Ελληνοτουρκικές κρίσεις: Πώς τις βίωσαν οι στρατιώτες στον Έβρο

Από Ιωάννα Ηλιάδη

Μαρτυρίες στρατιωτών από τον Έβρο φωτίζουν τις ελληνοτουρκικές κρίσεις του 1987 ( Πίρι Ρέις) και του 1996 (Ίμια): αναμονή, καψόνια, «βύσμα»

Συνήθως οι κρίσεις του 1987 και του 1996 περιγράφονται μέσα από διπλωματία, στόλους και χάρτες.
Όμως στην καθημερινότητα του στρατεύσιμου στον Έβρο τα ίδια γεγονότα γράφτηκαν αλλιώς: ως βάρδιες που δεν τελειώνουν, σκοπιές με υγρασία, συναγερμοί που ανεβοκατεβαίνουν και μια αίσθηση ότι «ζούμε πόλεμο χωρίς να γίνει πόλεμος».
Αυτή η πλευρά της ιστορίας αναδείχθηκε στη διπλωματική εργασία της Ιωάννας Ηλιάδη στη Δημόσια Ιστορία (ΕΑΠ), που συγκέντρωσε προφορικές μαρτυρίες στρατιωτών οι οποίοι υπηρέτησαν στον Έβρο κατά τις ελληνοτουρκικές κρίσεις του 1987 και του 1996.

Οι αφηγήσεις τους φωτίζουν όσα δεν φαίνονται σε επίσημα έγγραφα και ανακοινώσεις: την αγωνία, τις μικροεξουσίες, την αίσθηση αδικίας, το χιούμορ που κρατούσε την ομάδα όρθια. 

Ο Έβρος ως σκηνικό

Για πολλούς στρατιώτες, ο Έβρος ήταν πριν κάτι αφηρημένο. «Μπήκα στο τρένο χωρίς να ξέρω τι με περιμένει», θυμάται ένας. Με το που φτάνεις, οι μικρές κινήσεις βαραίνουν: η σκοπιά, ο έλεγχος του όπλου, η βάρδια που πρέπει να βγει. Εκεί η ρουτίνα γίνεται τεχνική επιβίωσης. Ένα αστείο στον θάλαμο, ένας καφές στο πόδι, κάποιος που «κρατάει ρολόι». Δεν ακυρώνουν την ένταση, τη «δουλεύουν» για να περάσει η νύχτα.
1987: η κρίση του Πίρι Ρέις (Piri Reis)

Το 1987, η κλιμάκωση ξεκίνησε με το ερευνητικό πλοίο Πίρι Ρέις (Piri Reis), που προκάλεσε συναγερμό στην Αθήνα. Για τον στρατεύσιμο στον Έβρο αυτό μεταφράστηκε σε επιστροφές από άδειες, υπηρεσίες που «τραβάνε» και συνεχείς συναγερμούς.

«Γύρισα μόνος μου χωρίς χαρτί. Ένιωθα ότι δεν γίνεται να λείπω», λέει ο Δημήτρης Χ. Η «μεγάλη πολιτική» γίνεται προσωπική πράξη: να παρουσιαστείς πριν καν σε καλέσουν, γιατί νιώθεις ότι «παίζει κάτι».

Στη μνήμη των στρατιωτών, η κρίση δεν έμεινε ως διεθνής διαμάχη για υδρογονάνθρακες αλλά ως «ξαφνικά βρέθηκα με το όπλο ανά χείρας, να περιμένω».
Η καθημερινότητα της αναμονής

Οι οπλίτες θυμούνται την αναμονή ως τέχνη. Μετράς τον χρόνο σε μικρούς στόχους («να βγει η βάρδια», «να φέξει»), γελάς για να ξορκίσεις την αγωνία, κρατάς μικρές συνήθειες που φτιάχνουν οικειότητα. Αυτό που για τον έξω κόσμο είναι «παύση», για τον στρατεύσιμο είναι βίωμα που γεμίζει μέρα και νύχτα.
Μικροεξουσίες και καψόνια

Η πειθαρχία δεν είναι μόνο οι κανονισμοί. Είναι και οι άτυπες μικροεξουσίες. «Καθαρίζαμε το δωμάτιο με οδοντόβουρτσα», θυμάται ένας. «Ο δεκανέας μας έκανε ψυχολογικό πόλεμο».

Άλλος λέει: «Οι παλιοί μάς είχαν στην τσίτα… ήταν και λίγο αστείο, αλλά και ταπεινωτικό». Σε κάποιες περιπτώσεις η γραμμή ανάμεσα σε πείραγμα και κακοποίηση δεν ήταν καθαρή και η ένταση της κρίσης τα έκανε όλα πιο κοφτερά.
Το «βύσμα»

Η ευνοιοκρατία εμφανίζεται σε πολλές αφηγήσεις, ως διαχρονική ασθένεια των Ενόπλων Δυνάμεων. «Όποιος είχε το σωστό τηλέφωνο από Αθήνα, χάθηκε… οι άλλοι πίνακας νύχτα-μέρα», λέει ο Βασίλης Μ.

Ένας άλλος συνοψίζει: «Στα χαρτιά ήμασταν όλοι Έβρο, στην πράξη κάποιοι ήταν… αλλού». Όταν συνδυάζεται με ελλείψεις και βιαστικές μετακινήσεις, η αίσθηση αδικίας δυναμώνει.
Εκπαίδευση και αίσθημα έκθεσης

Ιδίως το 1996, πολλοί μιλούν για ελλιπή εκπαίδευση. «Μας σηκώσανε με μία εβδομάδα “εκπαίδευση”… ούτε βολές είχαμε ρίξει», θυμάται ο Δημήτρης Τ. Δεν είναι στατιστικό σχόλιο, είναι αίσθημα ότι βρίσκεσαι εκτεθειμένος, κάτι που κουβαλάς μαζί σου σε κάθε βάρδια.
Ο «άλλος»

Οι περιγραφές του Τούρκου στρατιώτη λειτουργούν σαν καθρέφτης φόβου και σύγκρισης: «σιωπηλή απειλή», «υπερ-πειθαρχημένος», «πιο σκληρός». Δεν είναι αναγκαστικά η «αλήθεια» του αντιπάλου, αλλά τρόπος με τον οποίο ο αφηγητής εξηγεί τη δική του θέση.
1996: τα Ίμια και η κρίση εικόνων

Το 1996 η κρίση ήρθε με κάμερες και ζωντανές συνδέσεις. Οι οπλίτες ζουν ταυτόχρονα «μέσα» στην ένταση και «μέσω» τηλεόρασης. Η πληροφορία είναι περισσότερη, η ψυχραιμία όχι πάντα. Στη μνήμη μένουν και σκηνές που αποδομούν την εξουσία: «Ο διοικητής ήρθε με πολιτικά, μεθυσμένος… και μετά χαμός στο διοικητήριο», αφηγείται ο Δημήτρης Τ.
Δύο κρίσεις, κοινό βίωμα

Το 1987 θυμούνται πιο ωμές μικροεξουσίες και έλλειψη μέσων. Το 1996 πιο πολλές διαδικασίες και χαρτιά. Και στις δύο όμως το βίωμα είναι ίδιο: ζωή σε διαρκή επιφυλακή χωρίς εκτόνωση, το «σχεδόν» που τρώει τον χρόνο και το νεύρο του φαντάρου.
Η μνήμη των οπλιτών

Η προφορική ιστορία δείχνει ότι οι αποκλίσεις από το «τι ακριβώς έγινε» δεν είναι λάθη, είναι ενδείξεις για το τι είχε σημασία για τον αφηγητή. Γι’ αυτό και στις αφηγήσεις των οπλιτών συνυπάρχουν φόβος και χιούμορ, πειθαρχία και αυθαιρεσία, θυμός και συντροφικότητα. Αυτά τα «ψιλά γράμματα» φτιάχνουν τη συλλογική μνήμη των κρίσεων.
Σημείωση πλαισίου

Το άρθρο βασίζεται στη διπλωματική εργασία της Ιωάννας Ηλιάδη στο Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο με τίτλο «Μνήμες Στρατιωτών στον Έβρο από τις ελληνοτουρκικές κρίσεις (1987, 1996): Προφορική Ιστορία και Μουσειακή Προοπτική».
Υποσημειώσεις (Chicago) Alessandro Portelli, The Death of Luigi Trastulli and Other Stories: Form and Meaning in Oral History (Albany, NY: SUNY Press, 1991),
link.
↩
Paul Thompson, Φωνές από το παρελθόν: Προφορική Ιστορία, μτφ. Ρ. Βαν Μπούσχοτεν – Ν. Ποταμιάνος (Αθήνα:
Πλέθρον, 2002).
↩
Aleida Assmann, Forms of Forgetting (Basingstoke: Palgrave Macmillan, 2016),
link.
↩
«Το χρονικό της κρίσης του ’87», Η Καθημερινή, 27 Μαρτίου 2021,
link.