Πανδημίες που σημάδεψαν την Ιστορία

Πανδημίες που σημάδεψαν την Ιστορία

Από τον λοιμό στην Αθήνα του Περικλή έως το AIDS τον H1N1 και τον Εμπολα

Μπορεί ο όρος «πανδημία» που μπήκε για τα καλά στη ζωή μας λόγω της παγκόσμιας εξάπλωσης του κορονοϊού τις τελευταίες ημέρες να είναι πρωτάκουστος για μας, δεν είναι όμως η πρώτη φορά που η ανθρωπότητα καλείται να αντιμετωπίσει παρόμοια κατάσταση.

Από τη στιγμή που οι άνθρωποι κοινωνικοποιήθηκαν, έχτισαν πόλεις και διαμόρφωσαν εμπορικές σχέσεις οι πανδημίες δεν ήταν σπάνιες. Πολλές φορές τα θύματα από μία και μόνο πανδημία ανέρχονταν σε εκατομμύρια, γεγονός που σχετιζόταν κατά πολύ και με τις τραγικές συνθήκες ζωής σε αρκετές περιοχές του κόσμου. Οι πανδημίες αποτέλεσαν ιδιαίτερα σημαντικό κεφάλαιο της ανθρώπινης ιστορίας. Εξαιτίας τους άλλαξε η έκβαση πολέμων, η ζωή πληθυσμών, εντάθηκαν οι κοινωνικές ανισότητες και άλλαξε ο ρους της Ιστορίας.

Ο ΛΟΙΜΟΣ ΤΩΝ ΑΘΗΝΩΝ

Η πρώτη καταγεγραμμένη πανδημία συνέβη την περίοδο του Πελοποννησιακού Πολέμου. Το 430 π.Χ. εμφανίστηκε μια ασθένεια -οι ιστορικοί εκτιμούν ότι επρόκειτο για τυφοειδή πυρετό- η οποία έφτασε και στην αρχαία Ελλάδα αφού πρώτα πέρασε από τη Λιβύη, την Αιθιοπία και την Αίγυπτο. Θεωρείται πως η επιδημία πρωτοεμφανίστηκε στον κύριο λιμένα της Αθήνας, τον Πειραιά, βασική είσοδο προμηθειών της πόλης.

Εμφανίστηκε και σε άλλες περιοχές της ανατολικής Μεσογείου, επέστρεψε δύο φορές, το 429 π.Χ. και τον χειμώνα του 427/426 π.Χ., ενώ η

καταστροφή που προκάλεσε ο μεγάλος λοιμός στον πληθυσμό της Αθήνας ήταν ανυπολόγιστη. Ως αποτέλεσμα, οι Αθηναίοι που πολιορκούνταν τότε από τους Σπαρτιάτες έχασαν τον πόλεμο.

Η νόσος στην κοινωνία της αρχαίας Ελλάδας ήταν τόσο θανατηφόρα που εκτιμάται ότι χάθηκε περίπου το ένα τρίτο του πληθυσμού, ο οποίος ανερχόταν σε 300.000. Από την επιδημία έχασαν τη ζωή τους ο Περικλής και μέλη της οικογένειάς του. Αξιοσημείωτες για την καταγραφή της επιδημίας ήταν οι μαρτυρίες του Θουκυδίδη, ο οποίος επίσης μολύνθηκε αλλά κατόρθωσε να επιζήσει.

Η ΠΑΝΩΔΗ ΤΟΥ ΑΝΤΩΝΙΝΟΥ

Η επόμενη πανδημία έμεινε γνωστή ως πανώλη του Αντωνίνου. Εικάζεται ότι ήταν μια πρώιμη εμφάνιση της ευλογιάς και, όπως υποστηρίζουν αρκετοί ιστορικοί, συνέβαλε στην παρακμή της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας. Χρονικά τοποθετείται στο 165-180 μ.Χ. Ο ασθενής εμφάνιζε τα συμπτώματα του πυρετού, της διάρροιας και -εφόσον ζούσε αρκετά- πληγές κάλυπταν το σώμα του. Η επιδημία ξεκίνησε σύμφωνα με τους ιστορικούς από τους θύννους οι οποίοι κόλλησαν τους Ρωμαίους, ενώ στη συνέχεια τα ρωμαϊκά στρατεύματα -εκείνη την περίοδο βρίσκονταν σε πόλεμο μαζί τους- διέδωσαν την ασθένεια στην αυτοκρατορία. Μάλιστα και μετέπειτα ο στρατός με τις μετακινήσεις του μετέφερε ιούς και μολύνσεις σε άλλα εδάφη.

Η ΠΑΝΟΥΚΛΑ ΤΟΥ ΚΥΠΡΙΑΝΟΥ

Η συγκεκριμένη επιδημία πανούκλας, η οποία εμφανίστηκε το 250 μ.Χ., πήρε το όνομά της από το πρώτο γνωστό θύμα, τον Κυπριανό, χριστιανό επίσκοπο της Καρχηδόνας. Τα κύρια συμπτώματα ήταν διάρροια, εμετός, πληγές στον λαιμό και γάγγραινα στα χέρια και τα πόδια. Εξαιτίας του φόβου που προκλήθηκε από την ταχεία εξάπλωση της ασθένειας οι κάτοικοι άρχισαν να εγκαταλείπουν τη χώρα, γεγονός όμως που είχε αποτέλεσμα -όπως και σήμερα- την εξάπλωσή της σε άλλες χώρες. Οι ιστορικοί εκτιμούν ότι η επιδημία ξέσπασε πρώτα στην Αιθιοπία και μετέπειτα έφτασε στη βόρεια Αφρική, τη Ρώμη και σε βορειότερες χώρες. Τους επόμενους τρεις αιώνες υπήρξαν επαναλαμβανόμενα ξεσπάσματά της.

Η ΠΑΝΟΥΚΛΑ ΤΟΥ ΙΟΥΣΤΙΝΙΑΝΟΥ

Υπολογίζεται πως η επιδημία που έμεινε γνωστή ως πανούκλα του Ιουστινιανού πρωτοεμφανίστηκε στην Αίγυπτο το 541. Εξαπλώθηκε στην Παλαιστίνη και πολύ σύντομα έφτασε και στη Βυζαντινή Αυτοκρατορία -έπληξε σφοδρότατα την Κωνσταντινούπολη- μέσω των εμπορικών δρόμων της Μεσογείου. Ορισμένοι ιστορικοί υποστηρίζουν ότι η συγκεκριμένη πανδημία ήταν από τις πιο θανατηφόρες, καθώς πέθαναν 25-50 εκατομμύρια άνθρωποι στη διάρκεια δύο αιώνων. Ο αριθμός αντιστοιχεί σε ποσοστό 13-26% του τότε παγκόσμιου πληθυσμού. Το 2013 ερευνητές επιβεβαίωσαν ότι αιτία της πανούκλας του Ιουστινιανού -ξέσπασε όταν αυτοκράτορας ήταν ο Ιουστινιανός A’, ο οποίος μάλιστα νόσησε αλλά δεν πέθανε- ήταν το βα-

κτήριο Yersinia pestis που ευθύνεται και για την πανδημία της βουβωνικής πανώλης, η οποία είναι γνωστή και ως «μαύρος θάνατος» (1347-51).

ΛΕΠΡΑ

Μπορεί να ήταν γνωστή επί πολλούς αιώνες, εντούτοις εξελίχθηκε σε πανδημία κατά τον 11ο αιώνα. Η διασπο-ρά της ήταν πολύ μεγάλη στην Ευρώπη και έτσι οδήγησε στην ανέγερση πολυάριθμων νοσοκομείων που είχαν μοναδικό αντικείμενο την περίθαλψη των λεπρών.

Η λέπρα, που πλέον είναι γνωστή ως ασθένεια του Χάνσεν, είναι μια βακτηριδιακή νόσος με αργή εξέλιξη, προ-καλεί πληγές και παραμορφώσεις που οδηγούν σε βαριάς μορφής αναπηρία και τελικά στον θάνατο. Λόγω των πρωτοφανών για την εποχή συμπτωμάτων και της ραγδαίας εξάπλωσής της θεωρούνταν τιμωρία από τον Θεό για τις αμαρτίες της ανθρωπότητας. Αυτή η πεποίθηση οδήγησε στην ηθική καταδίκη των ασθενών και αρκετά συχνά στον εξοστρακισμό τους. Η ασθένεια εξακολουθεί να πλήττει δεκάδες χιλιάδες ανθρώπους κάθε χρόνο και μπορεί να αποβεί θανατηφόρα αν δεν αντιμετωπιστεί με χορήγηση αντιβιοτικών.

Ο «ΜΑΥΡΟΣ ΘΑΝΑΤΟΣ»

Μια από τις πλέον καταστροφικές πανδημίες που έχει γνωρίσει η ανθρωπότητα ήταν και η περιβόητη βουβωνική πανώλη ή μεγάλη πανούκλα. Στην περιοχή της Ευρασίας υπολογίζεται ότι κόστισε τη ζωή σε 75-200 εκατομμύρια ανθρώπους, ενώ στην Ευρώπη το αποκορύφωμα της έξαρσής της υπολογίζεται στο 1347-51. Αιτία της συγκεκριμένης ασθένειας, σύμφωνα με ερευνητές, ήταν και πάλι το βακτήριο Yersinia pestis.

Εξαιτίας του «μαύρου θανάτου» προκλήθηκαν πολυάριθμες θρησκευτικές, κοινωνικές και οικονομικές αναταραχές, οι οποίες επέδρασαν καταλυτικά στη διαμόρφωση της ευρωπαϊκής ιστορίας.

Εκτιμάται ότι εμφανίστηκε στην Ασία και μεταφέρθηκε στην Ευρώπη μέσω των εμπορικών διαύλων, των καραβανιών που ήρθαν από τον «δρόμο του μεταξιού». Η κατάσταση έγινε γρήγορα ανεξέλεγκτη, με αποτέλεσμα πολλά από τα πτώματα να παραμένουν άταφα στους δρόμους. Χαρακτηριστική είναι μια αναφορά στο βιβλίο του Ντέιβιντ Νίκολας «Η εξέλιξη του μεσαιωνικού κόσμου»: «Αυτός που τον έβλεπες γερό τη μια μέρα ήταν πεθαμένος την επόμενη».

Η Αγγλία και η Γαλλία επλήγησαν τόσο πολύ ώστε κήρυξαν προσωρινή ανακωχή στον μεταξύ τους Εκατονταετή Πόλεμο. Ο «μαύρος θάνατος» ευθύνεται για την κατάρρευση του φεουδαρχικού συστήματος στη Βρετανία εξαιτίας της ραγδαίας μεταβολής των οικονομικών (ερημώθηκαν περιοχές καθώς πόλεις ολόκληρες είχαν ξεκληριστεί, αγροί έμειναν χωρίς καλλιέργεια και έσπευδαν να τους αγοράσουν όσοι είχαν αποκτήσει πλεόνασμα από το εμπόριο, αγρότες λόγω ανέχειας κατευθύνθηκαν στις πόλεις ως φτηνό, ανειδίκευτο δυναμικό για τις υφαντουργίες) και δημογραφικών συνθηκών (τα παιδιά πέθαιναν από την επόμενη επιδημία προτού προλάβουν να μεγαλώσουν και να γίνουν γονείς).

Αξιοσημείωτο είναι το απόσπασμα από το βιβλίο του Χένρι Κάμεν «Πρώιμη νεότερη ευρωπαϊκή ιστορία» σχετικά με τις κοινωνικές συνέπειες της πανώλης, η οποία «έπληττε πρώτα και κυρίως τις κατώτερες τάξεις. Στο Λονδίνο οι κατάλογοι θανόντων δείχνουν πως οι επιδημίες ξεσπούσαν στα φτωχότερα προάστια. Οταν ξέσπασε μια επιδημία στη Λιόν το 1628 κάποιος προσπαθούσε να παρηγορηθεί με τη σκέψη ότι “μόνο επτά ή οκτώ πρόσωπα περιωπής πέθαναν και πεντακόσια ή εξακόσια άτομα από τις κατώτερες τάξεις”. Ενας αστός της Τουλούζης σημειώνει στο ημερολόγιό του το 1561: “Η ασθένεια χτυπά μόνο τους φτωχούς […] Είναι θέλημα Κυρίου. Οι πλούσιοι προστατεύουν τον εαυτό τους”. Η πιο αποτελεσματική προστασία ήταν η φυγή.

Οταν η πανώλη έπληξε το Μπιλμπάο σας αρχές του φθινοπώρου του 1598 “μόνο οι άποροι παρέμειναν στην πόλη”. Οι αστοί μετακινήθηκαν σε άλλες πόλεις, η αριστοκρατία στα κτήματά της στην ύπαιθρο… Οι κοινωνικές τριβές ενισχύονταν. Με ορατές τις ενδείξεις γι’ αυτό, οι ανώτερες τάξεις θεωρούσαν τους φτωχούς υπεύθυνους για την εξάπλωση της πανώλης. Οι φτωχοί με τη σειρά τους έφεραν βαρέως το γεγονός ότι αυτοί που διέθεταν πλούτο εξαιρούνταν και από τις συνέπειες της μάστιγας».

Η ΑΝΤΑΛΛΑΓΗ ΤΟΥ ΚΟΛΟΜΒΟΥ

Η άφιξη των Ισπανών στην Καραϊβική το 1492 είχε τρομακτικό αντίκτυπο για τους αυτόχθονες κατοίκους, αφού οι Ευρωπαίοι κατακτητές μετέφεραν ασθένειες όπως η ευλογιά, η ιλαρά και η βουβωνική πανώλη. Καθώς δεν είχαν εκτεθεί ποτέ σε αυτές και δεν είχαν αντισώματα για να τις αντιμετωπίσουν, οι κάτοικοι της Καραϊβικής αποδεκατίστηκαν.

Υπολογίζεται πως το 80-95% του πληθυσμού της Βόρειας και της Νότιας Αμερικής πέθανε από αυτές τις ασθένειες. Αυτό έμεινε γνωστό ως η ανταλλαγή του Κολόμβου -από τον εξερευνητή που ανακάλυψε την Αμερική- και συμβολίζει εκτός από τη διάδοση των επίμαχων ασθενειών, τη μεταφορά φυτών, ζώων, κουλτούρας, ανθρώπινων πληθυσμών, τεχνολογίας και ιδεών.

Η ΜΕΓΑΛΗ ΠΑΝΟΥΚΛΑ ΤΟΥ ΛΟΝΔΙΝΟΥ

Η βουβωνική πανώλη έπληξε πάλι την Ευρώπη το 1665 και κυρίως την πρωτεύουσα της Αγγλίας, όπου και υπολογίζεται ότι το 20% του πληθυσμού έχασε τη ζωή του. Χιλιάδες σκύλοι και γάτες σφαγιάστηκαν επειδή θεωρήθηκαν πιθανή αιτία διάδοσης της ασθένειας. Η έξαρση της πανούκλας σημειώθηκε το 1666, όταν ξέσπασε και η μεγάλη φωτιά του Λονδίνου που προκάλεσε αναρίθμητους θανάτους.

Η ΠΡΩΤΗ ΕΠΙΔΗΜΙΑ ΧΟΛΕΡΑΣ

Το 1817 σημειώθηκε η πρώτη από τις επτά πανδημίες χολέρας που θα ακολουθούσαν τα επόμενα 150 χρόνια. Ξεκίνησε από τη Ρωσία προκαλώντας τον θάνατο ενός εκατομμυρίου ανθρώπων. Το βακτήριο που προκαλεί τη χολέρα σύντομα μεταδόθηκε και σε Βρετανούς στρατιώτες, οι οποίοι με τη σειρά τους το μετέφεραν στην Ινδία οδηγώντας στον θάνατο εκατομμύρια ανθρώπους.

Μέσω της τεράστιας ναυτικής δύναμης που διέθετε η Βρετανική Αυτοκρατορία η χολέρα διαδόθηκε επίσης σε Ισπανία, Αφρική, Ινδονησία, Κίνα, Ιαπωνία, Ιταλία, Γερμανία και Αμερική, όπου επίσης οι νεκροί ήταν αναρίθμητοι. Μολονότι το 1885 παρασκευάστηκε εμβόλιο για

τη χολέρα, οι πανδημίες συνεχίστηκαν, κυρίως λόγω του χαμηλού βιοτικού επιπέδου, και είχε εκτιμηθεί ως ενεργή ασθένεια έως και το 1960.

Η ΤΡΙΤΗ ΠΑΝΔΗΜΙΑ ΠΑΝΟΥΚΛΑΣ

Το 1855 σημειώθηκε η τρίτη πανδημία πανούκλας, που ξέσπασε αρχικά στην Κίνα και διαδόθηκε σε Ινδία και Χονγκ Κονγκ. Ηταν τόσο μεγάλη η έκτασή της που τα θύματα υπολογίζονται σε 15 εκατομμύρια. Τις περισσότερες απώλειες μέτρησε η Ινδία, οι αρχές της οποίας βρήκαν την πανδημία ως αφορμή για να επιβάλουν κατασταλτικά μέτρα, τα οποία σύντομα οδήγησαν σε εξέγερση εναντίον των Βρετανών.

Η ΡΩΣΙΚΗ ΓΡΙΠΗ

Στα τέλη του 19ου αιώνα, συγκεκριμένα το 1889, χρονολογείται η πρώτη σημαντική πανδημία γρίπης η οποία ξεκίνησε από τη Σιβηρία και το Καζακστάν και γρήγορα εξαπλώθηκε και στη Μόσχα. Η διάδοση της όμως ήταν τόσο ταχεία ώστε σύντομα έφτασε στη Φινλανδία και την Πολωνία και από εκεί μεταφέρθηκε στην υπόλοιπη Ευρώπη και μετέπειτα στη Βόρεια Αμερική και την Αφρική. Μέχρι το τέλος του 1890 τα θύματα από την πανδημία γρίπης ανέρχονταν σε 360 χιλιάδες.

ΙΣΠΑΝΙΚΗ ΓΡΙΠΗ

Εξαιτίας της πανδημίας της ισπανικής γρίπης, η οποία εκδηλώθηκε το 1918 και μεταδόθηκε στους ανθρώπους από πτηνά, υπολογίζεται ότι έχασαν τη ζωή τους περίπου 50 εκατομμύρια παγκοσμίως. Συνολικά νόσησαν περίπου 500 εκατομμύρια άνθρωποι, δηλαδή το 27% του τότε παγκόσμιου πληθυσμού.

ΑΣΙΑΤΙΚΗ ΓΡΙΠΗ

Μια άλλη πανδημία γρίπης είναι η επονομαζόμενη ασιατική. Εμφανίστηκε στο Χονγκ Κονγκ το 1957 και μέσω της Κίνας έφτασε στις ΗΠΑ. Σύντομα διαδόθηκε στην Ευρώπη και κυρίως στη Βρετανία, όπου μέσα σε περίπου έξι μήνες πέθαναν 143.000 άτομα. Ακολούθησε και δεύτερο κύμα της γρίπης στις αρχές του 1958, πιο θανατηφόρο αυτήν τη φορά, αφού στοίχισε τη ζωή σε 1,1 εκατομμύριο ανθρώπους παγκοσμίως.

HIV/AIDS

To AIDS που καταστρέφει το ανοσοποιητικό σύστημα του ανθρώπου, ο οποίος τελικά καταλήγει λόγω ασθενειών που σε άλλες συνθήκες ο οργανισμός θα μπορούσε να αντιμετωπίσει, αναγνωρίστηκε πρώτη φορά το 1981. Η συγκεκριμένη ασθένεια προκαλείται από τον ιό HIV.

To AIDS παρατηρήθηκε πρώτη φορά σε αμερικανικές κοινότητες ομοφυλοφίλων, αλλά ήδη από το 1960 είχε εκδηλωθεί στην Αϊτή, ενώ την επόμενη δεκαετία εμφανίστηκε στη Νέα Υόρκη και στο Σαν Φρανσίσκο. Μολονότι έχουν αναπτυχθεί φαρμακευτικές αγωγές που καθυστερούν σε μεγάλο βαθμό την εξέλιξη της νόσου, οριστική θεραπεία δεν έχει ανακαλυφθεί ακόμη, με αποτέλεσμα περίπου 35 εκατομμύρια άνθρωποι σε όλο τον κόσμο να έχουν χάσει τη ζωή τους από το AIDS.

SARS

Η πρώτη πανδημία του 21ου αιώνα αφορούσε το σοβαρό οξύ αναπνευστικό σύνδρομο, το οποίο έγινε ευρέως γνωστό ως SARS. Πρόκειται για ιογενή νόσο του αναπνευστικού συστήματος η οποία προκαλείται από τον κορονοϊό SARS. Μολονότι καταγράφηκαν 8.098 περιστατικά σε 38 χώρες, η πανδημία έπληξε κυρίως την Κίνα και το Χονγκ Κονγκ. Ο ιός παρατηρήθηκε για πρώτη φορά τον Νοέμβριο του 2002 και η επιδημία στη νότια Κίνα διήρκεσε μέχρι και τον Ιούλιο το 2003.

Η1Ν1

Η πανδημία που προκλήθηκε από τον ιό αυτό ξεκίνησε στις αρχές του 2009 και διήρκεσε έως και τα τέλη του 2010. Δεν ήταν η πρώτη φορά που έκανε την εμφάνισή του ο ιός Η1Ν1, αφού το ίδιο είχε συμβεί και στην ισπανική γρίπη. Στη συγκεκριμένη περίπτωση όμως το στέλεχος του Η1Ν1 ήταν διαφορετικό, γεγονός που οφείλεται στην αναδιάταξή του από ιούς πτηνών, ανθρώπων και χοίρων. Εκτιμάται ότι νόσησε περίπου το 11-21% του παγκόσμιου πληθυσμού, δηλαδή περίπου 700 εκατομμύρια με 1,4 δισεκατομμύριο άνθρωποι, εκ των οποίων περίπου 150.000 έως 575.000 έχασαν τη ζωή τους. Παρά τις αρχικές εκτιμήσεις των επιστημόνων, νεότερες έρευνες έδειξαν ότι ο ιός Η1Ν1 δεν ήταν περισσότερο δριμύς από την εποχική γρίπη.

ΕΜΠΟΛΑ

Η επιδημία του ιού Εμπολα στη δυτική Αφρική την περίοδο 2013-16 ήταν η πιο εκτεταμένη διάδοση της συγκεκριμένης ασθένειας στα χρονικά. Προκάλεσε απώλεια πολλών ανθρώπινων ζωών και κοινωνικοοικονομική κατάρρευση σε χώρες όπως η Γουινέα, η Λιβερία και η Σιέρα Λεόνε. Τον Μάιο του 2016 ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας ανακοίνωσε ότι καταγράφηκαν 28.646 ασθενείς που προσβλήθηκαν από τον εν λόγω ιό, εκ των οποίων 11.323 πέθαναν, ενώ παράλληλα πρόσθεσε ότι αυτοί οι αριθμοί υποτιμούν την έξαρση του ιού καθώς εκτιμάται ότι οι απώλειες είναι πολύ περισσότερες. Η θνητότητα της νόσου υπολογίζεται σε 50-90%.

Ο ιός μπορεί να μεταδοθεί μέσω της επαφής με το αίμα ή με τα υγρά του σώματος κάποιου μολυσμένου ζώου (κυρίως πιθήκων ή φρουτοφάγων χειρόπτερων). Μόλις μολυνθεί ο ανθρώπινος οργανισμός η νόσος μπορεί να εξαπλωθεί και μεταξύ των ανθρώπων. Πλέον φαίνεται ότι είμαστε κοντά στην καταπολέμηση του Εμπολα μέσω των φαρμάκων REGN-EB3 της εταιρείας Regeneron Pharmaceuticals και mAbll4 της Ridgeback Biotherapeuti, τα οποία επιτίθενται στον ιό μέσω μονοκλωνικών αντισωμάτων και βάσει των μελετών φαίνεται πως οδηγούν σε σημαντική μείωμείωση της θνησιμότητας

Πηγή: Βασίλη Ανδριανόπουλου – Hot Report