Η καλπάζουσα πολιτικοποίηση του Εμπολα

Του Πέτρου Παπακωνσταντίνου

Καταπέλτης για την αντίδραση του βιομηχανικού Βορρά στην επιδημία του Εμπολα ήταν ο Κόφι Ανάν σε πρόσφατη συνέντευξή του στο BBC. «Αν η κρίση είχε πλήξει κάποια άλλη περιοχή του πλανήτη, η αντιμετώπισή της θα ήταν, πιθανότατα, πολύ διαφορετική», δήλωσε ο Γκανέζος πρώην γενικός γραμματέας του ΟΗΕ, για να προσθέσει: «Η διεθνής κοινότητα αφυπνίστηκε μόνον όταν η ασθένεια έφτασε στην Αμερική και την Ευρώπη».

Εξίσου απογοητευμένος εμφανίστηκε ο διάδοχός του, Μπαν Κι Μουν, διαπιστώνοντας ότι οι εκκλήσεις του ΟΗΕ για τη δημιουργία ειδικού ταμείου με στόχο την αντιμετώπιση του φονικού ιού πέφτουν σε ώτα μη ακουόντων. Το σχετικό ρεπορτάζ του BBC ήταν αποκαλυπτικό ως προς την υποκρισία των μεγαλόσχημων «φιλανθρώπων», οι οποίοι εμφάνιζαν ως «δωρεές» ποσά που είχαν ήδη διατεθεί για άλλους σκοπούς, χωρίς να έχουν ακόμη χρησιμοποιηθεί.

Τα γεγονότα μιλούν από μόνα τους. Το πρώτο κρούσμα της καινούργιας επιδημίας εκδηλώθηκε στις αρχές Δεκεμβρίου του 2013, στη Γουινέα. Ωστόσο, η Παγκόσμια Οργάνωση Υγείας –θύμα και αυτή της πλανητικής πανδημίας των ιδιωτικοποιήσεων, αφού ο προϋπολογισμός της υπέστη περικοπές ύψους ενός δισ δολαρίων και το προσωπικό της μειώθηκε κατά 35%– σήμανε τον πρώτο συναγερμό μόλις στις 23 Μαρτίου, μιλώντας για «τοπική επιδημία, στη νοτιοανατολική Γουινέα». Επρεπε να περιμένουμε μέχρι τις 8 Αυγούστου, για να αναγνωριστεί το πρόβλημα ως «κατάσταση εκτάκτου ανάγκης για την παγκόσμια υγεία» και μέχρι τα μέσα Σεπτεμβρίου για να ανακοινώσει ο Μπαράκ Ομπάμα την αποστολή 3.000 Αμερικανών στρατιωτών στη Λιβερία. 

Το συμπέρασμα αναδύεται αβίαστα: όταν πεθαίνουν 4.550 άνθρωποι στη Λιβερία, τη Σιέρα Λεόνα και τη Γουινέα, έχουμε να κάνουμε με ένα «τοπικό» πρόβλημα. Οταν πεθαίνει ένας Ισπανός ιερέας στη Μαδρίτη και προσβάλλεται μία Αμερικανίδα νοσοκόμα στο Ντάλας, τότε έχουμε κατάσταση εκτάκτου ανάγκης για τον κόσμο όλο. Ο γνωστός αφορισμός πρέπει να αναδιατυπωθεί: ένας θάνατος «δικού μας» είναι τραγωδία, 1.000 θάνατοι «των άλλων» είναι στατιστική. Οπως και να έχουν τα πράγματα, ο Μπαράκ Ομπάμα αποφάσισε να πάρει το όπλο του. Κυριολεκτικά. Μιλώντας από το βήμα της Γενικής Συνέλευσης του ΟΗΕ, στις 25 Σεπτεμβρίου, διακήρυξε ότι «μόνο η Αμερική έχει τη δυνατότητα και τη θέληση να κινητοποιήσει τον κόσμο εναντίον των τρομοκρατών του Ισλαμικού Κράτους», να «συσπειρώσει τον κόσμο απέναντι στην επιθετικότητα της Ρωσίας» και να «αναχαιτίσει την επιδημία του Εμπολα». Τζιχαντιστές, Ρώσοι και φονικοί ιοί πρέπει να αντιμετωπιστούν εξίσου ανελέητα. «Είναι αυτό ένα παράδειγμα για το τι συμβαίνει όταν η Αμερική αναλαμβάνει ηγετικό ρόλο για να αντιμετωπίσει τις μεγαλύτερες διεθνείς προκλήσεις», τόνισε ο βραβευμένος με το Νομπέλ Ειρήνης Αμερικανός πρόεδρος.

Δεν ήταν όλοι πρόθυμοι να αναγνωρίσουν τον ρόλο της «αγαθοεργού υπερδύναμης». Το μετριοπαθές περιοδικό της γαλλόφωνης Αφρικής Jeune Afrique έκανε λόγο για «στρατιωτική επαναποικιοποίηση» της Μαύρης Ηπείρου, με πρόσχημα τον Εμπολα. Αλλα, λιγότερο σοβαρά, μέσα ενημέρωσης φιλοξενούσαν θεωρίες συνωμοσίες σύμφωνα με τις οποίες ο θανατηφόρος ιός σχεδιάστηκε από εργαστήρια των ΗΠΑ ως όπλο βιολογικού πολέμου εναντίον του «υπερβάλλοντος» πληθυσμού και των ανεπιθύμητων μεταναστών από τον Τρίτο Κόσμο. Παρόμοιες θεωρίες είχαν υποστηριχθεί και από μέλη της κυβέρνησης της Νότιας Αφρικής, αναφορικά με την επιδημία του έιτζ.

Θα περίμενε κανείς ότι η εκστρατεία του Μπαράκ Ομπάμα θα έβρισκε περισσότερους χειροκροτητές στο εσωτερικό της Αμερικής. Αν μη τι άλλο, ο φόβος του Εμπολα αποδυναμώνει εξ αντικειμένου την επίθεση εναντίον της μεταρρύθμισης στον τομέα της υγείας, μια επίθεση που αποτελούσε κεντρικό στοιχείο στη στρατηγική των Ρεπουμπλικανών ενόψει των κρίσιμων εκλογών της 4ης Νοεμβρίου για το Κογκρέσο. Το αντίθετο ακριβώς συνέβη. Οι Ρεπουμπλικανοί αξιοποίησαν τον Εμπολα, βλέποντας να συμπυκνώνονται πάνω του όλα τα φοβικά στερεότυπα της κοινωνικής τους βάσης: ο φόβος των ανοιχτών συνόρων, των μεταναστών-φορέων κάθε είδους ασθενειών, του μαύρου προέδρου, κάθε «ξένου σώματος», που μολύνει την εγγενώς «υγιή», λευκή, προτεσταντική Αμερική.

Στην τελική ευθεία για τις εκλογές, οι Ρεπουμπλικανοί υποψήφιοι απαιτούν εν χορώ να απαγορευθεί η πρόσβαση Αφρικανών στις ΗΠΑ και να κλείσουν τα σύνορα με το Μεξικό. Σε αρκετά τηλεοπτικά σποτ, οι τρισύλλαβες, παροξύτονες λέξεις Ομπάμα και Εμπόλα (όπως προφέρεται στα αγγλικά) εναλλάσσονται στις ομιλίες και στα σποτ των υποψηφίων, προκαλώντας εύκολους συνειρμούς. «Ψήφος στους Δημοκρατικούς σημαίνει ψήφο για την επέκταση της νόσου», διατείνεται το Gateway Pundit, το οποίο αυτοπροσδιορίζεται ως «η πρωτοποριακή, δεξιά –του– Κέντρου, ιστοσελίδα», κατά την οποία «ο Εμπολα είναι περισσότερο συμπαθής από τον Ομπάμα: είναι οπωσδήποτε μια λιγότερο επιβλαβής εισαγωγή από την Αφρική». Και το αποκορύφωμα: «Μην ξεχνάτε τον ιό Ομπάμα, που έρχεται στα σχολεία των παιδιών σας χάρη στις λεγεώνες των μολυσματικών παράνομων» – εννοείται, μεταναστών...

Παρακολουθώντας τον ιό να αλλάζει

Η πιο επικίνδυνη επιδημία λοιμώδους νοσήματος, μετά το έιτζ που εμφανίστηκε τη δεκαετία του 1980, αναφέρει εκτενές δημοσίευμα του περιοδικού New Yorker, δείχνει να ξεκίνησε στις 6 Δεκεμβρίου 2013 στο χωριό Μελιάντου στη Γουινέα της Δυτικής Αφρικής, με τον θάνατο ενός αγοριού δύο ετών που υπέφερε επί ημέρες από διάρροια και υψηλό πυρετό. Σήμερα γνωρίζουμε ότι το μικρό παιδί έπασχε από Εμπολα. Ο ιός ζει παρασιτικά σε κάποια οικοσυστήματα στον ισημερινό. Μέχρι σήμερα, οι επιδημίες της νόσου εμφανίζονταν σε μικρές εστίες στην Κεντρική και Ανατολική Αφρική, εστίες τις οποίες οι γιατροί μπορούσαν να θέσουν εύκολα υπό έλεγχο. Γι’ αυτόν ακριβώς τον λόγο ο Εμπολα δεν εθεωρείτο σπουδαία απειλή. Μετά το μικρό αγόρι αρρώστησαν και πέθαναν η μητέρα του, η αδελφή του και η γιαγιά του, και το νόσημα άρχισε να εξαπλώνεται στους πληθυσμούς Λιβερίας, Γουινέας και Σιέρα Λεόνε. Οι έρευνες έχουν δείξει ότι ο Εμπολα είναι ένας ιός εξαιρετικά μολυσματικός. Αρκεί ακόμα και μια απειροελάχιστη ποσότητα για να προκαλέσει θανατηφόρο λοίμωξη.

Πρώτο μέλημα των ερευνητών, καθώς ο ιός εξαπλωνόταν σαν τη φωτιά που καίει ξερά χόρτα, ήταν η αποκωδικοποίηση του γονιδιώματός του, κάτι που θα επέτρεπε την παρασκευή αποτελεσματικών φαρμάκων. Ολόκληρο το καλοκαίρι η καθηγήτρια Βιολογίας στο Πανεπιστήμιο Χάρβαρντ, Παρντίς Σαμπέτι, και η ομάδα της ανέλυαν τα γονιδιώματα του Εμπολα και τα δημοσίευαν σε πραγματικό χρόνο σε μία ιστοσελίδα του Εθνικού Κέντρου Βιοτεχνολογικών Πληροφοριών, προκειμένου να έχουν άμεση πρόσβαση σε αυτά επιστήμονες από οποιοδήποτε μέρος του κόσμου. Στη συνέχεια, στα τέλη Αυγούστου δημοσίευσαν την έρευνά τους στο περιοδικό Science, εξηγώντας τα αποτελέσματά τους. Είχαν αποκωδικοποιήσει τις αλληλουχίες βάσεων RNA των ιών που ανιχνεύθηκαν στο αίμα 78 ανθρώπων που ζούσαν μέσα και γύρω στο Κρατικό Νοσοκομείο Κενέμα στη Σιέρα Λεόνε κατά τη διάρκεια τριών εβδομάδων του Μαΐου και του Ιουνίου, καθώς ο ιός είχε αρχίσει να δημιουργεί τις πρώτες αλυσίδες λοιμώξεων στην αφρικανική χώρα. Οι ερευνητές είχαν περάσει αναρίθμητους αριθμούς κωδίκων στα ειδικά μηχανήματα και έτσι είχαν εξασφαλίσει διακόσιες χιλιάδες «φωτογραφίες» του ιού ενώ τον είχαν δει να μεταλλάσσεται καθώς περνούσε ο χρόνος. Μπορούσαν να δουν ποιος είχε κολλήσει τον ιό σε ποιον. Η επιστημονική ομάδα, επίσης, διαπίστωσε ότι ο ιός ξεκίνησε από ένα άτομο. Πιθανώς να πρόκειται για το μικρό αγόρι στο Μελιάντου. Επίσης, καθώς ο ιός μεταδιδόταν από άνθρωπο σε άνθρωπο, τις μισές φορές είχε μετάλλαξη.

Το ερώτημα που πάντα τίθεται σε περιπτώσεις ιών όπως ο Εμπολα, είναι κατά πόσον είναι δυνατό να μεταλλαχθεί έτσι ώστε να μεταδίδεται μέσω του αέρα σε ξηρά κομμάτια και να εισβάλλει στους πνεύμονες. Ο Ερικ Λάντερ, του Ινστιτούτου Μπροντ, πιστεύει ότι είναι λάθος να τίθεται αυτό το ερώτημα. «Είναι σαν κάποιος να ρωτάει κατά πόσον οι ζέβρες θα μάθουν να πετούν», λέει περιπαικτικά. Για να μεταφέρεται ο Εμπολα με τον αέρα θα πρέπει τα τμήματά του να καταφέρουν να επιβιώσουν σε μικρά αφυδατωμένα σωματίδια σκόνης στον αέρα και μετά να μπορούν να εισβάλουν στο ενδοθήλιο των πνευμόνων. Ο Λάντερ πιστεύει ότι κάτι τέτοιο είναι άκρως απίθανο. 

Τρόπος μετάδοσης

Αυτό θα ήταν σαν να λέμε ότι ένας ιός που εξελίχθηκε για να επιβιώνει κατά συγκεκριμένο τρόπο και να μεταδίδεται με την άμεση επαφή, ξαφνικά εξελίσσεται ώστε να έχει εντελώς διαφορετικό τρόπο ζωής και αρχίζει να μεταδίδεται μέσω του αέρα. Μία πιο ορθή ερώτηση είναι «κατά πόσον οι ζέβρες μπορούν να μάθουν να τρέχουν ταχύτερα». Η απάντηση είναι καταφατική, εξηγεί ο Λάντερ. Θα μπορούσε, παραδείγματος χάρη, να προκαλεί ηπιότερη ασθένεια και να σκοτώνει το 20% αυτών που προσβάλλει αντί το 50%. Αυτό σημαίνει ότι θα άφηνε περισσότερους ανθρώπους ασθενείς ίσως για περισσότερο χρόνο. Θα ήταν μια επωφελής στρατηγική για τον Εμπολα καθώς ο ξενιστής θα ζούσε περισσότερο και θα μπορούσε να ξεκινήσει περισσότερες αλυσίδες λοίμωξης.

Σε ένα εργαστήριο στη Λιβερία, η Λίζα Χένσλεϊ και οι συνεργάτες της παρατήρησαν κάτι τρομακτικό στα δείγματα αίματος που εξέταζαν. Σε κάποια δείγματα τα σωματίδια Εμπολα πολλαπλασιάζονταν σε συγκεντρώσεις πολύ μεγαλύτερες από αυτές που είχαν δει σε δείγματα αίματος από προηγούμενες επιδημίες. Και αυτό είναι κάτι που θα ωφελήσει τον ιό, ενισχύοντας τις πιθανότητές του να φτάσει στο επόμενο θύμα του.

Ο Σουν Τζου, περίφημος αρχαίος Κινέζος φιλόσοφος, θεωρητικός της στρατηγικής, έλεγε ότι ένας από τους κανόνες του πολέμου είναι να γνωρίσεις τον εχθρό σου. Η Σαμπέτι και η ομάδα της κατάφεραν να παρακολουθήσουν τον Εμπολα καθώς άλλαζε και στην πραγματικότητα έβαλαν τον εχθρό στο στόχαστρο. Οι εξετάσεις για τον Εμπολα θα επικαιροποιούνται γρήγορα καθώς ο ιός μεταλλάσσεται, και οι επιστήμονες θα μπορούν έγκαιρα να καταλάβουν αν λαμβάνει μια πιο επικίνδυνη μορφή.

Πρωτοβουλία Φιντέλ

Αυτές τις δύσκολες ώρες, ο Αμερικανός πρόεδρος βρήκε έναν απρόσμενο σύμμαχο: τον Φιντέλ Κάστρο. Στα 88 του χρόνια, ο ιστορικός ηγέτης της Κούβας δήλωσε ότι η χώρα του, η οποία έχει ήδη στείλει 460 γιατρούς και νοσοκόμες στις δοκιμαζόμενες χώρες της Δυτικής Αφρικής, είναι έτοιμη να συνεργαστεί με τα αμερικανικά στρατεύματα για το καλό της ανθρωπότητας.

Τη χειρονομία της Αβάνας χειροκρότησαν οι New York Times. «Η Κούβα είναι ένα φτωχό νησί, σε μεγάλο βαθμό αποκομμένο από τον έξω κόσμο και βρίσκεται 4.500 μίλια μακριά από τη Δυτική Αφρική», αλλά «παίζει τον σοβαρότερο ρόλο ανάμεσα σε όλα τα έθνη που μάχονται για την αναχαίτιση της νόσου», τονίζει το σχετικό άρθρο της σύνταξης. Η εφημερίδα θυμίζει ότι Κουβανοί γιατροί διαδραμάτισαν «ηγετικό ρόλο στην αντιμετώπιση της χολέρας ύστερα από τον σεισμό στην Αϊτή, το 2010» και ότι αρκετοί από αυτούς αρρώστησαν, με αποτέλεσμα να έρθει η νόσος και στην ίδια την Κούβα.

«Είναι κρίμα που η Ουάσιγκτον, η βασική χρηματοδότρια της μάχης κατά του Εμπολα, είναι διπλωματικά απομονωμένη από την Αβάνα, τον πιο γενναίο αρωγό σε αυτή τη μάχη», προσθέτει η εφημερίδα, ζητώντας από τον Ομπάμα την άμεση αποκατάσταση διπλωματικών σχέσεων με την Κούβα.

Δημοσιεύθηκε στην Καθημερινή