Ποιες είναι οι τουρκικές επιδιώξεις της Τουρκίας στη Μέση Ανατολή; Τι έδειξε η στάση της στο θέμα της Συρίας; Τι έχει κατορθώσει να κερδίσει και πόσο έχασε από την τακτική που ακολούθησε σ΄ αυτό το εξαιρετικά δυσεπίλυτο πρόβλημα;
Η Χριστίνα Σ. Φλάσκου Διεθνολόγος, δίνει απαντήσεις σ΄ αυτά τα ερωτήματα.
Η Χριστίνα Σ. Φλάσκου Διεθνολόγος, δίνει απαντήσεις σ΄ αυτά τα ερωτήματα.
Το παρόν κείμενο αποτελεί την Παρουσίαση της Αναφοράς «Τουρκία και Συριακή Κρίση», που έλαβε χώρα σε Ημερίδα του Ινστιτούτου Διεθνών Οικονομικών Σχέσεων (ΙΔΟΣ) στις 22 Οκτωβρίου 2013 και με θέμα «Η Συριακή Κρίση και οι Σχέσεις της Τουρκίας με τη Συρία». Η Αναφορά, που έγινε υπό τη σκέπη του Ινστιτούτου και δημοσιεύθηκε στην αντίστοιχη ιστοσελίδα, πραγματοποιήθηκε υπό την επίβλεψη του Διευθυντή και Καθηγητή κ. Χαράλαμπου Τσαρδανίδη, με Κεντρική Ερευνήτρια τη Χριστίνα Σ. Φλάσκου.
Στην Παρουσίαση αναφέρθηκαν ορισμένα από τα κύρια σημεία της Αναφοράς, όπως ꞉ οι Τουρκικές επιδιώξεις για την ευρύτερη Μέση Ανατολή, η Τουρκική στάση απέναντι στη Συριακή κρίση και οι αιτίες – ευκαιρίες που υπαγορεύουν αυτή τη στάση, οι κίνδυνοι για την Τουρκία που απορρέουν από τη Συριακή κρίση, καθώς και οι επιπτώσεις από τις τελευταίες εξελίξεις.
Α’ Μέρος
Οι Τουρκικές επιδιώξεις για την ευρύτερη Μέση Ανατολή
Τη δεκαετία του 2000 και πολύ περισσότερο με την αλλαγή ηγεσιών στις δύο χώρες (Recep Tayyip Erdoğan –Bashar al Assad), παρατηρείται η αμοιβαία προώθηση πολυεπίπεδων σχέσεων συνεργασίας και εμπιστοσύνης. Βασική στρατηγική της Τουρκίας, τη δεκαετία αυτή, ήταν η ανάπτυξη φιλικών ακόμη και αδελφικών σχέσεων με τη Συρία και αυτό γιατί εθεωρείτο ότι η Συρία αποτελεί το ʺκλειδίʺ για την προώθηση των Τουρκικών επιδιώξεων για τη Μέση Ανατολή.
Πιο συγκεκριμένα, οι Τουρκικές αυτές επιδιώξεις είναι ꞉
• Η επαναπροσέγγιση του Αραβικού και Ισλαμικού κόσμου και η αποδοχή της Τουρκίας από τον κόσμο αυτό ꞉ Στόχος της Τουρκίας είναι η δημιουργία σφαιρών επιρροής, με απώτερο σκοπό την αναγνώριση και καθιέρωσή της ως μιας περιφερειακής υπερδύναμης με λόγο και ρόλο στις διεθνείς εξελίξεις. Βασική προϋπόθεση για την επαναπροσέγγιση του Αραβικού και Ισλαμικού κόσμου ήταν η αποκατάσταση των σχέσεων της με τη Συρία. Κι αυτό γιατί η Τουρκία γνώριζε ότι η Συρία αποτελούσε την ˝ πύλη ˝ εισόδου για την οικονομική, πολιτιστική και πολιτική διείσδυση στις χώρες ενδιαφέροντος. Χαρακτηριστικό παράδειγμα των ανωτέρω αποτελεί και η αλματώδης αύξηση των εμπορικών συναλλαγών της Τουρκίας με χώρες του Αραβικού και Ισλαμικού κόσμου. Πιο συγκεκριμένα, οι εξαγωγές της Τουρκίας προς τις χώρες αυτές σχεδόν υπερδεκαπλασιάστηκαν το 2012 σε σύγκριση με το 2000.
• Η επίλυση χρόνιων διμερών προβλημάτων ꞉ Η ανάπτυξη φιλικών ακόμη και αδελφικών σχέσεων με τη Συρία, θεωρήθηκε από την Τουρκία ως ευκαιρία επίλυσης χρόνιων διμερών προβλημάτων, όπως π.χ. Αλεξανδρέττα, ύδατα ποταμών Τίγρη και Ευφράτη.
• Το Κουρδικό ζήτημα ꞉ Η περαιτέρω ανάπτυξη φιλικών σχέσεων με τη Συρία, διασφάλιζε την Τουρκία από το μέγα κίνδυνο εξέγερσης των Κούρδων της Συρίας και της μετάδοσης αυτής στα Νοτιοανατολικά της χώρας. Άλλωστε, σύμφωνα με τη συμφωνία των Αδάνων (20/10/1998), οι δύο χώρες είχαν συμφωνήσει να συνεργάζονται έναντι της τρομοκρατίας και συγκεκριμένα έναντι του PKK.
"...η ανάδειξη της Τουρκίας σε ενεργειακό κόμβο Ανατολής- Δύσης, εκτός του ότι θα αναβάθμιζε ακόμη περισσότερο τη γεωστρατηγική της θέση στο διεθνές ενεργειακό σκηνικό, θα της έδινε τη δυνατότητα να διαφοροποιήσει τις πηγές του ενεργειακού της εφοδιασμού. "
• Η επιδίωξη της Τουρκίας να καταστεί ενεργειακός κόμβος, ικανοποιώντας ταυτόχρονα τις ανάγκες της ꞉ Η εκμετάλλευση της γεωπολιτικής και γεωστρατηγικής θέσης της Τουρκίας σε συνδυασμό και με τη στροφή του ενδιαφέροντος της εξωτερικής της πολιτικής προς τις χώρες της Βορείου Αφρικής και της Μέσης Ανατολής, μέσω της Συρίας, θα της προσέδιδαν τη δύναμη επιρροής και ελέγχου των φυσικών πηγών πλούτου της περιοχής, με επακόλουθο τη συμμετοχή της στις αποφάσεις για τη χάραξη των οδών μεταφοράς, σύμφωνα με τα συμφέροντά της. Ταυτόχρονα, η ανάδειξη της Τουρκίας σε ενεργειακό κόμβο Ανατολής- Δύσης, εκτός του ότι θα αναβάθμιζε ακόμη περισσότερο τη γεωστρατηγική της θέση στο διεθνές ενεργειακό σκηνικό, θα της έδινε τη δυνατότητα να διαφοροποιήσει τις πηγές του ενεργειακού της εφοδιασμού.
Συνέπεια, λοιπόν, της πολιτικής της Τουρκίας ήταν να καταστεί ο Erdoğan στον Αραβικό κόσμο ως ο δημοφιλέστερος ηγέτης της ευρύτερης περιοχής, ιδίως μετά τις σκληρές δηλώσεις του για τις Ισραηλινές επιθέσεις στη Γάζα (2008-2009) και για το επεισόδιο κατά του πλοίου Mavi Marmara που είχε δεχθεί επίθεση από τις Ισραηλινές δυνάμεις (2010).
Η Τουρκική στάση απέναντι στη Συριακή κρίση και οι αιτίες– ευκαιρίες που υπαγορεύουν αυτή τη στάση
Η Συριακή κρίση, που αποτελεί μέρος της επονομαζόμενης ʺ Αραβικής Άνοιξης ʺ, συνιστά την πιο σοβαρή εξέγερση εξαιτίας ꞉
Της τεράστιας ανθρωπιστικής τραγωδίας
Της μεγάλης διάρκειας και
Της εμπλοκής, κυρίως σε διπλωματικό επίπεδο, παγκόσμιων και περιφερειακών δρώντων με αντικρουόμενα συμφέροντα
Η Τουρκία προσπάθησε, ως περιφερειακός δρών, να αποκτήσει πρωταγωνιστικό ρόλο στην επίλυση της Συριακής κρίσης, προκαλώντας, όμως, στην πραγματικότητα τον εγκλωβισμό της εξωτερικής της πολιτικής.
Λίγο μετά την έναρξη της εξέγερσης στη Συρία (Μάρτιος 2011) και τις αρχικές προσπάθειες του Erdoğan να πείσει τον φίλο και σύμμαχό του Assad για την αναγκαιότητα άμεσης παύσης των επιθέσεων κατά των εξεγερθέντων και προώθησης των απαραίτητων μεταρρυθμίσεων, που θα οδηγούσαν σε δημοκρατική διακυβέρνηση, παρατηρείται ριζική στροφή της τουρκικής εξωτερικής πολιτικής υπέρ των αντικαθεστωτικών, γεγονός που διέρρηξε τις σχέσεις της με το καθεστώς Assad. Η Τουρκία, επέλεξε τη σύμπλευσή της με τις ΗΠΑ, τους Δυτικούς Συμμάχους και τον Αραβικό Σύνδεσμο, την αποστασιοποίησή της από το Σιιτικό Τόξο, τη φανερή υποστήριξη της αντιπολίτευσης και των αντικαθεστωτικών δυνάμεων της Συρίας και ιδίως τη διατήρηση άριστων σχέσεων με τη Μουσουλμανική Αδελφότητα. Βαθύτερη επιδίωξη της Τουρκίας είναι η ανάληψη της εξουσίας στη Συρία από φιλικές προς αυτήν δυνάμεις, καθώς επίσης και η αποφυγή διαμελισμού της Συρίας που θα οδηγούσε στη δημιουργία κουρδικού μορφώματος στα Βόρεια της χώρας.
Η διαχείριση της Συριακής κρίσης και η εκ διαμέτρου αντίθετη και ταχεία αλλαγή της στάσης της Τουρκίας, εκπορεύτηκε ꞉
Από προσωπικούς λόγους του Τούρκου πρωθυπουργού Erdoğan ꞉ Η μη συμμόρφωση του Assad με τις υποδείξεις του Erdoğan, εξέθεσε τόσο τις πραγματικές δυνατότητες του τελευταίου, όσο και την περιφερειακή αξιοπιστία της Τουρκίας. Επομένως, η φανερή υποστήριξη της Συριακής αντιπολίτευσης εξασφάλιζε την άμεση αποκατάσταση των Τούρκο- Συριακών σχέσεων στη μετά Assad εποχή και ισχυροποιούσε την ηγετική μορφή του Erdoğan τόσο στο εξωτερικό, όσο και έναντι των αντιπάλων του στο εσωτερικό
Από την εκτίμηση της Τουρκικής ηγεσίας για ταχεία πτώση του καθεστώτος Assad ꞉ Η Τουρκία, εκτιμώντας λανθασμένα ότι η ανατροπή του καθεστώτος Assad ήταν θέμα μηνών, αποφάσισε να αλλάξει την εξωτερική της πολιτική για να προλάβει τις αναμενόμενες γεωπολιτικές ανακατατάξεις στην ευαίσθητη περιοχή της Μέσης Ανατολής, ώστε να προωθήσει τα ʺ νέο- Οθωμανικά ʺ της σχέδια και ꞉
Να προβληθεί, περαιτέρω, ως ʺμοντέλοʺ επιτυχημένης δημοκρατικής μετριοπαθούς Ισλαμικής διακυβέρνησης και ως ισχυρού πολιτικού, οικονομικού και στρατιωτικού σταθεροποιητικού παράγοντα στην ευρύτερη περιοχή
Να αποτελέσει το ανάχωμα έναντι της προσπάθειας ανάληψης της εξουσίας των χωρών της ʺΑραβικής Άνοιξηςʺ από εξτρεμιστικές Ισλαμικές οργανώσεις και
Να προσεγγίσει ακόμη περισσότερο τον Αραβικό κόσμο, εντάσσοντας στη σφαίρα επιρροής της τις νέες Δημοκρατίες.
Τέλος, από την επιδίωξη της Άγκυρας να καταστεί ενεργειακός κόμβος Ανατολής – Δύσης, όπως ήδη έχει αναφερθεί.
Στην Παρουσίαση αναφέρθηκαν ορισμένα από τα κύρια σημεία της Αναφοράς, όπως ꞉ οι Τουρκικές επιδιώξεις για την ευρύτερη Μέση Ανατολή, η Τουρκική στάση απέναντι στη Συριακή κρίση και οι αιτίες – ευκαιρίες που υπαγορεύουν αυτή τη στάση, οι κίνδυνοι για την Τουρκία που απορρέουν από τη Συριακή κρίση, καθώς και οι επιπτώσεις από τις τελευταίες εξελίξεις.
Α’ Μέρος
Οι Τουρκικές επιδιώξεις για την ευρύτερη Μέση Ανατολή
Τη δεκαετία του 2000 και πολύ περισσότερο με την αλλαγή ηγεσιών στις δύο χώρες (Recep Tayyip Erdoğan –Bashar al Assad), παρατηρείται η αμοιβαία προώθηση πολυεπίπεδων σχέσεων συνεργασίας και εμπιστοσύνης. Βασική στρατηγική της Τουρκίας, τη δεκαετία αυτή, ήταν η ανάπτυξη φιλικών ακόμη και αδελφικών σχέσεων με τη Συρία και αυτό γιατί εθεωρείτο ότι η Συρία αποτελεί το ʺκλειδίʺ για την προώθηση των Τουρκικών επιδιώξεων για τη Μέση Ανατολή.
Πιο συγκεκριμένα, οι Τουρκικές αυτές επιδιώξεις είναι ꞉
• Η επαναπροσέγγιση του Αραβικού και Ισλαμικού κόσμου και η αποδοχή της Τουρκίας από τον κόσμο αυτό ꞉ Στόχος της Τουρκίας είναι η δημιουργία σφαιρών επιρροής, με απώτερο σκοπό την αναγνώριση και καθιέρωσή της ως μιας περιφερειακής υπερδύναμης με λόγο και ρόλο στις διεθνείς εξελίξεις. Βασική προϋπόθεση για την επαναπροσέγγιση του Αραβικού και Ισλαμικού κόσμου ήταν η αποκατάσταση των σχέσεων της με τη Συρία. Κι αυτό γιατί η Τουρκία γνώριζε ότι η Συρία αποτελούσε την ˝ πύλη ˝ εισόδου για την οικονομική, πολιτιστική και πολιτική διείσδυση στις χώρες ενδιαφέροντος. Χαρακτηριστικό παράδειγμα των ανωτέρω αποτελεί και η αλματώδης αύξηση των εμπορικών συναλλαγών της Τουρκίας με χώρες του Αραβικού και Ισλαμικού κόσμου. Πιο συγκεκριμένα, οι εξαγωγές της Τουρκίας προς τις χώρες αυτές σχεδόν υπερδεκαπλασιάστηκαν το 2012 σε σύγκριση με το 2000.
• Η επίλυση χρόνιων διμερών προβλημάτων ꞉ Η ανάπτυξη φιλικών ακόμη και αδελφικών σχέσεων με τη Συρία, θεωρήθηκε από την Τουρκία ως ευκαιρία επίλυσης χρόνιων διμερών προβλημάτων, όπως π.χ. Αλεξανδρέττα, ύδατα ποταμών Τίγρη και Ευφράτη.
• Το Κουρδικό ζήτημα ꞉ Η περαιτέρω ανάπτυξη φιλικών σχέσεων με τη Συρία, διασφάλιζε την Τουρκία από το μέγα κίνδυνο εξέγερσης των Κούρδων της Συρίας και της μετάδοσης αυτής στα Νοτιοανατολικά της χώρας. Άλλωστε, σύμφωνα με τη συμφωνία των Αδάνων (20/10/1998), οι δύο χώρες είχαν συμφωνήσει να συνεργάζονται έναντι της τρομοκρατίας και συγκεκριμένα έναντι του PKK.
"...η ανάδειξη της Τουρκίας σε ενεργειακό κόμβο Ανατολής- Δύσης, εκτός του ότι θα αναβάθμιζε ακόμη περισσότερο τη γεωστρατηγική της θέση στο διεθνές ενεργειακό σκηνικό, θα της έδινε τη δυνατότητα να διαφοροποιήσει τις πηγές του ενεργειακού της εφοδιασμού. "
• Η επιδίωξη της Τουρκίας να καταστεί ενεργειακός κόμβος, ικανοποιώντας ταυτόχρονα τις ανάγκες της ꞉ Η εκμετάλλευση της γεωπολιτικής και γεωστρατηγικής θέσης της Τουρκίας σε συνδυασμό και με τη στροφή του ενδιαφέροντος της εξωτερικής της πολιτικής προς τις χώρες της Βορείου Αφρικής και της Μέσης Ανατολής, μέσω της Συρίας, θα της προσέδιδαν τη δύναμη επιρροής και ελέγχου των φυσικών πηγών πλούτου της περιοχής, με επακόλουθο τη συμμετοχή της στις αποφάσεις για τη χάραξη των οδών μεταφοράς, σύμφωνα με τα συμφέροντά της. Ταυτόχρονα, η ανάδειξη της Τουρκίας σε ενεργειακό κόμβο Ανατολής- Δύσης, εκτός του ότι θα αναβάθμιζε ακόμη περισσότερο τη γεωστρατηγική της θέση στο διεθνές ενεργειακό σκηνικό, θα της έδινε τη δυνατότητα να διαφοροποιήσει τις πηγές του ενεργειακού της εφοδιασμού.
Συνέπεια, λοιπόν, της πολιτικής της Τουρκίας ήταν να καταστεί ο Erdoğan στον Αραβικό κόσμο ως ο δημοφιλέστερος ηγέτης της ευρύτερης περιοχής, ιδίως μετά τις σκληρές δηλώσεις του για τις Ισραηλινές επιθέσεις στη Γάζα (2008-2009) και για το επεισόδιο κατά του πλοίου Mavi Marmara που είχε δεχθεί επίθεση από τις Ισραηλινές δυνάμεις (2010).
Η Τουρκική στάση απέναντι στη Συριακή κρίση και οι αιτίες– ευκαιρίες που υπαγορεύουν αυτή τη στάση
Η Συριακή κρίση, που αποτελεί μέρος της επονομαζόμενης ʺ Αραβικής Άνοιξης ʺ, συνιστά την πιο σοβαρή εξέγερση εξαιτίας ꞉
Της τεράστιας ανθρωπιστικής τραγωδίας
Της μεγάλης διάρκειας και
Της εμπλοκής, κυρίως σε διπλωματικό επίπεδο, παγκόσμιων και περιφερειακών δρώντων με αντικρουόμενα συμφέροντα
Η Τουρκία προσπάθησε, ως περιφερειακός δρών, να αποκτήσει πρωταγωνιστικό ρόλο στην επίλυση της Συριακής κρίσης, προκαλώντας, όμως, στην πραγματικότητα τον εγκλωβισμό της εξωτερικής της πολιτικής.
Η Τουρκία προσπάθησε, ως περιφερειακός δρών, να αποκτήσει πρωταγωνιστικό ρόλο στην επίλυση της Συριακής κρίσης, προκαλώντας, όμως, στην πραγματικότητα τον εγκλωβισμό της εξωτερικής της πολιτικής.
Λίγο μετά την έναρξη της εξέγερσης στη Συρία (Μάρτιος 2011) και τις αρχικές προσπάθειες του Erdoğan να πείσει τον φίλο και σύμμαχό του Assad για την αναγκαιότητα άμεσης παύσης των επιθέσεων κατά των εξεγερθέντων και προώθησης των απαραίτητων μεταρρυθμίσεων, που θα οδηγούσαν σε δημοκρατική διακυβέρνηση, παρατηρείται ριζική στροφή της τουρκικής εξωτερικής πολιτικής υπέρ των αντικαθεστωτικών, γεγονός που διέρρηξε τις σχέσεις της με το καθεστώς Assad. Η Τουρκία, επέλεξε τη σύμπλευσή της με τις ΗΠΑ, τους Δυτικούς Συμμάχους και τον Αραβικό Σύνδεσμο, την αποστασιοποίησή της από το Σιιτικό Τόξο, τη φανερή υποστήριξη της αντιπολίτευσης και των αντικαθεστωτικών δυνάμεων της Συρίας και ιδίως τη διατήρηση άριστων σχέσεων με τη Μουσουλμανική Αδελφότητα. Βαθύτερη επιδίωξη της Τουρκίας είναι η ανάληψη της εξουσίας στη Συρία από φιλικές προς αυτήν δυνάμεις, καθώς επίσης και η αποφυγή διαμελισμού της Συρίας που θα οδηγούσε στη δημιουργία κουρδικού μορφώματος στα Βόρεια της χώρας.
Η διαχείριση της Συριακής κρίσης και η εκ διαμέτρου αντίθετη και ταχεία αλλαγή της στάσης της Τουρκίας, εκπορεύτηκε ꞉
Από προσωπικούς λόγους του Τούρκου πρωθυπουργού Erdoğan ꞉ Η μη συμμόρφωση του Assad με τις υποδείξεις του Erdoğan, εξέθεσε τόσο τις πραγματικές δυνατότητες του τελευταίου, όσο και την περιφερειακή αξιοπιστία της Τουρκίας. Επομένως, η φανερή υποστήριξη της Συριακής αντιπολίτευσης εξασφάλιζε την άμεση αποκατάσταση των Τούρκο- Συριακών σχέσεων στη μετά Assad εποχή και ισχυροποιούσε την ηγετική μορφή του Erdoğan τόσο στο εξωτερικό, όσο και έναντι των αντιπάλων του στο εσωτερικό
Από την εκτίμηση της Τουρκικής ηγεσίας για ταχεία πτώση του καθεστώτος Assad ꞉ Η Τουρκία, εκτιμώντας λανθασμένα ότι η ανατροπή του καθεστώτος Assad ήταν θέμα μηνών, αποφάσισε να αλλάξει την εξωτερική της πολιτική για να προλάβει τις αναμενόμενες γεωπολιτικές ανακατατάξεις στην ευαίσθητη περιοχή της Μέσης Ανατολής, ώστε να προωθήσει τα ʺ νέο- Οθωμανικά ʺ της σχέδια και ꞉
Να προβληθεί, περαιτέρω, ως ʺμοντέλοʺ επιτυχημένης δημοκρατικής μετριοπαθούς Ισλαμικής διακυβέρνησης και ως ισχυρού πολιτικού, οικονομικού και στρατιωτικού σταθεροποιητικού παράγοντα στην ευρύτερη περιοχή
Να αποτελέσει το ανάχωμα έναντι της προσπάθειας ανάληψης της εξουσίας των χωρών της ʺΑραβικής Άνοιξηςʺ από εξτρεμιστικές Ισλαμικές οργανώσεις και
Να προσεγγίσει ακόμη περισσότερο τον Αραβικό κόσμο, εντάσσοντας στη σφαίρα επιρροής της τις νέες Δημοκρατίες.
Τέλος, από την επιδίωξη της Άγκυρας να καταστεί ενεργειακός κόμβος Ανατολής – Δύσης, όπως ήδη έχει αναφερθεί.
٭ Η Χριστίνα Σ. Φλάσκου είναι Διεθνολόγος, MSc Διεθνείς Σχέσεις και Στρατηγικές Σπουδές (Πάντειο Πανεπιστήμιο)
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου