Το δικαίωμα στη βλασφημία
Γιάννης Παπαδήμας*
Πριν από λίγες μέρες, προαναγγέλθηκε από σάιτ που ασχολείται με εκκλησιαστικά θέματα μήνυση κατά υπευθύνου ιστοσελίδας, μετά από δημοσίευση σατιρικής εικόνας που έφερε τον τίτλο «Η κοίμηση της Θεοτόκου» και απεικόνιζε την ίδια ως καθημερινό άνθρωπο, που πλένει τα δόντια του, πίνει νερό, ξαπλώνει και κοιμάται.
Το περίεργο είναι ότι το αδίκημα της βλασφημίας καταργήθηκε με τον προσφάτως ψηφισμένο Ποινικό Κώδικα, όμως ας το αφήσουμε αυτό και ας μπούμε στην ουσία.
Η άσκηση του δικαιώματος της ελεύθερης έκφρασης εκ φύσεως ενοχλεί και γι’ αυτό ακριβώς το δικαίωμα προστατεύεται συνταγματικά. Ποιο δικαίωμα επικαλούνται όμως σε γενικές γραμμές οι μηνυτές σε όλες τις περιπτώσεις; Το δικαίωμα στη μη προσβολή, στο να μη λέει/δημοσιεύει κάποιος οτιδήποτε θεωρώ ότι με προσβάλει (εν προκειμένω τη θρησκευτική ελευθερία και την προσωπικότητά μου, δικαιώματα που επίσης προστατεύονται συνταγματικά). Θα λες, λοιπόν, ό,τι θέλεις, αφού υπάρχει ελευθερία έκφρασης, όμως δεν θα προσβάλλεις κανέναν. Και η προσβολή των ιερών και των οσίων καθενός αποτελεί προσβολή, αφού του προκαλεί αφόρητη θλίψη και ψυχική στενοχώρια.
Μπορούμε όμως να απαιτήσουμε από τους άλλους να μην εκφράζουν οτιδήποτε μας ενοχλεί; Φυσικά και όχι, διότι στην περίπτωση αυτή δημόσιος διάλογος δεν θα υπήρχε. Πολλοί ενοχλούνται αφόρητα αν σατιρίζεται ή κακολογείται ο Μαρξ ή ο Άρης Βελουχιώτης ή ο ΠΑΟΚ ή ο Ολυμπιακός ή ο Καζαντζίδης ή ο Παντελίδης ή οι γονείς τους κ.ά. Πολλοί επίσης (μάλλον η πλειονότητα) θα ενοχλούνταν αν κάποιος εραστής τους ισχυριζόταν ότι δεν είναι καλοί στο σεξ ή κάποιος πελάτης της ταβέρνας τους έλεγε δημόσια ότι δεν σερβίρει καλό φαγητό. Μάλιστα, στις δύο τελευταίες περιπτώσεις η ενόχληση θα ήταν άμεση και όχι μέσω τρίτου (της Παναγίας, του Μέσι κ.λπ.).
Άλλος μπορεί να προσβάλλεται βλέποντας ομοφυλόφιλους να εκδηλώνουν δημόσια τον έρωτά τους ή ανθρώπους να τρώνε κρέας τη Μεγάλη Παρασκευή και άλλος με το να βλέπει παπάδες να περπατούν στον δρόμο ή πιστούς να μπουσουλάνε στην Τήνο, όμως τίποτα από αυτά δεν μπορεί να απαγορευθεί. Άλλος μπορεί να ενοχλείται βλέποντας τζαμιά και άλλος εκκλησίες, άρα τι μπορούμε να έχουμε τελικά;
Σε τέτοια άτοπα καταλήγει η απαγόρευση της μη ενόχλησης του άλλου και η λύση δεν μπορεί να βρεθεί με επίκληση της πλειοψηφίας, αφού τα δικαιώματα προστατεύουν και τις μειοψηφίες (στο κάτω κάτω εκατομμύρια Έλληνες βλασφημούν συχνά, με ελάχιστους να απαιτούν την ποινική καταδίκη τους). Ορθώς άλλωστε επιθυμούμε η χριστιανική μειοψηφία να απολαμβάνει τα δικαιώματά της στην Αλβανία ή στο Ιράν (το ότι δεν τα απολαμβάνει δεν αποτελεί δικαιολογία για τη μη απόλαυση αντίστοιχων δικαιωμάτων στην Ελλάδα, αφού η αμοιβαιότητα δεν εφαρμόζεται στην προστασία των ανθρώπινων δικαιωμάτων).
Αν αρκούσε η ενόχληση ή η επίκληση ενόχλησης από κάποιον προκειμένου να περιορίσει μία ελευθερία κάποιου, τότε πολύ απλά δεν θα υπήρχε προστασία των ατομικών δικαιωμάτων, δεν θα υπήρχε ελευθερία.
Βιβλία και έργα τέχνης έχουν κατά καιρούς κατασχεθεί ή απαγορευθεί από το συντηρητικό κράτος και τους κατά κανόνα θρησκευόμενους πραγματικά ή μόνο στα λόγια, αλλά και υψηλά ιστάμενους δημόσιους υπαλλήλους. Θύματα λογοκρισίας ή απόπειρας λογοκρισίας ο Καζαντζάκης και ο Μάρτιν Σκορσέζε με τον «Τελευταίο Πειρασμό», ο Κώστας Γαβράς με το φιλμ για τον Παρθενώνα, ο Θόδωρος Αγγελόπουλος με το «Μετέωρο βήμα του πελαργού», η Δόμνα Σαμίου με τα αποκριάτικα τραγούδια, λόγω αντιδράσεων στις οποίες πρωτοστατούσαν παπάδες και ακροδεξιοί. Ακόμα και για τον Κεμάλ του Μάνου Χατζιδάκι έχουν παραπονεθεί γονείς σε δασκάλα μουσικής δημόσιου σχολείου. Ενοχλήθηκαν.
Θα όμως ήταν ποτέ δυνατό να ζητήσει κάποιος την απαγόρευση κυκλοφορίας της Βίβλου επειδή προσβάλλεται από χωρία που αναφέρονται π.χ. στις γυναίκες; Όχι. Η Βίβλος λέει ό,τι λέει. Αν θέλεις. γίνε Χριστιανός, αν δεν θέλεις. όχι. Η αξίωση λοιπόν τού να μην εκφράζεται κάποιος με τρόπο που με ενοχλεί είναι προβληματική και βαθιά εγωκεντρική.
Αφού λοιπόν γενική αξίωση μη προσβολής δεν υπάρχει, μήπως να κάναμε μία εξαίρεση ειδικά για τη θρησκεία, επειδή είναι κάτι ιδιαίτερα σημαντικό για τη ζωή και την κοσμοθεωρία την πιστών; Και πάλι όχι. Κανένας δεν μπορεί να αποφασίσει πόσο σημαντική είναι για κάποιον μία ιδέα, ένα πρόσωπο, μία πεποίθηση.
Η άποψη περί υπεροχής των θρησκευτικών πεποιθήσεων διαπνέεται επίσης από εγωκεντρισμό και έλλειψη δημοκρατικών αντανακλαστικών. Είναι άποψη αντίθετη με την αρχή της ισότητας που επιβάλλεται με τον τσαμπουκά των Ταλιμπάν και την αυθαιρεσία δικαστών και άλλων δημόσιων υπαλλήλων. Δεν επιτρέπεται, λοιπόν, μόνο να απεικονίσω την Παναγία να κοιμάται όπως ένας κανονικός άνθρωπος. Υπάρχει ελευθερία έκφρασης, σκέψης συνείδησης και θρησκείας; Ασφαλώς; Υπάρχει ισότητα; Βεβαίως. Μπορεί κάποιος να είναι άθρησκος; Μπορεί να μην πιστεύει στο θαύμα, άρα να πιστεύει ότι η σύλληψη του Ιησού έγινε με τον παραδοσιακό τρόπο; Ναι.
Άρα μπορεί να σχεδιάσει και να διαδίδει το πώς κατά τη γνώμη του έγινε η σύλληψη, όπως ακριβώς μπορεί να κάνει και ο Χριστιανός. Και μπορεί να είναι το ίδιο σπουδαίο γι’ αυτόν να κάνει μία δημοσίευση, προκειμένου π.χ. να διαμαρτυρηθεί για την ενοχοποίηση της γυναικείας (και όχι μόνο) σεξουαλικότητας την οποία προωθεί η θρησκεία.
Αυτό που απαγορεύεται είναι λοιπόν η άμεση προσβολή του θρησκευτικού αισθήματος (για παράδειγμα το να εισβάλω μέσα σε έναν Ναό ή ενδεχομένως να εμφανιστώ σε μία λιτανεία με μία προσβλητική για τα θεία εικόνα) και όχι η έμμεση. Άλλωστε το ότι κάτι είναι «πολύ σημαντικό για εμένα» ταυτίζεται στην περίπτωση των υπερβολικά θρησκευόμενων με τη διάθεση να ασκήσουν βία προκειμένου να αποκατασταθεί η δήθεν προσβολή.
«Θέλω να κατασχεθεί ένα έργο τέχνης ή ένα βιβλίο, διότι διαφορετικά θα ασκήσω βία κατά προσώπων ή πραγμάτων και αφού είμαι διατεθειμένος να ασκήσω βία, τότε πρόκειται για ένα σπουδαίο ιδανικό που διακυβεύεται». Εκβιασμός στον οποίο η έννομη τάξη δεν μπορεί να υποκύπτει. Όταν υποκύπτει, υπερισχύει αυτός που δεν αντέχει να βλέπει τους άλλους να αναπτύσσουν όπως επιθυμούν την προσωπικότητα τους. Ο μισαλλόδοξος.
Ο βλάσφημος λοιπόν μπορεί να κινδυνεύει με κόλαση ή αφορισμό, όχι όμως με φυλακή ή απαγόρευση κυκλοφορίας προϊόντων της διάνοιάς του, όσο κακόγουστα κι αν είναι αυτά. Ας το σκεφτούν αυτό οι Χριστιανοί, οι οποίοι υφίστανται τα πάνδεινα ως δήθεν βλάσφημοι σε πολλές περιοχές του κόσμου, από την ίδρυση της θρησκείας τους (και ο Ιησούς στην ουσία για βλασφημία κατηγορήθηκε) μέχρι σήμερα.
Το τι θα γινόταν λοιπόν στο Ιράν είναι γελοίο επιχείρημα. Εάν ισχύσει το «είσαι ελεύθερος να εκφραστείς μόνο αν δεν αισθάνομαι ότι με προσβάλλεις», τότε πολύ απλά δεν είσαι ελεύθερος να εκφραστείς.
* Ασκούμενος δικηγόρος
Προτεινόμενη βιβλιογραφία
Όψεις λογοκρισίας στην Ελλάδα, Επιμέλεια Γιάννης Ζιώγας, εκδόσεις Νεφέλη, 2008
Θρησκεία κατά τέχνης, Σταύρος Τσακυράκης, εκδόσεις Πόλις, 2011
Ο Θεός δεν έχει ανάγκη εισαγγελέα, εκκλησία, βλασφημία και Χρυσή Αυγή, επιμέλεια Δημήτρης Χριστόπουλος, Ηρακλής Καρελίδης, εκδόσεις Νεφέλη, 2013
Λεξικό Λογοκρισίας στην Ελλάδα καχεκτική δημοκρατία, δικτατορία, μεταπολίτευση, επιμέλεια Πηνελόπη Πετσίνη, Δημήτρης Χριστόπουλος, εκδόσεις Καστανιώτη, 2018
Οι επίγειοι προστάτες του Θεού, βλασφημία και ελευθερία, P Dartevelle, PH Denis, J. Robyn, Δημήτρης Δημούλής (επιμέλεια), η Εφημερίδα των Συντακτών, 2018
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου