαριστικές επιχειρήσεις το 1948 στο Γράμμο, που κράτησαν 70-72 μέρες.
Τραυματίες κατέφθαναν πολλοί, νύχτα μέρα ήμασταν επί ποδός.
Όλη μέρα επιδέναμε τραυματίες, τα αεροπλάνα μάς βομβάρδιζαν.
Όταν χτυπούσε συναγερμός όλοι οι τραυματίες μεταφέρονταν στα αμπριά, έπειτα τους βγάζαμε γιατί τα αμπριά είχαν πολύ υγρασία.
Το απόγευμα σχεδόν όλο το προσωπικό μετατρέπονταν σε τραυματιοφορείς.
Τον βαριά τραυματισμένο – αφού του δίνονταν οι πρώτες βοήθειες – τον μετέφεραν σε φορείο 4 άτομα.
Ξεκινούσαμε – ώρα 5 το απόγευμα – από τα δάση και από τα μονοπάτια.
Φτάναμε στον προορισμό μας στις 10 το πρωί.
Εκεί μας περίμεναν φορτηγά αυτοκίνητα που μετέφεραν τους τραυματίες στον προορισμό τους.
Εμείς πίσω πάλι για να συνεχίσουμε το έργο μας.
Αυτό γινόταν επί 70 μέρες.
Η κούραση και η εξάντληση δεν περιγράφεται.
«Έγινε μια αντάρτικη νοσοκομειούπολη πολύ καλή, ίσως θα υπάρχει και τώρα, έστω και κατεδαφισμένη, που θα μπορούν οι νεότεροι να επισκέπτονται και να θαυμάζουν τι μπορεί να φτιάξει ο λαός όταν το καταλαβαίνει δικό του.
Νώντας Σακελλαρίου, Αρχίατρος του Δημοκρατικού Στρατού Ελλάδας.»
ΤΑ ΠΟΛΥΒΟΛΕΙΑ
Η φωτογραφική καταγραφή των οχυρωματικών έργων των ανταρτών του ΔΣΕ στις επτά κορυφές του κεντρικού Γράμμου.
Όταν, βέβαια, λέμε Γράμμο, δεν εννοούμε μόνο το βουνό Γράμμος (ύψος 2.520 μ.). Εννοούμε ολόκληρη περιοχή.
2.500 τετραγωνικά χιλιόμετρα. Στο χώρο υπήρχαν περίπου 150 χωριά.
Τρία ορεινά συγκροτήματα αποτελούν τον κορμό αυτής της έκτασης.
Βόρεια δυτικά οι ορεινοί όγκοι του Γράμμου της Μπάτρας, το Γκόλιο-Στενό, Κάμενικ.
Βόρεια ανατολικά δεσπόζουν οι ορεινοί όγκοι Αλεβίτσας, Αμμούδα, Τσάρνο, Πύργος Κοτύλης, Παλιοκρίμνι.
Στον κεντρικό Γράμμο: Επάνω και Κάτω Αρένες, Πέτρα Μούκα, Πατώματα, Πύργος Στράτσιανης.
Στα νότια της περιοχής κυριαρχεί ο Σμόλικας προς την Ηπειρο και τα Ζαγόρια, όπου δεσπόζουν ο Κλέφτης, η Γύφτισσα, το Ταμπούρι, η Μουργκάνα.
Περιμετρικά και σε βάθος η οχύρωση από τη μεριά του ΔΣΕ περιλάμβανε 7.400 πολυβολεία, 149.500 μέτρα χαρακώματα, ναρκοπέδια, κ.ά.
ΟΔΟΙΠΟΡΙΚΟ
Στο νοτιοανατολικό άκρο από αυτό το πέταλο κορυφών που περιβάλει το χωριό, βρίσκεται η πέτρα Μούκα (Κιάτρα Μούκα) στα 1841μ.
Περίπου 5 χιλιόμετρα πεζοπορίας είναι η απόσταση από το χωριό και φτάνοντας στην κορυφή η θέα καθηλώνει.
Από κάτω νοτιοδυτικά είναι τα πατώματα του Γράμμου και νοτιοανατολικά είναι το Καμπίτσιο, όπου και ήταν το αρχηγείο των ανταρτών του ΔΣΕ.
Έτσι αντιλαμβάνεται κανείς το κύριο στρατηγικό σημείο που βρίσκεται η πέτρα Μούκα και αυτό φαίνεται από τις οχυρώσεις που περιβάλλουν την κορυφή.
Συνεχίζοντας βορειοανατολικά ανεβαίνουμε στα 2196 μέτρα της Άνω Αρένας.
Η θέα κόβει την ανάσα και αμέσως αντιλαμβανόμαστε τη στρατηγική της θέση, στο άκρο ουσιαστικά της αμυντικής διάταξης των ανταρτών.
Η επόμενη κορυφή είναι τα Τσούμια (Κανελλοπούλου) στα 2174 μέτρα.
Και εδώ δεν λείπουν από την κορυφή τα πολυβολεία των ανταρτών.
Στην κορυφή αυτού του νοητού πετάλου γύρω από το χωριό, δεσπόζει η Κιάφα στα 2395μ.
Εδώ η είναι θέα 360 μοιρών σε όλο τον ορεινό όγκο του Γράμμου.
Από τα ελληνοαλβανικά σύνορα και την πεδιάδα του Νεστορίου στο βορρά, μέχρι τον ορεινό όγκο του Σμόλικα και της Τύμφης στο νότο.
Λόγω του ότι βρίσκεται στο κέντρο της αμυντικής διάταξης των ανταρτών και πολύ κοντά σε πηγή νερού, συμπεραίνεται ότι θα ήταν έδρα τάγματος.
Τα ερείπια των εγκαταστάσεων που έχουν απομείνει το επιβεβαιώνουν.
Στο διάσελο των κορυφών Κιάφας και Περήφανου, συναντά κανείς δυο υψώματα σε ύψος άνω των 2300μ.
Στις κορυφές τους υπάρχουν πολυβολεία σε πολύ καλή κατάσταση.
Λόγω της στρατηγικής τοποθεσίας τους μπορούν να ελέγχουν τα περάσματα από την κοιλάδα της Γράμμουστας και από την κοιλάδα της Αετομηλίτσας.
Συνεχίζοντας ανατολικά δεσπόζει στα 2444 μέτρα το Περήφανο (Σκίρτση).
Η ανάβαση στην κορυφή χρειάζεται διαλείμματα, λόγω της μεγάλης κλίσης του εδάφους.
Η θέα όμως κόβει την ανάσα, αφού από εδώ πάνω το μάτι δεν σταματάει πουθενά.
Οι εγκαταστάσεις των ανταρτών και εδώ είναι αρκετές, κυρίως αμπριά (καταφύγια).
Δίπλα στο υψομετρικό είναι ένα σκουριασμένο σίδερο σε σάπιο ξύλο. Σύμφωνα με μαρτυρίες όταν τελείωσαν οι μάχες, ύψωσαν αυτές τις κατασκευές μαζί με φωτοβολίδες στις κορυφές, ώστε να πανηγυρίσουν την κατάληψη των κορυφών και την λήξη του πολέμου.
Τέλος κατεβαίνοντας για το Γκέσο, όλη η περιοχή είναι γεμάτη οχυρωματικά έργα των ανταρτών.
Υπάρχουν στη σειρά 9 πολυβολεία και αμπριά καθώς σε μεγάλο βαθμό και τα ορύγματα που τα συνδέουν.
Επίσης είναι εμφανή σε πολλά σημεία του βουνού βαθουλώματα, που φαίνεται ότι είναι από μεγάλες βόμβες του Εθνικού Στρατού.
Σε αυτή την τοποθεσία τον Αύγουστο του 1949, έγιναν τρομερές μάχες σε ένταση και σε ανθρώπινες απώλειες και από τις δυο πλευρές.
Πληροφορίες
topoGuide
Το Περιοδικό
Θ. Ντενισκιώτης
ΤΟ ΝΟΣΟΚΟΜΕΙΟ
ΠΟΛΥΒΟΛΕΙΑ
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου